דרעפט:צען מכות
 |
דאס איז א דרעפט ארטיקל. עס איז אַן אַרבעט אין פּראָגרעס וואָס איז אָפן פאַר רעדאַגירונג דורך סיי וועם. ווען דער דרעפט איז פארטיג, ביטע גייט איבער דעם אריבערפירן טשעקליסט, זיכער צו מאכן אז עס איז גרייט. דערנאך קענט איר בעטן פון די דרעפט אריבערפירער אז זיי זאלן עס איבערגיין און אריבערפירן צום הויפט געביט. (אייער בקשה וועט פובליצירט ווערן אין המכלול:אריבערפירן דרעפטס, און דארט וועט אויך ערשיינען דער ענטפער - אויב פעלט אויס). |
די צען מכות[1] (מגפות[2]; נגעים[3]) זענען א סעריע פון צען ניסים'דיגע קאטאסטראפעס וואס דער אויבערשטער האט געברענגט אויף מצרים אין דער תקופה פאר יציאת מצרים, ווי עס ווערט דערציילט אין דער תורה, כדי צו צווינגען פּרעה צו לאזן די אידישע קינדער אוועק פון שקלאפעריי, נאך וואס ער האט נישט געוואלט צוהערן צום אויבערשטנ'ס באפעל, דורך זיין שליח משה, זיי ארויסצולאזן פון לאנד. נאר נאך די אלע מכות האט פרעה ענדליך פרייגעלאזט די אידן.
די צען מכות זענען געשילדערט אין ספר שמות, ספּעציפיש אין די סידרות וארא און בֹּא[4]. זיי ווערן אויך קורץ אויסגערעכנט אין צוויי קאַפּיטלען פון תהלים[5]. דער מדרש און שפּעטערע מפרשים לייגן צו נאך מער פּרטים און איינבליק, און מאָלן אראפּ א לעבעדיג בילד פונעם כאאס וואס האט באהערשט דאס לאנד. די געשיכטע פון די צען מכות איז א צענטראלער טייל פון דער פּסח געשיכטע און ווערט דערמאנט אין דער הגדה.
די צען מכות האבן געשלאגן נאר די מצרים, טראץ וואס זיי האבן געוואוינט נעבן די אידן (אזוי האלטן רוב מפרשים. אבער לויטן אבן עזרא האבן אויך די אידן געליטן ביי די ערשטע דריי מכות, דער אבי עזר האלט אז דאס זענען נישט די ווערטער פונעם אבן עזרא, נאר א תלמיד טועה האט דאס אריינגעלייגט).
נעמען און סדר פון די מכות
אין הגדה של פסח ערשיינט די ליסטע פון די צען מכות, לויט דעם סדר געשילדערט אין די תורה, מיט ספּעציעלע נעמען: דם, צפרדע, כינים, ערוב, דֶּבֶר, שחין, ברד, ארבה, חושך און מכת בכורות. אין הגדה ערשיינט אויך א סימן צו געדענקען די מכות דורך זייערע ראשי תיבות: דצ"ך עד"ש באח"ב.
- דם - בלוט: דער נילוס טייך און אלע וואסער־קוואלן אין מצרים זענען פארוואנדלט געווארן אין בלוט. דאס האט אומגעברענגט די פיש און געשאפן א שרעקליכע שטינק[6].
- צפרדע - פרעש: א גרויסע צאל פרעש זענען ארויסגעקומען פון נילוס און האבן איבערגעפילט גאנץ מצרים. דון יצחק אברבנאל, ציטירנדיג פון רבינו חננאל, זאגט אז צפרדע איז נישט געווען קיין פרעש, נאָר קראָקאָדילן[7].
- כינים - לייז: שטויב איז פארוואנדלט געווארן אין לייז וואס האבן באפאלן מענטשן און בהמות אין גאנץ לאנד.
- ערוב - ווילדע חיות: א געמיש פון ווילדע חיות האבן אטאקירט די מצריים און זייערע בהמות. רשב"ם טייטשט ערוב אלס וועלף[8]. איין תנא אין מדרש פארשטייט ערוב ווי שווארמען פון אינזעקטן[9].
- דבר - פּעסט: א שווערע מגיפה האט געטויט א גרויסע צאל בהמות וואס האבן געהערט צו די מצרים[10].
- שחין - אייטער-בלאטערן: ביי די מצרים און זייערע בהמות זענען ארויסגעקומען שווערע געשווירן וואס האבן געבראכט א סך ווייטאג און יסורים[11].
- ברד - האגל: א שרעקליכער האגל-שטארעם געמישט מיט פייער האט געשלאגן פון הימל אויף מצרים און פארטיליגט פעלדער און ביימער, און אויך געטייט מענטשן און בהמות וואס זענען געווען אויפ'ן פעלד. דער האגל איז געווען אַן אומגעווענליכע מישונג פון פייער און אייז, אזא וואס איז קיינמאל פריער נישט געווען[12].
- ארבה - היישעריק: א ריזיגער שווארם היישעריק האט באפאלן און באדעקט גאנץ מצרים און אויפגעגעסן אלע פלאנצונגען וואס זענען געבליבן נאך דעם האגל, אריינגערעכנט די פעלדער און די פרוכט פון די ביימער. אזא היישעריק-מגפה איז קיינמאל פריער נישט געווען אין מצרים[13].
- חושך - פינצטערניש: א טיפע און אומדורכזיכטיגע פינצטערניש האט באדעקט גאנץ מצרים פאר זעקס טעג[14], אז מען האט גארנישט געקענט זען און זיך נישט רירן. אבער אין גושן, וואו די אידן האבן געוואוינט, איז געווען ליכט. עס ווערט דערמאנט אז די פינצטערניש האט געדינט צו באהאלטן דעם טויט פון די רשעים פון די אידן וואס האבן נישט געוואלט פארלאזן מצרים.
- בכורות - טויט פון די בכורים: אין איין נאכט זענען געשטארבן אלע בכורים פון מצרים, פון מענטשן ביז בהמות, פון פּרעה'ס זון ביז צום בכור פון דעם געפאנגענעם אין טורמע.
אין תהלים
בשעת די צען פּונקטן פון די דערציילונג פון ספר שמות זענען דעטאלירט באזונדער, זענען עטליכע פון די זאכן אין תהלים בלויז סינאנימס אדער באשטאנדטיילן פון מכות, און אויסגערעכנט אין אנדערע סדר. אזוי רעכנט תהלים ק"ה אויס צען זאכן, אבער ווייזט בלויז אויף זיבן מכות. קאפּיטל ע"ח רעכנט אויס 11 זאכן, אבער בלויז זיבן מכות. די תהלים'ס אפּווייכונג פון ספר שמות ווערט צוגעשריבן צו פּאעטישע פרייהייט.
| תהילים עח, מד–נא:
1. וַיַּהֲפֹךְ לְדָם יְאֹרֵיהֶם,
|
תהילים קה, כח–לו:
1. שָׁלַח חֹשֶׁךְ, וַיַּחְשִׁךְ; |
באדייטונג און טעאלאגיע
די צען מכות זענען געווען א דירעקטע דעמאנסטראציע פון ג-ט'ס מאכט און הערשאפט איבער דער נאטור, אז זיי זאלן קענען דערציילן די ניסים פאר זייערע קינדער און קינדס-קינדער[16]. יעדער מכה איז געווען א דירעקטע קאנפראנטאציע מיט אן עגיפטישן געטשקע. למשל, דער נילוס איז געווען א געץ, און די מכה פון בלוט האט דעמאנסטרירט אז ער איז נישט קיין געטליכע באשעפעניש[מקור פארלאנגט].
די מכות האבן אויך געדינט אלס א שטראף פאר די מצריים פאר זייער באהאנדלונג פון די אידישע שקלאפן, און נישט לאזן די בני ישראל פריי נאך ג-ט'ס באפעל.
אויף די ווערטער פון יתרו, " כִּי בַדָּבָר אֲשֶׁר זָדוּ עֲלֵיהֶם" (שמות יח, יא), זאגט דער גמרא: "בקדירה שבישלו בה נתבשלו" (די מצריים זענען געקאכט געווארן אינעם טאפּ אין וועלכן זיי האבן געקאכט אנדערע)[17], דהיינו, די מכות זענען געווען "מידה כנגד מידה", די שטראף איז געווען אין די זעלבע טערמינען ווי די רשעות וואס די מצריים זענען באגאנגען קעגן די אידן[18]:
| מצריים'ס אקט פון אכזריות צו די אידן | מכה |
|---|---|
| געווארפן אידישע קינדער אין נילוס | נילוס זיך פארוואנדלט אין בלוט |
| געוויין פון מאמעס איבער דערמארדעטע קינדער | פרעש מאכן פארטייבנדע גערודער |
| געצוואונגען זיי צו ארבעטן די ערד | שטויב ווערט לייז |
| פארכאפּן זייערע קינדער פאר שקלאפעריי | ווילדע חיות צעפליקן מצרישע קינדער |
| באראבעווען זייער פי | א מארד הרג'עט די פי |
| סעגרעגירן זיי | קרעץ צווינגט זיי צו איזאלירן |
| ווארפענדיג אויף זיי שטיינער | האגל |
| באראבעווען זייער פרוכט און גרינצייג | היישעריק פרעסן פרוכט און גרינצייג |
| פינצטערניש פון גלות | לעמענדע טינקלקייט |
| גע'רודפ'ט די אידן, ג-ט'ס בכור פאלק | בכורים שטארבן |
לויט אן אנדערע מדרש איז כינים געקומען ווייל די מצריים האבן געצוואונגען די אידן צו באַזייטיגן שטויב און רייניגן הייזער און מארקן, און ערוב ווייל די מצריים האבן געצוואונגען די אידן צו כאפּן ווילדע חיות[19].
עס ווערט ערקלערט אז יעדע מכה אין מצרים איז געווען "מיט א פינגער פון ג-ט", און די וואונדער ביים ים־סוף זענען געווען "מיט דער האנט פון ג-ט", וואס ווייזט אויף א גרעסערע מאכט און א גרעסערן וואונדער ביים ים־סוף. די צאל פון די מכות, צען, ווערט געזען ווי א באדייטנדע צאָל, כאָטש אין רבנישער ליטעראַטור ווערט אויך דערמאנט אַ גרעסערע צאָל פּלעגן.
מדרשי חז"ל
חז"ל, אריינגערעכנט דער גמרא און מדרשים, גיבן ווייטערע איינזיכטן און דעטאלן וועגן די צען מכות. למשל, אין דער צייט פון דער מכת דם, האבן די מצריים געקענט טרינקען וואַסער נאר דורך דעם וואס זיי האבן עס געקויפט פון די אידן, אפט ביי גאר הויכע פּרייזן[20]. די פרעש'ס גרייטקייט צו שפּרינגען אין אויוונס האט אינספּירירט צוקונפטיגע אידישע העלדן ווי חנניה, מישאל און עזריה[21]. במשך דער מכת חושך, האבן די אידן באזוכט די הייזער פון די מצריים און אנטדעקט זייערע אוצרות, אינפארמאציע וואס זיי האבן שפּעטער גענוצט ווען ג-ט האט זיי באפוילן צו בעטן די דאזיגע זאכן פארן פארלאזן מצרים[22].
סטרוקטור און מוסטערן
עס זענען פארהאן פארשידענע אופנים ווי מפרשים טיילן איין און פארשטייען די סדר און די מוסטערן אין די צען מכות.
רלב"ג ווייזט אָן אז די מכות האבן זיך געשטארקט שטאפּלענווייז, פון קלענערע אומבאקוועמליכקייטן ביז צו גרויסע פארניכטונג און טויט[23].
מיליטער טאקטיקן: ווי ביי א באלאגערונג, האבן זיך די מכות אנגעהויבן דורך אפּשניידן די וואסער פארזארגונג פון די מצריים (דם), נאכגעפאלגט דורך הויכ אומרוען (צפרדע), שיסן פיילן (כינים), און אזוי ווייטער[24].
אין דער פסח הגדה ווערט דערמאנט רבי יהודה'ס סימנים, דצ"ך עד"ש באח"ב, ווי א גרינגערע וועג צו געדענקען די רייען פון די צען מכות[25]. די דאזיגע סימנים האבן אינספּירירט פיל מפרשים צו זוכן מוסטערן און פארשטיין די אָרדענונג פון די מכות[26].
רבי יהודה הלוי האלט אז עס איז א פּראָגרעסיע דורך פּאָרן פון מכות, פון וואסער צו הימל: דם און צפרדע זענען געקומען פון וואסער, כינים און ערוב פון דער ערד, דבר און שחין פון דער לופט, ברד און ארבה געבראכט דורך ווינט, און די לעצטע צוויי (חושך און בכורות) זענען געקומען פון הימל[27].
משה און אהרן'ס ראלע
בשעת די מכות זענען געקומען פון ג-ט, האבן משה און אהרן זיי אויסגעפירט. אפטמאל האט משה אדער אהרן אויפגעהויבן א שטעקן צו אנהייבן די מגפה. פאר שחין האבן זיי ארויפגעווארפן אש אין דער לופטן, און פארשפרייט די מגפה וואו עס האט געלאנדעט[28]. משה האט נישט אנגעהויבן די ערשטע דריי מכות, אלס א דאנקבארקייט צום נילוס (וואס האט אים געראטעוועט אלס קינד) און די ערד (וואס האט באהאלטן דעם מצרי וואס משה האט אומגעברענגט צו באשיצן אַן אנדער איד)[29].
געדויער פון די מכות
לויט איין מסורה האט משה רבינו געווארנט פרעה פאר יעדע מכה פאר 24 טעג, און דערנאך האט די מכה געשלאגן פאר א וואך. אנדערע זאגן אז די ווארענונג האט געדויערט א וואך און די מכה פאר 24 טעג[30]. אויסנאמען זענען געווען חושך, וואס האט געדויערט זעקס טעג[14], און מכת בכורות, וואס איז געשען אין איין רגע. דריי מכות — כינים, שחין און חושך — זענען פארגעקומען אָן קיין ווארענונג.
פארהארטעווען פּרעה'ס הארץ
אינמיטן די מכות האט פּרעה עטליכע מאל פארשפּראכן צו באפרייען די אידן, אבער ווי נאר די געפארן זענען פאריבער האט ער צוריקגעצויגן זיין ווארט. מתחילה האט ער דאס געטון באוואוסטזיניג, אבער צום סוף האט ג-ט פארהארטעוועט פּרעה'ס הארץ, און פארזיכערט אז ער וועט זיך אנטקעגנשטעלן ביז אלע צען מכות זענען פאריבער{{הערה|רש"י, שמות ז, ג.
ליינט מער
- זכריה האפמאן, איך וועל דיר ראטעווען, תשס"ו
מכות מצרים, אויפן "וויקיטעקסט" זייטל
דרויסנדיגע לינקס
- מידיע און בילדער איבער מכות מצרים אויף וויקיקאמאנס
- דער ארטיקל "מכות מצרים", אויפ'ן "ויקישיבה" זייטל
רעפערענצן
- ↑ משנה, אבות פרק ה'. פארגלייכט שמואל א' ד, ח.
- ↑ שמות ט, יד.
- ↑ שמות יא, א.
- ↑ שמות ז, יד–יב, לו.
- ↑ תהלים עח, מג–נא; תהלים קה, כז–לו.
- ↑ שמות ז, יד–כה.
- ↑ אברבנאל, שמות ז, כו.
- ↑ רשב"ם, שמות ח, יז.
- ↑ שמות רבה, פרשה י"א, פסקה ג'.
- ↑ שמות ט, א–ז.
- ↑ שמות ט, ח–יב.
- ↑ שמות ט, יג–לה.
- ↑ שמות י, א–כ.
- ↑ 14.0 14.1 רש"י, שמות י, כב.
- ↑ פשוט מיינט דאס חיות. אבן עזרא טייטשט חייתם: נפשם, דאס איז מכת בכורות.
- ↑ שמות י, ב.
- ↑ סוטה יא, א.
- ↑ אברבנאל, שמות ז, יד–כה, זעט דארט באריכות. זעט מדרש תנחומא פרשת וארא (אויף שמות י, כ"א) פאר אַן ענליכן הסבר.
- ↑ דוד העדני, מדרש הגדול, אויף שמות י, ב.
- ↑ שמות רבה, פרשה ט', פסקה י'.
- ↑ שמות רבה, פרשה י', פסקה ב'.
- ↑ רש"י, שמות י, כב.
- ↑ רלב"ג תועלות, שמות ז, ב.
- ↑ מדרש תנחומא פרשת בא פיסקא ד', טיילווייז ציטירט אין רש"י, שמות ח, יז.
- ↑ אויך אין ספרי פיסקא שא, מדרש תנאים דברים כ"ו.
- ↑ חלוקת המכות, על התורה וועבזייטל.
- ↑ ציטירט דורך אבן עזרא, שמות ט, א.
- ↑ שמות ט, ח–י.
- ↑ רש"י, שמות ז, יט און שמות ח, יב.
- ↑ שמות רבה, פרשה ט', פסקה י"ב.
