דצ"ך עד"ש באח"ב
די ווערטער דצ"ך עד"ש באח"ב זענען אנגעגעבן אלס סימנים פאר די צען מכות דורך רבי יהודה אין די הגדה של פסח ביי מגיד[1]. די סימנים אנטהאלטן די ראשי תיבות פון די מכות: דם, צפרדע, כינים; ערוב, דבר, שחין; ברד, ארבה, חושך, מכת בכורות. אין מדרש שטייט אז די סימנים איז געווען אויסגעקריצט אויף משה'ס שטעקן. ביים זאגן די סימנים אין די הגדה ביים סדר, פירט מען זיך אראפצוגיסן דריי טראפן וויין פונעם בעכער, אזוי ווי ביי די מכות.
ערקלערונגען
די מפרשים ערקלערן אז די ראשי תיבות איז נישט בלויז א גרינגע וועג צו געדענקען די רייע פון די צען מכות, און זיי טייטשן אריין פארשידענע ערקלערונגען איבער די ציל און מאטיוו פון די סימנים.
בשם רש"י און אנדערע ווערט ערקלערט אז דאס קומט צו ווייזן אז די סדר פון די מכות איז געווען ווי געשילדערט אין ספר שמות, און מען זאגט נישט דא "אין מוקדם ומאוחר בתורה", ספעציעל אז אין תהלים[2] ווערן די מכות געשילדערט מיט אן אנדערע סדר[3]. אין די סדר פון דעם סימן האבן אויך געליינט די וואס האבן געברענגט ביכורים[4].
נאך א פשט האט רש"י געזאגט בשם דעם שוחר טוב[5], אז די ווערטער דצ"ך עד"ש באח"ב זענען געווען געשריבן אויף משה'ס שטעקן, ווי געברענגט אין מדרש[6] און בשם דעם ירושלמי[7], און משה האט געקוקט אויפ'ן ספעציפישן אות פון די מכה ביים ברענגען דערמיט די מכה[8].
באזונדערע גרופעס
עטליכע ראשונים ערקלערן אז די סימנים צייגן אן אויף דריי באזונדערע גרופעס און הגדרות פון די מכות (לויט געוויסע פשטים שטימט מכת בכורות אריין מיט די דריטע גרופע, און לויט אנדערע איז עס אייגנארטיג און איז בלויז צוזאמגעשטעלט מיט'ן לעצטן סימן פאר פּראקטישקייט[9]:
- לויטן אברבנאל האט יעדע גרופע האט געהאט אן אייגנארטיגע לעקציע פאר פּרעה. די ערשטע דריי מכות - דם, צפרדע, כינים, איז געקומען ווייזן אויף "מציאות ה'", ווי עס שטייט ביי די דריי מכות "בְּזֹאת תֵּדַע כִּי אֲנִי ד'[10]". די צווייטע גרופע - ערוב, דבר, שחין, זענען געקומען ווייזן אז דער באשעפער פירט די וועלט - "השגחה", ווי עס שטייט דערביי "לְמַעַן תֵּדַע כִּי אֲנִי ד' בְּקֶרֶב הָאָרֶץ"[11]. און די דריטע גרופע - ברד, ארבה, חושך, בכורות, איז געקומען צייגן אז דער באשעפער איז דער בעל היכולת וואס קען אלעס טוישן ווי זיין ווילן, ווי עס שטייט[12] "בַּעֲבוּר תֵּדַע כִּי אֵין כָּמֹנִי בְּכָל הָאָרֶץ"[13].
- די דריי טיילן קענען רעפרעזענטירן די דריי אספעקטן פון די נסים: ווייזן דעם אויבערשטנ'ס געטליכקייט, נעמען נקמה פון די שונאים, און אויסלייזן די אידן[14].
- רלב"ג ווייזט אן אז יעדער גרופּע איז געווען מער שווער ווי די פריערדיגע. די ערשטע טריאדע איז באשטאנען בעיקר פון אומבאקוועמליכקייטן, נישט ווי דראענדע קאטאסטראפעס. דער צווייטער גרופּע האט מער ערנסט אטאקירט די מצרי'שע לעבנס-קוואלן פון פרנסה און האט געברענגט קערפערליכע ווייטאג דורך די שְׁחין. די דריטע גרופּע, האט אטאקירט די גערעטענישן, און האט אפעקטירט אויך צוקונפטיגע פרנסות, און די פינסטערניש האט פאראורזאכט ווייטערע ליידענישן. ענדליך האט די לעצטע מכה געברענגט דעם טויט אליין[15].
- רלב"ג גיבט אָן, אַז אין יעדן דרייער איז געווען סיי אַן אטאקע אויף די עסן־פארזארגונג, סיי אויף די אייגענע קערפּער פון די מצריים[15].
- אין יעדע גרופע זענען געווען צוויי מכות וואס משה האט געווארנט פרעה דערוועגן פון פריער, און די דריטע איז געקומען אָן א התראה. ביי דצ"ך זענען דם און צפרדע געווען מיט א ווארענונג, און כינים נישט. ביי עד"ש זענען ערוב און דבר געווען מיט א ווארענונג, און שחין נישט. ביי באח"ב זענען ברד און ארבה געווען מיט א ווארענונג, און חושך נישט (מכת בכורות איז אויך געווען מיט א ווארענונג)[16].
- די ערשטע גרופע - דצ"ך, איז געווען מכות אויף דער ערד, די צווייטע - עד"ש, אויף די באשעפענישן אויף דער ערד, די דריטע - בא"ח, פון הימל[17].
- די ערשטע גרופע (דצ"ך) איז געברענגט געווארן דורך אהרן, די צווייטע גרופע (עד"ש, מיטן אויסנאם פון שחין וואס איז געווען דורך ביידע, משה און אהרן, און מיטן צוגאב פון בכורות) דורך גאט אליין, און די דריטע גרופע (בא"ח) דורך משה[18]. אדער, די ערשטע גרופע (דצ"ך), איז געקומען דורך אהרן מיטן שטעקן; די צווייטע (עד"ש), דורך משה אנעם שטעקן, די דריטע (באח"ב) דורך משה מיט'ן שטעקן[19].
- מיט יעדע דריטע מכה איז מיטגעקומען די אנדערע צוויי דריטע. ביי כנים איז אויך געווען שחין מיט חושך, ביי שחין - כינים און חושך, און ביי חושך אויך כנים און שחין; ווען די יעצטיגע מכה איז דאמינירנד און די אנדערע קומען מיט[20].
- רבי שמשון רפאל הירש האט אינטערפּרעטירט דעם סימן אין באציאונג צו די דריי הויפט בחינות פון גלות מצרים: גרות (וואוינען ווי פרעמדע), עבדות (קנעכטשאפט), און עינוי (צרה און ליידן)[21].
רמזים
א טייל מפרשים האבן פרובירט צו געבן א באדייט אדער גימטריא צו די אותיות:
- רבי ישעיה די טראני שרייבט אז די גימטריא צאל פון די סימנים באטרעפט 501, די זעלבע צאל ווי די סך הכל פון אלע שיטות אין דער הגדה איבער וויפיל מכות די מצריים זענען געשלאגן געווארן ביים ים סוף (רבי יוסי הגלילי: 50 + רבי אליעזר: 200 + רבי עקיבא: 250), מיט'ן כולל, אדער מיט נאך איינס פאר "אצבע אלוקים" (שמות ח, טו)[22].
- דער תוספות יום טוב זאגט אז מען זאל ליינען די אותיות ווי דִצָךְ עָדַשׁ בְאַחַב, וואס מיינט ווי דער אויבערשטער זאגט, "דיין פרייד וועט זיין ווען איך וועל טרעטן מיט די אחבת החרב"[23]. אנדערע פארבינדן עד"ש מיט לינזן און באח"ב מיט בכורה[24]. דער בעלזער רב רבי אהרן האט עס געטייטשט: "פריי דיך עשו, עס וועט קומען דיין שווארצער סוף"[25]. דער יעב"ץ שטעלט עס פאָר אלס דצ"ך, שניידן; עד"ש, לינזן; באח"ב, א לשון פון חבה - ליבשאפט; מען זאל אננעמען דעם גלות מיט ליבשאפט און קלאגן דערויף ביז'ן אויסלייזונג[26].
- דער חתם סופר ערקלערט אז די ראשי תיבות פון די סימנים איז "עבד", און די סופי תיבות - "כבש", וויבאלד די מצריים האבן געדינט דעם מזל טלה[27].
- דער של"ה הקדוש שרייבט אז דצ"ך עד"ש באח"ב איז בגימטריא רא"ש, ווייל דער שר פון מצרים ווערט אנגערופן "ראש", און "כל המיצר לישראל נעשה ראש"[28]. ענליך שרייבט דער חיד"א אז ר' יהודה האט מרמז געווען אז די צען מכות זענען געקומען ווייל פרעה האט זיך גרויס געהאלטן אז ער איז דער "ראש"[29].
- נאך שרייבט דער חיד"א אז דצ"ך עד"ש באח"ב איז בגימטריא 501 אזוי ווי מש"ה יוס"ף, וואס אין זייער זכות זענען מיר אויסגעלייזט געווארן[30].
- נאך שרייבט דער חיד"א אז דצ"ך עד"ש באח"ב מיט'ן כולל איז בגימטריא תק"ב אזוי ווי דער סך הכל פון דער צאל פון די יארן פון די דריי אבות (אברהם: 175 + יצחק: 180 + יעקב: 147), וואס אין זייער זכות זענען מיר אויסגעלייזט געווארן[31].
- נאך א רמז שרייבט דער חיד"א אז דצ"ך עד"ש באח"ב איז בגימטריא אש"ר וואס מ'קען ליינען "אלף ש"ר" (טויזענט און 500), דאס א רמז צו די אותיות פון דער תורה (א + ב + ג + ד + ה + ו + ז + ח + ט + י + כ + ל + מ + נ + ס + ע + פ + צ + ק + ר + ש + ת = 1,495 + 5 (קעגן די 5 אותיות כפולות מנצפ"ך) = 1,500), און דאס האט ר' יהודה געמיינט צו ווייזן אז די מכות זענען מרמז אויף די אותיות פון דער תורה וואס די אידן וועלן מקבל זיין, און אזוי ווי דער סדר היום שרייבט אז די צען מכות זענען קעגן די עשרת הדברות[32].
על פי קבלה
דער ריטב"א דרוקט זיך אויס אויף די סימנים "ולכל שיעור חכמה נפלאה בסוד הקבלה, ודבריהם חן לשומעיהם"[33]. אין די בריוו פון רבי שמשון אסטראפאלער איבער די מכות ווערט ערקלערט די סימנים על פי סוד, אז די גימטריא צאל פון דצ"ך עד"ש באח"ב - תק"א, איז דער נאמען פון דער מלאך געשטעלט אויף די מכות, און באטרעפט "אש"ר", אויפ'ן פסוק וּלְמַעַן תְּסַפֵּר בְּאָזְנֵי בִנְךָ וּבֶן בִּנְךָ אֵת אַשֶר הִתְעַלַּלְתִּי בְּמִצְרַיִם[35] און די שֵמות מיט וואס די אידן זענען ארויס פון מצרים - דע"ב צד"א כשח"ב זענען די זעלבע אותיות[36].
דער חיד"א זאגט אז דער סימן צייגט אז די מכות זענען געקומען דורך די עשר ספירות, און די גימטריא פון דעם סימן מיט דער צוגאב פון 40 (ווייל יעדע מכה איז געווען פון פיר מכות לויט רבי אליעזר) איז גלייך צו דער גימטריא פון "ישראל", און צו געוויסע שמות[37].
אין בלוט בלבולים
אין 18טער יארהונדערט האבן די פראנקיסטן געניצט די סימנים צו איבערצייגן די "ווארהייט" פונעם בלוט בלבול ביי די בלבול פון שמעון פון טרענט (ענ'), אין א בריוו צום פויבסט, זאגנדיג אז די באהאלטענע באדייט דערפון איז "דם צריכים כולנו על דרך שעשו באותו האיש חכמים בירושלים". די אידישע פירער זענען גערופן געווארן אפצואווענדן די באשולדיגונג אין א ויכוח אין לעמבערג, וואו עס האבן אנטיילגענומען רבי חיים הכהן ראפאפארט, און לויט געוויסע מקורות אויך דער בעל שם טוב[38].
ענליך ווערט דערציילט אויף א ויכוח וואס א גלח האט געהאט מיט רבי אביגדור קרא, ווי דער גלח האט אויפגעברענגט אז די סימנים באדייטן "דם צריכים כולנו, על דרך שהרגנו בן אלהים חיים בירושלים"; אויף וואס ר' אביגדור האט געענטפערט "דברי צוררינו כזבים, עלילת דם שקר, בני אברהם חלילה בזאת", אדער אז "בנוגע צו אותו האיש וואס מיר האבן גע'הרג'עט, דאס איז געווען בן אשה חשודה בזנות"[39].
ביים בייליס-פראצעס האט זיך צווישן אידן ארומגעדרייט א ווערטל אז דצ"ך עד"ש באח"ב איז ראשי תיבות פון "דברי צבריאק (א געדינגענע עד'קע צו באשולדיגן בייליס) כזב, עלילת דם שקר, בייליס אינו חייב בדין".
אין הומאר
אלס א ווערטל זאגט מען אז די טעם פון רבי יהודה איז, וויבאלד מכות אן קיין סימנים, איז קיין מכות נישט. אדער אז ס'זאל בלייבן כאטש עפעס וויין אינעם בעכער ביים גיסן די מכות[40].
דרויסנדיגע לינקס
- הגדה של פסח, מגיד, עשר מכות אויף שיתופתא
- דצ"ך עד"ש באח"ב, אין הגדה גדולה, על התורה
- הגדה ספריא
- הרב יהודה שורפין, מה פשר הסימן דְּצַ"ךְ עַדַ"שׁ בְּאַחַ"ב?, chabad.org
- דצ"ך עד"ש באח"ב אויף פורום לתורה
רעפערענצן
- ↑ דער מקור איז אין ספרי פיסקא שא; מדרש תנאים דברים כ"ו.
- ↑ קאַפּיטל ע"ח; קאַפּיטל ק"ה
- ↑ ריטב"א אויף הגדה בשם רש"י; מבית מדרשו של רש"י אויף הגדה, ר"י בן יקר, שבלי הלקט - הגדה של פסח בשם רבי יהודה החסיד, וכ״כ הראבי״ה (פסחים סי׳ תכד) בשמו, הרשב״ץ והחזקוני (שמות ח, טו) בשם ויש מפרשים. וכן מובא פירוש זה בפירושי בעלי התוספות עה״ת (שמות ז, כה). אורחות חיים און כל בו אויף הגדה בשם "יש אומרים".
- ↑ הגהות מיימוניות, נוסח ההגדה (סוף הל' חמץ ומצה) אות ב בשם רבינו חננאל; פסקי תוספות מנחות סי' רלד. זעט רבי חיים יוסף דוד אזולאי, שפה אחת על הגדה של פסח; משה בונים יוסטמן (יאושזאהן), פון אונזער אלטען אוצר ימים טובים, חמש מגילות, תשט"ו, עמ' 116–117 (פארלאנגט אומזיסטע רעגיסטראַציע).
- ↑ עס ערשיינט נישט אין אונזער מדרש תהלים
- ↑ שמות רבה, פרשה ח', פסקה ג'; ילקוט שמעוני תורה, רמז קע"ג; תנחומא, באבער, וארא, ח
- ↑ רש"י אין ספר האורה חלק א צ*; אורחות חיים און אבודרהם אויף הגדה. עס ערשיינט נישט אין אונזער ירושלמי.
- ↑ ריטב"א אויף הגדה בשם רש"י
- ↑ זעט אויך מהר״ל גבורות ה׳ ל״ד; רש״ר הירש שמות ז׳:ט״ו; מלבי״ם שמות ז׳:י״ד
- ↑ שמות ז, יז
- ↑ שמות ח, יח
- ↑ שמות ט, יד
- ↑ אברבנאל, שמות ז, יד–כה; הנ"ל, זבח פסח על הגדה של פסח, תשובות לשערים פ' – פ"ג; רבי יצחק עראמה, עקידת יצחק, שער לו, ד"ה אמנם הדרך המיוחד; כלי יקר, שמות ז, יז. זעט די אלע באריכות.
- ↑ רבי בנימין דוד ראבינאוויטש, אפוד בד על הגדה של פסח, ווארשא תרל"ב
- ↑ 15.0 15.1 רלב"ג תועלות, שמות ז, ד"ה התועלת השני
- ↑ רבינו בחיי, שמות י, א; כל בו בשם רבי יוסף בדוס; לקח טוב שמות ח, טו; שבלי הלקט בשם זיין ברודער רבי בנימין (העב'); ספורנו, שמות ח, יב; מהר"ל גבורות ה׳ נ"ז
- ↑ אורחות חיים; מיוחס לרשב״ם; ווערט געברענגט אין אבודרהם (סדר ההגדה עמ׳ רכח); רוקח; ספורנו, שמות ח, יב; מהר"ל - גבורות ה'. זעט ר' אברהם בן הרמב"ם, שמות ט, יט.
- ↑ שבלי הלקט בשם זיין ברודער רבי בנימין. זעט מדרש תנחומא פרשת וארא פיסקא י"ד.
- ↑ הגהות מיימוניות, נוסח ההגדה (סוף הל' חמץ ומצה) אות ב, בשם ראב"ן
- ↑ הגהות מיימוניות, נוסח ההגדה (סוף הל' חמץ ומצה) אות ב, בשם ריב"א
- ↑ רש"ר הירש, שמות ז, טו
- ↑ געברענגט אין שבלי הלקט - הגדה של פסח
- ↑ תוספות יום טוב, אבות ה, ד, ד"ה עשר מכות
- ↑ רבי ידידיה טיאה ווייל, הגדה מרבה לספר
- ↑ רבי אליעזר דוד פרידמאן, אבני אפד ב, עמ' ס (פארלאנגט אומזיסטע רעגיסטראַציע); ענליך אין יצחק אונטערמאן, לכבוד יום טוב, ניו יארק, תש"ו, עמ' 24
- ↑ הגדה של פסח רשב"ץ, יעב"ץ, כוס ישועות, ניו יארק: ישראל חיים שטעסיל, תשנ"ב (פארלאנגט אומזיסטע רעגיסטראַציע)
- ↑ חתם סופר - דרשות - חלק ב, רנח ע"ב
- ↑ של"ה, פרשת בשלח, תורה אור
- ↑ חיד"א אין זיין ספר גאולת עולם
- ↑ חיד"א אין זיין ספר חומת אנך, פרשת וארא אות ג' אויפ'ן פסוק וגם אני שמעתי את נאקת וגו'.
- ↑ חיד"א אין זיין ספר פני דוד-זרוע ימין; און ענליך צו דעם אין זיין ספר חומת אנך, פרשת וארא אות ג' אויפ'ן פסוק וגם אני שמעתי את נאקת וגו'.
- ↑ חיד"א אין זיין ספר גאולת עולם
- ↑ ריטב"א אויף הגדה
- ↑ הגהות מיימוניות, נוסח ההגדה (סוף הל' חמץ ומצה) אות ב
- ↑ שמות י, ב. און נאך פיל פסוקים וואו עס שטייט "אשר", ווי כָּל הַמַּחֲלָה אֲשֶׁר שַׂמְתִּי בְמִצְרַיִם לֹא אָשִׂים עָלֶיךָ (שמות טו, כו)[34]; וְהִכֵּיתִי אֶת מִצְרַיִם בְּכֹל נִפְלְאֹתַי אֲשֶׁר אֶעֱשֶׂה בְּקִרְבּוֹ (בעל הטורים, שמות ג, כ).
- ↑ אגרת רבי שמשון מאוסטרופולי אויף וויקיטעקסט
- ↑ רבי חיים יוסף דוד אזולאי, שפה אחת על הגדה של פסח
- ↑ שמעון דובנאוו, דברי ימי עולם, כרך ז', דביר תשי"ט עמ' 123; בצלאל לנדוי, עלילת הדם בתולדות ישראל, מחניים, גיליון פ', ניסן תשכ"ג, אויף "דעת"
- ↑ יהודה לייב מימון, שרי המאה ה, תש"ז, עמ' 13; אין פארשידענע מקורות איז דאס דערציילט אויף רבי איצעלע פון וואלאזשין.
- ↑ ענליך אין ישעיה זלאטניק, ימים טובים פאלקלאר, ווארשע, תר"צ, עמ' 78 (פארלאנגט אומזיסטע רעגיסטראַציע); יצחק אונטערמאן, לכבוד יום טוב, ניו יארק, תש"ו, עמ' 24
