דרעפט:צען מכות
 |
דאס איז א דרעפט ארטיקל. עס איז אַן אַרבעט אין פּראָגרעס וואָס איז אָפן פאַר רעדאַגירונג דורך סיי וועם. ווען דער דרעפט איז פארטיג, ביטע גייט איבער דעם אריבערפירן טשעקליסט, זיכער צו מאכן אז עס איז גרייט. דערנאך קענט איר בעטן פון די דרעפט אריבערפירער אז זיי זאלן עס איבערגיין און אריבערפירן צום הויפט געביט. (אייער בקשה וועט פובליצירט ווערן אין המכלול:אריבערפירן דרעפטס, און דארט וועט אויך ערשיינען דער ענטפער - אויב פעלט אויס). |
די צען מכות זענען א סעריע פון צען ניסים'דיגע קאטאסטראפעס וואס דער אויבערשטער האט געברענגט אויף מצרים צו צווינגען פּרעה פריי צו לאזן די אידישע קינדער פון שקלאפעריי, ווי עס ווערט דערציילט אין דער תורה.
די צען מכות ווערן געשילדערט אין ספר שמות אין די סדרות וארא און בֹּא. זיי ווערן אויך אויסגערעכנט אין קורצן אין צוויי קאַפּיטלען אין תהלים, ע"ח (מג–נא) און ק"ה (כז–לו). די מדרשים און מפרשים לייגן צו און פארברייטערן די דעטאלן, און מאָלן אראפּ א לעבעדיג בילד פונעם כאאס וואס האט באהערשט דאס לאנד. די געשיכטע פון די צען מכות איז א צענטראלע טייל פון סיפור יציאת מצרים און ווערט דערמאנט אין דער הגדה של פסח.
די צען מכות
אין דער תורה ווערט נישט דערמאנט די נומער "צען" מכות[1], און זיי ווערן אויך נישט אנגערופן "מכות", נאר "אותות", "מֹפְתִים"[2], "שְׁפָטִים"[3]"נגעים"[4] און "מַגֵּפות"[5]. דאס ווארט "מכה" אין באצוג צו די שטראפן טרעפט מען ערשט אין די ווערטער פון די פלשתים אין ספר שמואל[6], ווי אויך ווערט דער ווערב "הכה" באנוצט אין ספר שמות אין רעפערענץ צו די מכות[7], דעם טערמין "עשר מכות" טרעפט מען אין משניות[8], מדרשים[9], און אין דער הגדה של פסח. דער צאל צען ערשיינט אויך אין ספרים פון תקופת בית שני[10].
אין הגדה של פסח ווערן דערמאנט די צען מכות לויט דעם סדר געשילדערט אין דער תורה, מיט די פאלגנדע נעמען: דם, צפרדע, כינים, ערוב, דֶּבֶר, שחין, ברד, ארבה, חושך, און מכת בכורות. אין הגדה שטייט אויך א סימן צו געדענקען די מכות דורך זייערע ראשי תיבות: דצ"ך עד"ש באח"ב.
דעטאלן
- דם - בלוט: דער נילוס טייך און אלע וואסער קוואלן אין מצרים זענען פארוואנדלט געווארן אין בלוט, און די מצריים האבן נישט געקענט טרינקען פון די טייכן. די פיש זענען דערפון געשטארבן, און פארשטונקען דעם טייך[11]. עס שטייט אין מדרש אז אויך די פרוכט זאפט און דאס וואסער אין דער מויל פון די מצריים זענען פארוואנדלט געווארן אין בלוט, און אז זייערע האלצערנע און שטיינערנע געצייג האבן געטריפט בלוט[12]. די מצריים האבן בלויז געטרונקען וואסער וואס זיי האבן געקויפט פון די אידן פאר א הויכע פּרייז[13].
- צפרדע - פרעש: פרעש זענען ארויסגעקומען פון נילוס און איבערגעפילט גאנץ מצרים. זיי זענען אריין אין די הייזער, די בעטן, און אפילו די אויוונס[14]. דער אברבנאל ברענגט פון רבינו חננאל אז די צפרדע איז געווען קראָקאָדילן[15]. עס ווערט דערציילט אין מדרש אז די גרייטקייט פון די פרעש צו שפּרינגען אין די אויוונס האט אינספּירירט צוקונפטיגע אידישע העלדן ווי חנניה, מישאל און עזריה[16].[17].
- כינים - לייז: אלע שטויב איז פארוואנדלט געווארן אין לייז, וואס האבן באפאלן מענטשן און בהמות אינעם גאנצן לאנד. די חרטומים, וועלכע האָבן אומערפאלגרייך פרובירט נאכצומאכן די מכה, האבן געזאָגט דערויף: "אֶצְבַּע אֱלֹקִים הִוא" (דאס איז דער פינגער פון ג-ט)[18].
- ערוב - ווילדע חיות: א געמיש פון ווילדע חיות האבן אטאקירט די מצריים און זייערע בהמות[19]. זיי זענען פארשוואונדן געווארן נאכן סוף פון דער מכה, כדי די מצריים זאלן נישט קענען געניסן פון די הויט פון די חיות. דער רשב"ם טייטשט ערוב אלס וועלף[20], רבי נחמיה אין מדרש איז טייטשט ערוב אלס שווארעמס פון אינזעקטן[21].
- דבר - פּעסט: א שווערע מגיפה האט געטויט א גרויסע צאל בהמות וואס האבן געהערט צו די מצריים[22].
- שחין - אייטער-בלאטערן: ביי די מצרים און זייערע בהמות זענען ארויסגעקומען שווערע געשווירן[23].
- ברד - האגל: א שרעקליכער שטורעם פון האגל געמישט מיט פייער האט פארטיליגט פעלדער און ביימער, און אויך געטויט מענטשן און בהמות וואס זענען געווען אויפ'ן פעלד. דער האגל איז געווען אן אומגעווענליכע, אזא וואס איז קיינמאל פריער נישט געווען[24].
- ארבה - היישעריק: א ריזיגער שווארעם היישעריק האט באפאלן און באדעקט גאנץ מצרים און אויפגעגעסן אלע פלאנצונגען וואס זענען געבליבן נאך דעם האגל. אזא היישעריק איז קיינמאל פריער נישט געווען אין מצרים[25].
- חושך - פינסטערניש: א געדיכטע און אומדורכזיכטיגע פינסטערניש האט באדעקט גאנץ מצרים פאר זעקס טעג[26], און ביים קלימאקס איז די טונקלקייט געווען דיק אז די מצריים האבן נישט געקענט רירן קיין גליד[27]. אין גושן, וואו די אידן האבן געוואוינט, איז געווען ליכטיג. דער מדרש דערציילט אז במשך דער מכה האבן די אידן באזוכט די הייזער פון די מצריים און אנטדעקט זייערע אוצרות, אינפארמאציע וואס זיי האבן שפּעטער גענוצט ווען ג-ט האט זיי באפוילן צו בעטן די דאזיגע זאכן פארן פארלאזן מצרים[28].
- בכורות - טויט פון די בכורים: פסח ביינאכט אום חצות האט גא-ט גע'הרג'עט אלע בכורים פון מצרים, סיי מענטשן און סיי בהמות, פון פּרעה'ס ערשט-געבוירענעם זון ביז צום בכור פון די געפאנגענע אין טורמע. אבער די אידישע ערשט-געבוירענע זענען אפגעשוינט געווארן.
דער מדרש זאגט אז א דֶבר, מארד, האט באגלייט אלע מכות[29].
אין תהלים
די מכות ווערן אויך געשילדערט אין תהלים אין אן אנדער סדר און צאל, און ווערן אין עטליכע פעלער באצייכנט מיט סינאנימען אדער באשטאנדטיילן פון די מכות. אין קאַפּיטל ק"ה ווערן אויסגערעכנט צען פלאָגן, וואס קומען אבער פון בלויז אכט פון די מכות, און אין קאַפּיטל ע"ח זענען אויסגערעכנט 11, פון בלויז זיבן מכות. דאס אפנייגן אין פון ספר שמות ווערט צוגעשריבן צו פּאעטישע פרייהייט (Licentia Poētica).
| תהלים עח, מד–נא:
1. וַיַּהֲפֹךְ לְדָם יְאֹרֵיהֶם, |
טייטש: ער האט איבערגעקערט צו בלוט זייערע טייכן, |
תהלים קה, כח–לו:
1. שָׁלַח חֹשֶׁךְ, וַיַּחְשִׁךְ; |
באדייט און פונקציע
דער עיקר תכלית פון די מכות ווערט אריינגעפירט אין שמות ז, ה: "וידעו מצרים כי אני ה' בנטותי את ידי על מצרים…". דאס ווערט איבערגעזאגט אין עטליכע ערטער (ז:יז; ח:ו, יח; ט:יד, טז, כט), און ווייזט אז די מכות זענען אַן ענטפער אויף פרעה'ס טראציגע פראגע אין ה, ב: "מי ה'…? לא ידעתי את ה' וגם את ישראל לא אשלח." די מכות זענען באשטימט צו מגלה זיין דעם מאכט און איינציגקייט פון ג-ט, און אונטערשיידן זיך פון ביידע – מאַגישע כוחות און נאטירליכע קאטאסטראפן. ווען פאר די מצרישע חרטומים געלינגט נישט צו מאכן כינים, איינערקענען זיי: "אצבע אלקים היא" (ח:טו).
דאס וואס די מכות ווערן אנגעהויבן נאך א ווארענונג אדער צייכן דורך משה און אהרן, לויט דעם באפעל און אין נאמען פון ה', דאס אויפזאמלען מכות, זייער צווישנשיידן צווישן די אידן און מצריים (אנגעהויבן פון ח:יח), און דאס וואס די לעצטע פיר מכות זענען פּרעצעדענטלאז אין דער היסטאריע, האבן געברענגט פרעה'ס הויף צו מער און מער אנערקענונג פון ה' (ח:ד, כא, כד; ט:כ, כז–כח; י:ז–ח, טז–יז, כד), וואס האט זיך געענדיגט מיט דער באפרייאונג פון די אידן (יב:לא–לב). ווי קלארגעשטעלט אין ט:יד–טז און י:א–ב, איז דער ציל פון פארלענגערן די מכות נישט בלויז ארויסצולאזן די אידן, נאר צו אוועקשטעלן אַן אייביגע וויסנשאפט פון ג-ט'ס רום, מאכט און הערשאפט איבער די נאטור און די נארישקייט פון זיך קעגנשטעלן אים.
יעדער מכה איז געווען א דירעקטע קאנפראנטאציע מיט אן עגיפטישן געטשקע. למשל, דער נילוס איז געווען א געץ, און די מכה פון בלוט האט דעמאנסטרירט אז ער איז נישט קיין געטליכע באשעפעניש[מקור פארלאנגט].
די מכות האבן אויך געדינט אלס א שטראף פאר די מצריים פאר זייער באהאנדלונג פון די אידישע שקלאפן, און נישט לאזן די בני ישראל פריי נאך ג-ט'ס באפעל.
אויף די ווערטער פון יתרו, " כִּי בַדָּבָר אֲשֶׁר זָדוּ עֲלֵיהֶם" (שמות יח, יא), זאגט דער גמרא: "בקדירה שבישלו בה נתבשלו" (די מצריים זענען געקאכט געווארן אינעם טאפּ אין וועלכן זיי האבן געקאכט אנדערע)[31], דהיינו, די מכות זענען געווען "מידה כנגד מידה", די שטראף איז געווען אין די זעלבע טערמינען ווי די רשעות וואס די מצריים זענען באגאנגען קעגן די אידן[32]:
| מצריים'ס אקט פון אכזריות צו די אידן | מכה |
|---|---|
| געווארפן אידישע קינדער אין נילוס | נילוס פארוואנדלט אין בלוט |
| געוויין פון מאמעס איבער דערמארדעטע קינדער | פרעש מאכן פארטייבנדע גערודער |
| געצוואונגען צו באארבעטן די ערד | שטויב ווערט לייז |
| פארכאפּן זייערע קינדער פאר שקלאפעריי | ווילדע חיות צעפליקן מצרישע קינדער |
| באראבעווען זייער פי | א מארד הרג'עט די פי |
| טיילן זיי אפּ | קרעץ צווינגט זיי צו איזאלירן |
| געווארפן אויף זיי שטיינער | האגל |
| באראבעווען זייער פרוכט און גרינצייג | היישעריק פרעסן פרוכט און גרינצייג |
| פינסטערניש פון גלות | לעמענדע טינקלקייט |
| גע'רודפ'ט די אידן, ג-ט'ס בכור פאלק | בכורים שטארבן |
לויט אן אנדערע מדרש איז כינים געקומען ווייל די מצריים האבן געצוואונגען די אידן צו באַזייטיגן שטויב און רייניגן הייזער און מארקן, און ערוב ווייל די מצריים האבן געצוואונגען די אידן צו כאפּן ווילדע חיות[33].
עס ווערט ערקלערט אז יעדע מכה אין מצרים איז געווען "מיט א פינגער פון ג-ט", און די וואונדער ביים ים־סוף זענען געווען "מיט דער האנט פון ג-ט", וואס ווייזט אויף א גרעסערע מאכט און א גרעסערן וואונדער ביים ים־סוף. די צאל פון די מכות, צען, ווערט געזען ווי א באדייטנדע צאָל, כאָטש אין רבנישער ליטעראַטור ווערט אויך דערמאנט אַ גרעסערע צאָל פּלעגן.
סטרוקטור און מוסטערן
עס זענען פארהאן פארשידענע אופנים ווי מפרשים טיילן איין און פארשטייען די סדר און די מוסטערן אין די צען מכות.
רלב"ג ווייזט אָן אז די מכות האבן זיך געשטארקט שטאפּלענווייז, פון קלענערע אומבאקוועמליכקייטן ביז צו גרויסע פארניכטונג און טויט[34].
מיליטער טאקטיקן: ווי ביי א באלאגערונג, האבן זיך די מכות אנגעהויבן דורך אפּשניידן די וואסער פארזארגונג פון די מצריים (דם), נאכגעפאלגט דורך הויכ אומרוען (צפרדע), שיסן פיילן (כינים), און אזוי ווייטער[35].
אין דער פסח הגדה ווערט דערמאנט רבי יהודה'ס סימנים, דצ"ך עד"ש באח"ב, ווי א גרינגערע וועג צו געדענקען די רייען פון די צען מכות[36]. די דאזיגע סימנים האבן אינספּירירט פיל מפרשים צו זוכן מוסטערן און פארשטיין די אָרדענונג פון די מכות[37]. טייל מפרשים זעען אין דעם סימן א סטרוקטור און א קאטעגאריזאציע פון די מכות, למשל אין דריי גרופּעס פון דריי און א לעצטע[38].
רבי יהודה הלוי האלט אז עס איז א פּראָגרעסיע דורך פּאָרן פון מכות, פון וואסער צו הימל: דם און צפרדע זענען געקומען פון וואסער, כינים און ערוב פון דער ערד, דבר און שחין פון דער לופט, ברד און ארבה געבראכט דורך ווינט, און די לעצטע צוויי (חושך און בכורות) זענען געקומען פון הימל[39].
עס ווערט אויך געזען א קארעספאנדענץ צווישן די צען מכות און די צען מאמרות וואס גאט האט באשאפן די וועלט מיט[מקור פארלאנגט].
סובדעוויזיעס
אין הגדה של פסח טיילן עטליכע תנאים יעדער מכה אין מערערע סוב-מכות, גאנצע 40 אדער אפילו 50 מכות[40]. צום ביישפיל, די מכה פון ערוב האט אריינגענומען עטליכע אומגליקן: (1) די חיות האבן אטאקירט און אומגעברענגט די מצריים; (2) מצריים האבן זיך אויסגעגליטשט און געפאלן בשעת זיי האבן פרובירט צו אנטלויפן; (3) פּרואוון צו באַריקאַדירן זיך אין זייער היימען זענען דורכגעפאלן, ווען די חיות האבן זיך דורכגעבראכן; (4) די חיות האָבן צעטרעטן די ערד, געלאזן עס אומגראד און געשעדיגט; (5) אפילו פעלן געזאמלט פון די חיות זענען פאַרשוואונדן ווען די מכות האבן זיך געענדיגט[41].
משה און אהרן'ס ראלע
בשעת די מכות זענען געקומען פון ג-ט, האבן משה און אהרן זיי אויסגעפירט. אפטמאל האט משה אדער אהרן אויפגעהויבן א שטעקן צו אנהייבן די מגפה[42]. פאר שחין האבן זיי ארויפגעווארפן אש אין דער לופטן, און פארשפרייט די מגפה וואו עס האט געלאנדעט[43]. משה האט נישט אנגעהויבן די ערשטע דריי מכות, אלס א דאנקבארקייט צום נילוס (וואס האט אים געראטעוועט אלס קינד) און די ערד (וואס האט באהאלטן דעם מצרי וואס משה האט אומגעברענגט צו באשיצן אַן אנדער איד)[44].
געדויער פון די מכות
לויט איין מסורה האט משה רבינו געווארנט פרעה פאר יעדע מכה פאר 24 טעג, און דערנאך האט די מכה געשלאגן פאר א וואך. אנדערע זאגן אז די ווארענונג האט געדויערט א וואך און די מכה פאר 24 טעג[45]. אויסנאמען זענען געווען חושך, וואס האט געדויערט זעקס טעג[26], און מכת בכורות, וואס איז געשען אין איין רגע. דריי מכות — כינים, שחין און חושך — זענען פארגעקומען אָן קיין ווארענונג.
פארהארטעווען פּרעה'ס הארץ
ה' האָט פון פאראויס אנגעזאגט אז ער וועט פארהארטעווען פרעה'ס הארץ (ז:ג), און עס ווערט איבערגעזאגט כמה פעמים (ט:יב; י:א, כ, כז; יא:י). אינמיטן די מכות האט פּרעה עטליכע מאל פארשפּראכן צו באפרייען די אידן, אבער ווי נאר די געפאַרן זענען פאריבער האט ער צוריקגעצויגן זיין ווארט. הגם די ערשטע פינף מכות ווערט פרעה'ס עקשנות פארגעשטעלט ווי זיין אייגענע שטאַרקייט (ז:כב; ח:יא, טו, כח; ט:ז), זעט מען אַז נאָך דער זעקסטער מכּה ווערט ה' דער וואָס פאַרהאַרטעוועט אים, און פארזיכערט אז ער וועט זיך אנטקעגנשטעלן ביז אלע צען מכות זענען פאריבער[46].
איינפלוס אויף אידן
די תורה שרייבט אז די אידן וואס האבן געוואוינט אין גושן זענען געווען געשוינט פון רוב מכות[47]. עס זענען פארהאן מיינונגען אז די ערשטע דריי מכות האבן יא באטראפן אידן און מצריים גלייך[48]. אנדערע מפרשים האלטן אבער אז די אידן זענען אפּגעשוינט געווארן פון אלע צען מכות[49].
ליינט מער
- זכריה האפמאן, איך וועל דיר ראטעווען, תשס"ו
- עמוס חכם, תנ"ך עם פירוש דעת מקרא ד (שמות א), ירושלים, תשנ"ה, זייטן קעב-קעח (באגרעניצט צו באַצאָלטע אַבאָנענטן)
מכות מצרים, אויפן "וויקיטעקסט" זייטל
דרויסנדיגע לינקס
- מידיע און בילדער איבער מכות מצרים אויף וויקיקאמאנס
- דער ארטיקל "מכות מצרים", אויפ'ן "ויקישיבה" זייטל
רעפערענצן
- ↑ זעט ר' יוסף אבן כספי, שמות יא, י, וועלכער צייגט אז דער נומער ווערט בכלל נישט דערמאנט אין דער תורה, און פארגלייכט דעם פאקט מיט דעם וואס די י"ג מידות זענען אויך נישט אנגעצייכנט מיט א קלארן צאל אין תנ"ך.
- ↑ זעט שמות ז, ג און ט; ח, יט; י, א–ב; יא, ט–י.
- ↑ זעט שמות ו, ו; ז, ד; יב, יב.
- ↑ שמות יא, א.
- ↑ שמות ט, יד.
- ↑ שמואל א' ד, ח.
- ↑ זעט שמות ג, כ; ז, כה; ט, טו, כה, און לא–לב; יב, יב און כט.
- ↑ משנה, אבות ה, ד. זעט פירוש רבי יעקב בר שמשון, אבות דארט.
- ↑ זעט מכילתא דרבי ישמעאל, מסכתא דויהי בשלח, פרשה ז; ספרי פיסקא פח; מדרש תנאים דברים כ"ו;
- ↑ זעט ספר היובלים, פרק מ"ח, פסוק ו'-י"ב און פילון על חיי משה א, יז.
- ↑ שמות ז, יד–כה.
- ↑ שמות רבה, פרשה ט', פסקה י"א; מדרש הגדולאויף ז, יט.
- ↑ שמות רבה, פרשה ט', פסקה י'.
- ↑ שמות ז, כו-ח, יא.
- ↑ אברבנאל, שמות ז, כו.
- ↑ שמות רבה, פרשה י', פסקה ב'; פסחים נג, ב.
- ↑ שמות רבה, פרשה י', פסקה ד'.
- ↑ שמות ח, יב–טו.
- ↑ שמות ח, טז–כח.
- ↑ רשב"ם, שמות ח, יז.
- ↑ שמות רבה, פרשה י"א, פסקה ג'.
- ↑ שמות ט, א–ז.
- ↑ שמות ט, ח–יב.
- ↑ שמות ט, יג–לה.
- ↑ שמות י, א–כ.
- ↑ 26.0 26.1 רש"י, שמות י, כב.
- ↑ שמות רבה, פרשה י"ד, פסקה ג'.
- ↑ רש"י, שמות י, כב.
- ↑ שמות רבה, פרשה י', פסקה ב'.
- ↑ פשוט מיינט דאס חיות. אבן עזרא טייטשט חייתם: נפשם, דאס איז מכת בכורות.
- ↑ סוטה יא, א.
- ↑ אברבנאל, שמות ז, יד–כה, זעט דארט באריכות. זעט מדרש תנחומא פרשת וארא (אויף שמות י, כ"א) פאר אַן ענליכן הסבר.
- ↑ דוד העדני, מדרש הגדול, אויף שמות י, ב.
- ↑ רלב"ג תועלות, שמות ז, ב.
- ↑ מדרש תנחומא פרשת בא פיסקא ד', טיילווייז ציטירט אין רש"י, שמות ח, יז.
- ↑ אויך אין ספרי פיסקא שא, מדרש תנאים דברים כ"ו.
- ↑ חלוקת המכות, על התורה וועבזייטל.
- ↑ תנחומא וארא י״ד; לקח טוב שמות ח׳:ט״ו; רשב״ם שמות ז׳:כ״ו; ר׳ אברהם בן הרמב״ם שמות ט׳:י״ט; רמב״ן שמות ח׳:ט״ו; פירוש הריטב״א להגדה של פסח ד״ה באח״ב; רבינו בחיי שמות י׳:א׳; רלב״ג שמות תועלות ז׳:ב׳; עקדת יצחק שער ל״ו; אברבנאל שמות ז׳:י״ז; ספורנו שמות ח׳:י״ב; מהר״ל גבורות ה׳ ל״ד; מהר״ל גבורות ה׳ נ״ז; כלי יקר שמות ז׳:י״ז; רש״ר הירש שמות ז׳:ט״ו; מלבי״ם שמות ז׳:י״ד.
- ↑ ציטירט דורך אבן עזרא, שמות ט, א.
- ↑ פּסח הגדה ד"ה רבי אליעזר אומר; ר' עקיבא אומר.
- ↑ רבי אליעזר פואה, הגדה מדרש בחדוש, אויף ערוב.
- ↑ ווי שמות י, יב–יג.
- ↑ שמות ט, ח–י.
- ↑ רש"י, שמות ז, יט און שמות ח, יב.
- ↑ שמות רבה, פרשה ט', פסקה י"ב.
- ↑ רש"י, שמות ז, ג.
- ↑ שמות ח, יח. ט, ד. ט, כו. און י, כג.
- ↑ אבן עזרא, שמות ז, כד; רבי יוסף אבן כספי, שמות ח, יח; רלב"ג ביאור המלות, שמות ח, יח.
- ↑ תשובות הרדב"ז חלק ב, תתיג: "אסור להאמין לדבר זה [צו די ווערטער פון אבן עזרא]". רבי שלמה הכהן פון ליסא, אבי עזר, אויף אבן עזרא האלט אז דאס זענען נישט די ווערטער פונעם אבן עזרא, נאר א תלמיד טועה האט דאס אריינגעלייגט.
