דרעפט:צען מכות
 |
דאס איז א דרעפט ארטיקל. עס איז אַן אַרבעט אין פּראָגרעס וואָס איז אָפן פאַר רעדאַגירונג דורך סיי וועם. ווען דער דרעפט איז פארטיג, ביטע גייט איבער דעם אריבערפירן טשעקליסט, זיכער צו מאכן אז עס איז גרייט. דערנאך קענט איר בעטן פון די דרעפט אריבערפירער אז זיי זאלן עס איבערגיין און אריבערפירן צום הויפט געביט. (אייער בקשה וועט פובליצירט ווערן אין המכלול:אריבערפירן דרעפטס, און דארט וועט אויך ערשיינען דער ענטפער - אויב פעלט אויס). |
די צען מכות זענען א סעריע פון צען ניסים'דיגע קאטאסטראפעס וואס דער אויבערשטער האט געברענגט אויף מצרים אין דער תקופה פאר יציאת מצרים, ווי עס ווערט דערציילט אין דער תורה, כדי צו צווינגען פּרעה צו לאזן די אידישע קינדער פריי פון שקלאפעריי, נאך וואס ער האט נישט געוואלט צוהערן צום אויבערשטנ'ס באפעל, דורך זיין שליח משה, זיי ארויסצולאזן פון לאנד. נאר נאך די אלע מכות האט פרעה ענדליך פרייגעלאזט די אידן.
די צען מכות זענען געשילדערט אין ספר שמות, ספּעציפיש אין די סידרות וארא און בֹּא[1]. זיי ווערן אויך קורץ אויסגערעכנט אין צוויי קאַפּיטלען פון תהלים[2]. דער מדרש און שפּעטערע מפרשים לייגן צו מער פּרטים און איינבליק, און מאָלן אראפּ א לעבעדיג בילד פונעם כאאס וואס האט באהערשט דאס לאנד. די געשיכטע פון די צען מכות איז א צענטראלער טייל פון סיפור יציאת מצרים און ווערט דערמאנט אין דער הגדה של פסח.
נאמען און צאל
די תורה אליין נוצט נישט דעם טערמין "מכות" אדער די צאל צען ווען זי באשרייבט די נסים אין מצרים. אנשטאט דעם, באצייכנט די תורה זיי אלס "אוֹתֹת וּמֹפְתִים"[3], "שְׁפָטִים"[4], "נגעים"[5] און "מַגֵּפות"[6]. דער באגריף פון א סך הכל פון צען מכות ערשיינט ערשט אין ליטעראטור פון דער בית שני תקופה[7], און דער פריסטער רעקארד פון דעם אויסדרוק "עֶשֶׂר מַכּוֹת" געפינט זיך אין תנא'ישע מקורות[8].
די מכות
אין הגדה של פסח ערשיינט די ליסטע פון די צען מכות מיט ספּעציעלע נעמען: דם, צפרדע, כינים, ערוב, דֶּבֶר, שחין, ברד, ארבה, חושך און מכת בכורות. אין הגדה ערשיינט אויך א סימן צו געדענקען די מכות דורך זייערע ראשי תיבות: דצ"ך עד"ש באח"ב.
- דם - בלוט: דער נילוס טייך און אלע וואסער־קוואלן אין מצרים זענען פארוואנדלט געווארן אין בלוט, און די מצריים האבן נישט געקענט טרינקען פון די טייכן. דאס האט אויך אומגעברענגט די פיש און געשאפן א שרעקליכע שטינק[9]. עס ווערט געזאגט אין מדרש אז די מצריים האבן נאר געקענט טרינקען וואסער דורך דעם וואס זיי האבן עס געקויפט פון די אידן פאר גאר הויכע פּרייזן[10].
- צפרדע - פרעש: א גרויסע צאל פרעש זענען ארויסגעקומען פון נילוס און האבן איבערגעפילט גאנץ מצרים. די פרעש זענען אריין אין די הייזער, די שלאפצימערן, און אפילו אין די אויוונס[11]. דון יצחק אברבנאל, ציטירנדיג פון רבינו חננאל, זאגט אז צפרדע איז נישט געווען קיין פרעש, נאָר קראָקאָדילן[12]. עס ווערט דערציילט אין מדרש אַז די גרייטקייט פון די פרעש צו שפּרינגען אין די אויוונס האט אינספּירירט צוקונפטיגע אידישע העלדן ווי חנניה, מישאל און עזריה[13].
- כינים - לייז: שטויב איז פארוואנדלט געווארן אין לייז וואס האבן באפאלן מענטשן און בהמות אין גאנץ לאנד. די עגיפּטישע כישוף-מאכער האָבן פרובירט נאָכצומאַכן די מכה, אָבער זיי האבן נישט געקענט און האבן מודה געווען: "אֶצְבַּע אֱלֹקִים הִוא" (דאס איז דער פינגער פון ג-ט)[14].
- ערוב - ווילדע חיות: א געמיש פון ווילדע חיות האבן אטאקירט די מצריים און זייערע בהמות[15]. זיי זענען פארשוואונדן געווארן נאכן סוף פון דער מכה, כדי די מצריים זאלן נישט קענען געניסן פון די הויטן פון די חיות. רשב"ם טייטשט ערוב אלס וועלף[16]. רבי נחמיה אין מדרש ערקלערט ערוב ווי שווארמען פון אינזעקטן[17].
- דבר - פּעסט: א שווערע מגיפה האט געטויט א גרויסע צאל בהמות וואס האבן געהערט צו די מצריים[18].
- שחין - אייטער-בלאטערן: ביי די מצרים און זייערע בהמות זענען ארויסגעקומען שווערע געשווירן וואס האבן אנגעברענגט ווייטאג און יסורים[19].
- ברד - האגל: א שרעקליכער האגל-שטארעם געמישט מיט פייער האט געשלאגן פון הימל אויף מצרים און פארטיליגט פעלדער און ביימער, און אויך גע'הרג'עט מענטשן און בהמות וואס זענען געווען אויפ'ן פעלד. דער האגל איז געווען אַן אומגעווענליכע מישונג פון פייער און אייז, אזא וואס איז קיינמאל פריער נישט געווען[20].
- ארבה - היישעריק: א ריזיגער שווארם היישעריק האט באפאלן און באדעקט גאנץ מצרים און אויפגעגעסן אלע פלאנצונגען וואס זענען געבליבן נאך דעם האגל, אריינגערעכנט די פעלדער און די פרוכט פון די ביימער. אזא היישעריק-מגפה איז קיינמאל פריער נישט געווען אין מצרים[21].
- חושך - פינסטערניש: א געדעכטע און אומדורכזיכטיגע פינסטערניש האט באדעקט גאנץ מצרים פאר זעקס טעג[22], אז מען האט גארנישט געקענט זען און זיך נישט רירן. אבער אין גושן, וואו די אידן האבן געוואוינט, איז געווען ליכט. עס ווערט דערמאנט אז די פינצטערניש האט געדינט צו באהאלטן דעם טויט פון די רשעים פון די אידן וואס האבן נישט געוואלט פארלאזן מצרים. דער מדרש דערציילט אז במשך די מכה האבן די אידן באזוכט די הייזער פון די מצריים און אנטדעקט זייערע אוצרות, אינפארמאציע וואס זיי האבן שפּעטער גענוצט ווען ג-ט האט זיי באפוילן צו בעטן די דאזיגע זאכן פארן פארלאזן מצרים[23].
- בכורות - טויט פון די בכורים: אין איין נאכט האט ג-ט גע'הרג'עט אלע בכורים פון מצרים, סיי מענטשן און סיי בהמות, פון פּרעה'ס ערשט-געבוירענעם זון ביז צום בכור פון דעם געפאנגענעם אין טורמע. אבער די אידישע ערשט-געבוירענע זענען אפּגעשוינט געווארן[24].
אין תהלים
די מכות ווערן אויך געשילדערט אין תהלים, אבער בשעת די צען געשעענישן פון די דערציילונג פון ספר שמות זענען דעטאלירט באזונדער, ערשיינען זיי אין תהלים אויסגערעכנט אין אַן אנדערע סדר און צאל, און ווערן אין עטליכע פעלער באצייכנט מיט סינאנימען אדער באשטאנדטיילן פון די מכות. אין קאַפּיטל ק"ה ווערט אויסגערעכענט צען סארט שטראפן, אבער זיי צייגן בלויז אויף אכט פון די מכות. קאַפּיטל ע"ח רעכנט אויס 11 שטראפונגען, אבער זיי זענען בלויז פון זיבן מכות. די אפנויגונג אין תהלים פון ספר שמות ווערט צוגעשריבן צו פּאעטישע פרייהייט (Licentia Poētica).
| תהלים עח, מד–נא:
1. וַיַּהֲפֹךְ לְדָם יְאֹרֵיהֶם, |
תהלים קה, כח–לו:
1. שָׁלַח חֹשֶׁךְ, וַיַּחְשִׁךְ; |
באדייט און פונקציע
דער עיקר תכלית פון די מכות ווערט אריינגעפירט אין שמות ז, ה: "וידעו מצרים כי אני ה' בנטותי את ידי על מצרים…". דאס ווערט איבערגעזאגט אין עטליכע ערטער (ז:יז; ח:ו, יח; ט:יד, טז, כט), און ווייזט אז די מכות זענען אַן ענטפער אויף פרעה'ס טראציגע פראגע אין ה, ב: "מי ה'…? לא ידעתי את ה' וגם את ישראל לא אשלח." די מכות זענען באשטימט צו מגלה זיין דעם מאכט און איינציגקייט פון ג-ט, און אונטערשיידן זיך פון ביידע – מאַגישע כוחות און נאטירליכע קאטאסטראפן. ווען פאר די מצרישע חרטומים געלינגט נישט צו מאכן כינים, איינערקענען זיי: "אצבע אלקים היא" (ח:טו).
דאס וואס די מכות ווערן אנגעהויבן נאך א ווארענונג אדער צייכן דורך משה און אהרן, לויט דעם באפעל און אין נאמען פון ה', דאס אויפזאמלען מכות, זייער צווישנשיידן צווישן די אידן און מצריים (אנגעהויבן פון ח:יח), און דאס וואס די לעצטע פיר מכות זענען פּרעצעדענטלאז אין דער היסטאריע, האבן געברענגט פרעה'ס הויף צו מער און מער אנערקענונג פון ה' (ח:ד, כא, כד; ט:כ, כז–כח; י:ז–ח, טז–יז, כד), וואס האט זיך געענדיגט מיט דער באפרייאונג פון די אידן (יב:לא–לב). ווי קלארגעשטעלט אין ט:יד–טז און י:א–ב, איז דער ציל פון פארלענגערן די מכות נישט בלויז ארויסצולאזן די אידן, נאר צו אוועקשטעלן אַן אייביגע וויסנשאפט פון ג-ט'ס רום, מאכט און הערשאפט איבער די נאטור און די נארישקייט פון זיך קעגנשטעלן אים.
יעדער מכה איז געווען א דירעקטע קאנפראנטאציע מיט אן עגיפטישן געטשקע. למשל, דער נילוס איז געווען א געץ, און די מכה פון בלוט האט דעמאנסטרירט אז ער איז נישט קיין געטליכע באשעפעניש[מקור פארלאנגט].
די מכות האבן אויך געדינט אלס א שטראף פאר די מצריים פאר זייער באהאנדלונג פון די אידישע שקלאפן, און נישט לאזן די בני ישראל פריי נאך ג-ט'ס באפעל.
אויף די ווערטער פון יתרו, " כִּי בַדָּבָר אֲשֶׁר זָדוּ עֲלֵיהֶם" (שמות יח, יא), זאגט דער גמרא: "בקדירה שבישלו בה נתבשלו" (די מצריים זענען געקאכט געווארן אינעם טאפּ אין וועלכן זיי האבן געקאכט אנדערע)[26], דהיינו, די מכות זענען געווען "מידה כנגד מידה", די שטראף איז געווען אין די זעלבע טערמינען ווי די רשעות וואס די מצריים זענען באגאנגען קעגן די אידן[27]:
| מצריים'ס אקט פון אכזריות צו די אידן | מכה |
|---|---|
| געווארפן אידישע קינדער אין נילוס | נילוס פארוואנדלט אין בלוט |
| געוויין פון מאמעס איבער דערמארדעטע קינדער | פרעש מאכן פארטייבנדע גערודער |
| געצוואונגען צו באארבעטן די ערד | שטויב ווערט לייז |
| פארכאפּן זייערע קינדער פאר שקלאפעריי | ווילדע חיות צעפליקן מצרישע קינדער |
| באראבעווען זייער פי | א מארד הרג'עט די פי |
| טיילן זיי אפּ | קרעץ צווינגט זיי צו איזאלירן |
| געווארפן אויף זיי שטיינער | האגל |
| באראבעווען זייער פרוכט און גרינצייג | היישעריק פרעסן פרוכט און גרינצייג |
| פינסטערניש פון גלות | לעמענדע טינקלקייט |
| גע'רודפ'ט די אידן, ג-ט'ס בכור פאלק | בכורים שטארבן |
לויט אן אנדערע מדרש איז כינים געקומען ווייל די מצריים האבן געצוואונגען די אידן צו באַזייטיגן שטויב און רייניגן הייזער און מארקן, און ערוב ווייל די מצריים האבן געצוואונגען די אידן צו כאפּן ווילדע חיות[28].
עס ווערט ערקלערט אז יעדע מכה אין מצרים איז געווען "מיט א פינגער פון ג-ט", און די וואונדער ביים ים־סוף זענען געווען "מיט דער האנט פון ג-ט", וואס ווייזט אויף א גרעסערע מאכט און א גרעסערן וואונדער ביים ים־סוף. די צאל פון די מכות, צען, ווערט געזען ווי א באדייטנדע צאָל, כאָטש אין רבנישער ליטעראַטור ווערט אויך דערמאנט אַ גרעסערע צאָל פּלעגן.
סטרוקטור און מוסטערן
עס זענען פארהאן פארשידענע אופנים ווי מפרשים טיילן איין און פארשטייען די סדר און די מוסטערן אין די צען מכות.
רלב"ג ווייזט אָן אז די מכות האבן זיך געשטארקט שטאפּלענווייז, פון קלענערע אומבאקוועמליכקייטן ביז צו גרויסע פארניכטונג און טויט[29].
מיליטער טאקטיקן: ווי ביי א באלאגערונג, האבן זיך די מכות אנגעהויבן דורך אפּשניידן די וואסער פארזארגונג פון די מצריים (דם), נאכגעפאלגט דורך הויכ אומרוען (צפרדע), שיסן פיילן (כינים), און אזוי ווייטער[30].
אין דער פסח הגדה ווערט דערמאנט רבי יהודה'ס סימנים, דצ"ך עד"ש באח"ב, ווי א גרינגערע וועג צו געדענקען די רייען פון די צען מכות[31]. די דאזיגע סימנים האבן אינספּירירט פיל מפרשים צו זוכן מוסטערן און פארשטיין די אָרדענונג פון די מכות[32]. טייל מפרשים זעען אין דעם סימן א סטרוקטור און א קאטעגאריזאציע פון די מכות, למשל אין דריי גרופּעס פון דריי און א לעצטע[33].
רבי יהודה הלוי האלט אז עס איז א פּראָגרעסיע דורך פּאָרן פון מכות, פון וואסער צו הימל: דם און צפרדע זענען געקומען פון וואסער, כינים און ערוב פון דער ערד, דבר און שחין פון דער לופט, ברד און ארבה געבראכט דורך ווינט, און די לעצטע צוויי (חושך און בכורות) זענען געקומען פון הימל[34].
עס ווערט אויך געזען א קארעספאנדענץ צווישן די צען מכות און די צען מאמרות וואס גאט האט באשאפן די וועלט מיט[מקור פארלאנגט].
סובדעוויזיעס
עטליכע קוואלן טיילן יעדער מכה אין מערערע סובקאטעגאריעס, גאַנצע 40 אדער אפילו 50 מכות[35]. צום ביישפיל, די מגפה פון ווילדע חיות האט ארומגענומען עטליכע אומגליקן: (1) די חיות האבן אטאקירט און אומגעברענגט די מצריים; (2) מצריים האבן זיך אויסגעגליטשט און געפאלן בשעת זיי האבן פרובירט צו אנטלויפן; (3) פּרואוון צו באַריקאַדירן זיך אין זייער היימען זענען דורכגעפאלן, ווען די חיות האבן זיך דורכגעבראכן; (4) די חיות האָבן צעטרעטן די ערד, געלאזן עס אומגראד און געשעדיגט; (5) אפילו פעלן געזאמלט פון די חיות זענען פאַרשוואונדן ווען די מכות האבן זיך געענדיגט[36].
משה און אהרן'ס ראלע
בשעת די מכות זענען געקומען פון ג-ט, האבן משה און אהרן זיי אויסגעפירט. אפטמאל האט משה אדער אהרן אויפגעהויבן א שטעקן צו אנהייבן די מגפה. פאר שחין האבן זיי ארויפגעווארפן אש אין דער לופטן, און פארשפרייט די מגפה וואו עס האט געלאנדעט[37]. משה האט נישט אנגעהויבן די ערשטע דריי מכות, אלס א דאנקבארקייט צום נילוס (וואס האט אים געראטעוועט אלס קינד) און די ערד (וואס האט באהאלטן דעם מצרי וואס משה האט אומגעברענגט צו באשיצן אַן אנדער איד)[38].
געדויער פון די מכות
לויט איין מסורה האט משה רבינו געווארנט פרעה פאר יעדע מכה פאר 24 טעג, און דערנאך האט די מכה געשלאגן פאר א וואך. אנדערע זאגן אז די ווארענונג האט געדויערט א וואך און די מכה פאר 24 טעג[39]. אויסנאמען זענען געווען חושך, וואס האט געדויערט זעקס טעג[22], און מכת בכורות, וואס איז געשען אין איין רגע. דריי מכות — כינים, שחין און חושך — זענען פארגעקומען אָן קיין ווארענונג.
פארהארטעווען פּרעה'ס הארץ
אינמיטן די מכות האט פּרעה עטליכע מאל פארשפּראכן צו באפרייען די אידן, אבער ווי נאר די געפארן זענען פאריבער האט ער צוריקגעצויגן זיין ווארט. מתחילה האט ער דאס געטון באוואוסטזיניג, אבער צום סוף האט ג-ט פארהארטעוועט פּרעה'ס הארץ, און פארזיכערט אז ער וועט זיך אנטקעגנשטעלן ביז אלע צען מכות זענען פאריבער[40].
איינפלוס אויף אידן
די תורה שרייבט אז די אידן וואס האבן געוואוינט אין גושן זענען געווען געשוינט פון רוב מכות[41]. עס זענען פארהאן מיינונגען אז די ערשטע דריי מכות האבן יא באטראפן אידן און מצריים גלייך[42]. רוב מפרשים האלטן אבער אז די אידן זענען אפּגעשוינט געווארן פון אלע מען מכות.[43].
ליינט מער
- זכריה האפמאן, איך וועל דיר ראטעווען, תשס"ו
מכות מצרים, אויפן "וויקיטעקסט" זייטל
דרויסנדיגע לינקס
- מידיע און בילדער איבער מכות מצרים אויף וויקיקאמאנס
- דער ארטיקל "מכות מצרים", אויפ'ן "ויקישיבה" זייטל
רעפערענצן
- ↑ שמות ז, יד–יב, לו.
- ↑ תהלים עח, מג–נא; תהלים קה, כז–לו.
- ↑ זעט שמות ז, ג. ז, ט. ח, יט. י, א-ב, יא, ט-י.
- ↑ זעט שמות ו, ו. ז, ד. יב, יב.
- ↑ שמות יא, א.
- ↑ שמות ט, יד.
- ↑ זעט ספר היובלים, פרק מ"ח, פסוק ו'-י"ב און פילון על חיי משה א, יז.
- ↑ זעט מכילתא דרבי ישמעאל, מסכתא דויהי בשלח, פרשה ז; ספרי פיסקא פח; מדרש תנאים דברים כ"ו; משנה, אבות ה, ד. זעט פירוש רבי יעקב בר שמשון, אבות דארט.
- ↑ שמות ז, יד–כה.
- ↑ שמות רבה, פרשה ט', פסקה י'.
- ↑ שמות ז, כו-ח, יא.
- ↑ אברבנאל, שמות ז, כו.
- ↑ שמות רבה, פרשה י', פסקה ב'; פסחים נג, ב.
- ↑ שמות ח, יב–טו.
- ↑ שמות ח, טז–כח.
- ↑ רשב"ם, שמות ח, יז.
- ↑ שמות רבה, פרשה י"א, פסקה ג'.
- ↑ שמות ט, א–ז.
- ↑ שמות ט, ח–יב.
- ↑ שמות ט, יג–לה.
- ↑ שמות י, א–כ.
- ↑ 22.0 22.1 רש"י, שמות י, כב.
- ↑ רש"י, שמות י, כב.
- ↑ שמות יב, כט.
- ↑ פשוט מיינט דאס חיות. אבן עזרא טייטשט חייתם: נפשם, דאס איז מכת בכורות.
- ↑ סוטה יא, א.
- ↑ אברבנאל, שמות ז, יד–כה, זעט דארט באריכות. זעט מדרש תנחומא פרשת וארא (אויף שמות י, כ"א) פאר אַן ענליכן הסבר.
- ↑ דוד העדני, מדרש הגדול, אויף שמות י, ב.
- ↑ רלב"ג תועלות, שמות ז, ב.
- ↑ מדרש תנחומא פרשת בא פיסקא ד', טיילווייז ציטירט אין רש"י, שמות ח, יז.
- ↑ אויך אין ספרי פיסקא שא, מדרש תנאים דברים כ"ו.
- ↑ חלוקת המכות, על התורה וועבזייטל.
- ↑ תנחומא וארא י״ד; לקח טוב שמות ח׳:ט״ו; רשב״ם שמות ז׳:כ״ו; ר׳ אברהם בן הרמב״ם שמות ט׳:י״ט; רמב״ן שמות ח׳:ט״ו; פירוש הריטב״א להגדה של פסח ד״ה באח״ב; רבינו בחיי שמות י׳:א׳; רלב״ג שמות תועלות ז׳:ב׳; עקדת יצחק שער ל״ו; אברבנאל שמות ז׳:י״ז; ספורנו שמות ח׳:י״ב; מהר״ל גבורות ה׳ ל״ד; מהר״ל גבורות ה׳ נ״ז; כלי יקר שמות ז׳:י״ז; רש״ר הירש שמות ז׳:ט״ו; מלבי״ם שמות ז׳:י״ד.
- ↑ ציטירט דורך אבן עזרא, שמות ט, א.
- ↑ פּסח הגדה ד"ה רבי אליעזר אומר; ר' עקיבא אומר.
- ↑ רבי משה קארדאווערא, סידור תפילה למשה, הגדה דארט.
- ↑ שמות ט, ח–י.
- ↑ רש"י, שמות ז, יט און שמות ח, יב.
- ↑ שמות רבה, פרשה ט', פסקה י"ב.
- ↑ רש"י, שמות ז, ג.
- ↑ שמות ח, יח. ט, ד. ט, כו. און י, כג.
- ↑ אבן עזרא, שמות ז, כד. רבי שלמה הכהן פון ליסא, אבי עזר, אויף אבן עזרא האלט אז דאס זענען נישט די ווערטער פונעם אבן עזרא, נאר א תלמיד טועה האט דאס אריינגעלייגט.
- ↑ תשובות הרדב"ז חלק ב, תתיג.
