דרעפט:צען מכות
 |
דאס איז א דרעפט ארטיקל. עס איז אַן אַרבעט אין פּראָגרעס וואָס איז אָפן פאַר רעדאַגירונג דורך סיי וועם. ווען דער דרעפט איז פארטיג, ביטע גייט איבער דעם אריבערפירן טשעקליסט, זיכער צו מאכן אז עס איז גרייט. דערנאך קענט איר בעטן פון די דרעפט אריבערפירער אז זיי זאלן עס איבערגיין און אריבערפירן צום הויפט געביט. (אייער בקשה וועט פובליצירט ווערן אין המכלול:אריבערפירן דרעפטס, און דארט וועט אויך ערשיינען דער ענטפער - אויב פעלט אויס). |
די צען מכות זענען א סעריע פון צען ניסים'דיגע קאטאסטראפעס וואס דער אויבערשטער האט געברענגט אויף מצרים צו צווינגען פּרעה פריי צו לאזן די אידישע קינדער פון שקלאפעריי, ווי עס ווערט דערציילט אין דער תורה.
די צען מכות ווערן געשילדערט אין ספר שמות אין די סדרות וארא און בֹּא. זיי ווערן אויך אויסגערעכנט אין קורצן אין צוויי קאַפּיטלען אין תהלים, ע"ח (מג–נא) און ק"ה (כז–לו). די מדרשים און מפרשים לייגן צו און פארברייטערן די דעטאלן, און מאָלן אראפּ א לעבעדיג בילד פונעם כאאס וואס האט באהערשט דאס לאנד. די געשיכטע פון די צען מכות איז א צענטראלע טייל פון סיפור יציאת מצרים און ווערט דערמאנט אין דער הגדה של פסח.
די צען מכות
די תורה ניצט נישט די נומער "צען"[1] אדער די אויסדרוק "מכות" צו באשרייבן די נסים אין מצרים. אנשטאט דעם ניצט זי "אותות", "מֹפְתִים"[2], "שְׁפָטִים"[3] "נגעים"[4] און "מַגֵּפות"[5]. דאס ווארט "מכה" אין באצוג צו די שטראפן אין מצרים טרעפט מען ערשט אין די ווערטער פון די פלשתים אין ספר שמואל[6], ווי אויך ווערט דער ווערב "הכה" באנוצט אין ספר שמות אין רעפערענץ צו די מכות[7], דעם טערמין "עשר מכות" טרעפט מען אין משניות[8], מדרשים[9], און אין דער הגדה של פסח. דער צאל צען ערשיינט אויך אין ביכער פון תקופת בית שני[10].
אין הגדה של פסח ווערן דערמאנט די צען מכות לויט דעם סדר געשילדערט אין דער תורה, מיט די פאלגנדע נעמען: דם, צפרדע, כינים, ערוב, דֶּבֶר, שחין, ברד, ארבה, חושך, און מכת בכורות. רבי יהודה גיבט דארט אויך א סימן צו געדענקען די מכות דורך זייערע ראשי תיבות: דצ"ך עד"ש באח"ב[11].
דעטאלן
- דם - בלוט: דער נילוס טייך און אלע וואסער קוואלן אין מצרים זענען פארוואנדלט געווארן אין בלוט, און די מצריים האבן נישט געקענט טרינקען פון די טייכן. די פיש זענען דערפון געשטארבן, און פארשטונקען דעם טייך[12]. עס שטייט אין מדרש אז אויך די פרוכט זאפט און דאס וואסער אין דער מויל פון די מצריים זענען פארוואנדלט געווארן אין בלוט, און אז זייערע האלצערנע און שטיינערנע געצייג האבן געטריפט בלוט[13]. די מצריים האבן בלויז געטרונקען וואסער וואס זיי האבן געקויפט פון די אידן פאר א הויכע פּרייז[14].
- צפרדע - פרעש: פרעש זענען ארויסגעקומען פון נילוס און איבערגעפילט גאנץ מצרים. זיי זענען אריין אין די הייזער, די בעטן, און אפילו די אויוונס[15]. אין מדרש שטייט אז עס איז קודם ארויס איין פראש און ער האט פון זיך ארויסגעגעבן נאך פרעש, אדער געפיפן צו די אנדערע פרעש זאלן קומען[16]. דער אברבנאל ברענגט פון רבינו חננאל אז די צפרדע איז געווען קראָקאָדילן[17]. עס ווערט דערציילט אין מדרש אז די גרייטקייט פון די פרעש צו שפּרינגען אין די אויוונס האט אינספּירירט צוקונפטיגע אידישע העלדן ווי חנניה, מישאל און עזריה[18].
- כינים - לייז: אלע שטויב איז פארוואנדלט געווארן אין לייז, וואס האבן באפאלן מענטשן און בהמות אינעם גאנצן לאנד. די חרטומים, וועלכע האָבן אומערפאלגרייך פרובירט נאכצומאכן די מכה, האבן געזאָגט דערויף: "אֶצְבַּע אֱלֹקִים הִוא" (דאס איז דער פינגער פון ג-ט)[19].
- ערוב - ווילדע חיות: א געמיש פון ווילדע חיות האבן אטאקירט די מצריים און זייערע בהמות[20]. זיי זענען פארשוואונדן געווארן נאכן סוף פון דער מכה, כדי די מצריים זאלן נישט קענען געניסן פון די הויט פון די חיות. דער רשב"ם טייטשט ערוב אלס וועלף[21], רבי נחמיה אין מדרש איז טייטשט ערוב אלס שווארעמס פון אינזעקטן[22].
- דבר - פּעסט: א שווערע מגיפה האט געטויט א גרויסע צאל בהמות וואס האבן געהערט צו די מצריים[23].
- שחין - אייטער-בלאטערן: ביי די מצרים און זייערע בהמות זענען ארויסגעקומען שווערע געשווירן[24].
- ברד - האגל: א שרעקליכער שטורעם פון האגל געמישט מיט פייער האט פארטיליגט פעלדער און ביימער, און אויך געטויט מענטשן און בהמות וואס זענען געווען אויפ'ן פעלד. דער האגל איז געווען אן אומגעווענליכע, אזא וואס איז קיינמאל פריער נישט געווען[25].
- ארבה - היישעריק: א ריזיגער שווארעם היישעריק האט באפאלן און באדעקט גאנץ מצרים און אויפגעגעסן אלע פלאנצונגען וואס זענען געבליבן נאך דעם האגל. אזא היישעריק איז קיינמאל פריער נישט געווען אין מצרים[26].
- חושך - פינסטערניש: א געדיכטע און אומדורכזיכטיגע פינסטערניש האט באדעקט גאנץ מצרים פאר זעקס טעג[27], און ביים קלימאקס איז די טונקלקייט געווען דיק אז די מצריים האבן נישט געקענט רירן קיין גליד[28]. אין גושן, וואו די אידן האבן געוואוינט, איז געווען ליכטיג. דער מדרש דערציילט אז במשך דער מכה האבן די אידן באזוכט די הייזער פון די מצריים און אנטדעקט זייערע אוצרות, אינפארמאציע וואס זיי האבן שפּעטער גענוצט ווען ג-ט האט זיי באפוילן צו בעטן די דאזיגע זאכן פארן פארלאזן מצרים[29].
- בכורות - טויט פון די בכורים: פסח ביינאכט אום חצות האט גא-ט גע'הרג'עט אלע בכורים פון מצרים, סיי מענטשן און סיי בהמות, פון פּרעה'ס ערשט-געבוירענעם זון ביז צום בכור פון די געפאנגענע אין טורמע. אבער די אידישע ערשט-געבוירענע זענען אפגעשוינט געווארן.
דער מדרש זאגט אז א דֶבר, מארד, האט באגלייט אלע מכות[30].
אין תהלים
די מכות ווערן אויך פאעטיש געשילדערט אין קורצן אין תהלים, אבער אין אן אנדער סדר ווי אין דער תורה. אין קאַפּיטל ק"ה ווערן אויסגערעכנט בלויז זיבן מכות, ווען כנים, שחין, און חושך פעלן. אין קאַפּיטל ע"ח זענען אויסגערעכנט אכט, ווען שחין און דבר פעלן. דאס אפנייגן אין פון ספר שמות ווערט צוגעשריבן צו פּאעטישע פרייהייט (Licentia Poētica)[31]. רבי יהודה החסיד ברענגט בשם זיין פאטער, אז די מכות האבן פאסירט צוויי מאל, איין מאל לויט דעם סדר אין דער תורה, און דערנאך ווי אין תהילים[32].
צבי ביבערפעלד ערקלערט די ענדערונגען, אז אין קאפיטל ע"ח זענען אויסגערעכנט בלויז מכות וואס זענען געווען א לעבנס געפאר, און שטעלט צו די ווערטער פון דעם רמב"ן אז די דריי מכות, כנים, שחין, און חושך האבן נישט געהאט קיין התראה ווייל זיי זענען נישט קיין לעבנסגעפאר. די סדר אינעם קאפיטל איז לויט דאס וואס איז געשלאגן געווארן: די מצריים, די פלאנצונגען, און די בהמות. לגבי קאפיטל ק"ה זאגט ער אז עס דערמאנט בלויז מכות ביי וועלכע די תורה נוצט דער טערמין "ארץ מצרים", און די קאפיטל טוט אויך ארויסהייבן אז די מכות האבן באטראפן נאציאנאלער פארמעגנס ("מימיהם", "ארצם", "גבולם"). דאס גייט אין איינקלאנג מיט דער טעמע פונעם קאפיטל וואס פאקוסירט אויף ארץ ישראל און אויף לאנד[33].
| תהלים עח, מד–נא:
1. וַיַּהֲפֹךְ לְדָם יְאֹרֵיהֶם, |
תהלים קה, כח–לו:
1. שָׁלַח חֹשֶׁךְ, וַיַּחְשִׁךְ; |
באדייט און פונקציע
דער עיקר תכלית פון די מכות ווערט אריינגעפירט אין שמות ז, ה: "וידעו מצרים כי אני ה' בנטותי את ידי על מצרים…". דאס ווערט איבערגעזאגט אין עטליכע ערטער (ז:יז; ח:ו, יח; ט:יד, טז, כט), און ווייזט אז די מכות זענען אַן ענטפער אויף פרעה'ס טראציגע פראגע אין ה, ב: "מי ה'…? לא ידעתי את ה' וגם את ישראל לא אשלח." די מכות זענען באשטימט צו מגלה זיין דעם מאכט און איינציגקייט פון ג-ט, און אונטערשיידן זיך פון ביידע – מאַגישע כוחות און נאטירליכע קאטאסטראפן. ווען פאר די מצרישע חרטומים געלינגט נישט צו מאכן כינים, איינערקענען זיי: "אצבע אלקים היא" (ח:טו).
דאס וואס די מכות ווערן אנגעהויבן נאך א ווארענונג אדער צייכן דורך משה און אהרן, לויט דעם באפעל און אין נאמען פון ה', דאס אויפזאמלען מכות, זייער צווישנשיידן צווישן די אידן און מצריים (אנגעהויבן פון ח:יח), און דאס וואס די לעצטע פיר מכות זענען פּרעצעדענטלאז אין דער היסטאריע, האבן געברענגט פרעה'ס הויף צו מער און מער אנערקענונג פון ה' (ח:ד, כא, כד; ט:כ, כז–כח; י:ז–ח, טז–יז, כד), וואס האט זיך געענדיגט מיט דער באפרייאונג פון די אידן (יב:לא–לב). ווי דער אייבערשטער האט קלארגעשטעלט אין ט:יד–טז און י:א–ב, איז דער ציל פון פארלענגערן די מכות נישט בלויז ארויסצולאזן די אידן, נאר צו אוועקשטעלן אַן אייביגע און אלוועלטליכע וויסנשאפט פון ג-ט'ס רום, מאכט און הערשאפט איבער די נאטור און די נארישקייט פון זיך קעגנשטעלן אים, און אז די געשיכטע און איר לימוד זאל ווערן איבערגעגעבן פאר די קומענדיגע דורות.
יעדער מכה איז געווען א דירעקטע קאנפראנטאציע מיט אן עגיפטישן געטשקע. למשל, דער נילוס איז געווען א געץ, און די מכה פון בלוט האט דעמאנסטרירט אז ער איז נישט קיין געטליכע באשעפעניש[מקור פארלאנגט].
די מכות האבן אויך געדינט אלס א שטראף פאר די מצריים פאר זייער באהאנדלונג פון די אידישע שקלאפן, און נישט לאזן די בני ישראל פריי נאך ג-ט'ס באפעל.
אויף די ווערטער פון יתרו, " כִּי בַדָּבָר אֲשֶׁר זָדוּ עֲלֵיהֶם" (שמות יח, יא), זאגט דער גמרא: "בקדירה שבישלו בה נתבשלו" (די מצריים זענען געקאכט געווארן אינעם טאפּ אין וועלכן זיי האבן געקאכט אנדערע)[35], דהיינו, די מכות זענען געווען "מידה כנגד מידה", די שטראף איז געווען אין די זעלבע טערמינען ווי די רשעות וואס די מצריים זענען באגאנגען קעגן די אידן[36]:
| מצריים'ס אקט פון אכזריות צו די אידן | מכה |
|---|---|
| געווארפן אידישע קינדער אין נילוס | נילוס פארוואנדלט אין בלוט |
| געוויין פון מאמעס איבער דערמארדעטע קינדער | פרעש מאכן פארטייבנדע גערודער |
| געצוואונגען צו באארבעטן די ערד | שטויב ווערט לייז |
| פארכאפּן זייערע קינדער פאר שקלאפעריי | ווילדע חיות צעפליקן מצרישע קינדער |
| באראבעווען זייער פי | א מארד הרג'עט די פי |
| טיילן זיי אפּ | קרעץ צווינגט זיי צו איזאלירן |
| געווארפן אויף זיי שטיינער | האגל |
| באראבעווען זייער פרוכט און גרינצייג | היישעריק פרעסן פרוכט און גרינצייג |
| פינסטערניש פון גלות | לעמענדע טינקלקייט |
| גע'רודפ'ט די אידן, ג-ט'ס בכור פאלק | בכורים שטארבן |
ענליכע מדרשים זענען אז דם איז געקומען "לפי שלא היו מניחין בנות ישראל לטבול מטומאתם, כדי שלא יהיו פרין ורבין". צפרדע, וויבאלד די מצריים האבן געצוואונגען די אידן צו ברענגען צו זיי שקצים ורמשים[16]. כינים, ווייל די מצריים האבן געצוואונגען די אידן צו באַזייטיגן שטויב און רייניגן הייזער און מארקן. ערוב, ווייל די מצריים האבן געצוואונגען די אידן צו כאפּן ווילדע חיות. דבר, ווייל זיי האָבן געצוואונגען די אידן צו פּאשן זייערע בהמות. שחין, ווייל זיי האבן געצוואונגען די אידן צו אנהייצן און אפּקילן וואסער. ברד און ארבה, ווייל זיי האבן געצוואונגען די אידן פלאנצן גארטענס, ביימער און וויינגערטנער, און זייען ווייץ און תבואה[37].
סטרוקטור און מוסטערן
עס זענען פארהאן פארשידענע אופנים ווי מפרשים טיילן איין און פארשטייען די סדר און די מוסטערן אין די צען מכות. אייניגע טיילן זיי איין אין פּאָרן, גרופּעס פון דריי, פיר, פינף און זעקס, יעדער איינער פאראייניגט דורך א געוויסן ציל אדער געמיינזאמע אייגנשאפטן.
מיליטער טאקטיקן: ווי ביי א באלאגערונג, האבן זיך די מכות אנגעהויבן דורך אפּשניידן די וואסער פארזארגונג פון די מצריים (דם), נאכגעפאלגט דורך הויכ אומרוען (צפרדע), שיסן פיילן (כינים), און אזוי ווייטער[38].
רבי יהודה הלוי האלט אז עס איז א פּראָגרעסיע דורך פּאָרן פון מכות, פון וואסער צו הימל: דם און צפרדע זענען געקומען פון וואסער, כינים און ערוב פון דער ערד, דבר און שחין פון דער לופט, ברד און ארבה געבראכט דורך ווינט, און די לעצטע צוויי (חושך און בכורות) זענען געקומען פון הימל[39].
עס ווערט אויך געזען א קארעספאנדענץ צווישן די צען מכות און די צען מאמרות וואס גאט האט באשאפן די וועלט מיט[מקור פארלאנגט].
די סימנים פון רבי יהודה, דצ"ך עד"ש באח"ב, האבן אינספּירירט פיל מפרשים צו צעטיילן די סטרוקטור און קאטעגאריזאציע פון די מכות מכות לויט דעם סימן, למשל אין דריי גרופּעס פון דריי. זעט דצ"ך עד"ש באח"ב.
סובדעוויזיעס
אין הגדה של פסח טיילן עטליכע תנאים יעדער מכה אין מערערע סוב-מכות, גאנצע 40 אדער אפילו 50 מכות[40]. צום ביישפיל, די מכה פון ערוב האט אריינגענומען עטליכע אומגליקן: (1) די חיות האבן אטאקירט און אומגעברענגט די מצריים; (2) מצריים האבן זיך אויסגעגליטשט און געפאלן בשעת זיי האבן פרובירט צו אנטלויפן; (3) פּרואוון צו באַריקאַדירן זיך אין זייער היימען זענען דורכגעפאלן, ווען די חיות האבן זיך דורכגעבראכן; (4) די חיות האָבן צעטרעטן די ערד, געלאזן עס אומגראד און געשעדיגט; (5) אפילו פעלן געזאמלט פון די חיות זענען פאַרשוואונדן ווען די מכות האבן זיך געענדיגט[41].
משה און אהרן'ס ראלע
בשעת די מכות זענען געקומען פון ג-ט, האבן משה און אהרן זיי אויסגעפירט. אפטמאל האט משה אדער אהרן אויפגעהויבן א שטעקן צו אנהייבן די מגפה[42]. פאר שחין האבן זיי ארויפגעווארפן אש אין דער לופטן, און פארשפרייט די מגפה וואו עס האט געלאנדעט[43]. משה האט נישט אנגעהויבן די ערשטע דריי מכות, אלס א דאנקבארקייט צום נילוס (וואס האט אים געראטעוועט אלס קינד) און די ערד (וואס האט באהאלטן דעם מצרי וואס משה האט אומגעברענגט צו באשיצן אַן אנדער איד)[44].
געדויער פון די מכות
לויט איין מסורה האט משה רבינו געווארנט פרעה פאר יעדע מכה פאר 24 טעג, און דערנאך האט די מכה געשלאגן פאר א וואך. אנדערע זאגן אז די ווארענונג האט געדויערט א וואך און די מכה פאר 24 טעג[45]. אויסנאמען זענען געווען חושך, וואס האט געדויערט זעקס טעג[27], און מכת בכורות, וואס איז געשען אין איין רגע. דריי מכות — כינים, שחין און חושך — זענען פארגעקומען אָן קיין ווארענונג.
פארהארטעווען פּרעה'ס הארץ
ה' האָט פון פאראויס אנגעזאגט אז ער וועט פארהארטעווען פרעה'ס הארץ (ז:ג), און עס ווערט איבערגעזאגט כמה פעמים (ט:יב; י:א, כ, כז; יא:י). אינמיטן די מכות האט פּרעה עטליכע מאל פארשפּראכן צו באפרייען די אידן, אבער ווי נאר די געפאַרן זענען פאריבער האט ער צוריקגעצויגן זיין ווארט. הגם די ערשטע פינף מכות ווערט פרעה'ס עקשנות פארגעשטעלט ווי זיין אייגענע שטאַרקייט (ז:כב; ח:יא, טו, כח; ט:ז), זעט מען אַז נאָך דער זעקסטער מכּה ווערט ה' דער וואָס פאַרהאַרטעוועט אים, און פארזיכערט אז ער וועט זיך אנטקעגנשטעלן ביז אלע צען מכות זענען פאריבער[46].
איינפלוס אויף אידן
די תורה שרייבט אז די אידן וואס האבן געוואוינט אין גושן זענען געווען געשוינט פון רוב מכות[47]. עס זענען פארהאן מיינונגען אז די ערשטע דריי מכות האבן יא באטראפן אידן און מצריים גלייך[48]. אנדערע מפרשים האלטן אבער אז די אידן זענען אפּגעשוינט געווארן פון אלע צען מכות[49].
ליינט מער
- זכריה האפמאן, איך וועל דיר ראטעווען, תשס"ו
- עמוס חכם, תנ"ך עם פירוש דעת מקרא ד (שמות א), ירושלים, תשנ"ה, זייטן קעב-קעח (באגרעניצט צו באַצאָלטע אַבאָנענטן)
מכות מצרים, אויפן "וויקיטעקסט" זייטל
דרויסנדיגע לינקס
- מידיע און בילדער איבער מכות מצרים אויף וויקיקאמאנס
- דער ארטיקל "מכות מצרים", אויפ'ן "ויקישיבה" זייטל
רעפערענצן
- ↑ זעט ר' יוסף אבן כספי, שמות יא, י, וועלכער צייגט אז דער נומער ווערט בכלל נישט דערמאנט אין דער תורה, און פארגלייכט דעם פאקט מיט דעם וואס די י"ג מידות זענען אויך נישט אנגעצייכנט מיט א קלארן צאל אין תנ"ך.
- ↑ שמות ז, ג און ט; ח, יט; י, א–ב; יא, ט–י.
- ↑ שמות ו, ו; ז, ד; יב, יב.
- ↑ שמות יא, א וואו עס רעדט זיך וועגן מכת בכורות.
- ↑ שמות ט, יד, איידער מכת ברד.
- ↑ שמואל א' ד, ח.
- ↑ זעט שמות ג, כ; ז, כה; ט, טו, כה, און לא–לב; יב, יב און כט.
- ↑ משנה, אבות ה, ד. זעט פירוש רבי יעקב בר שמשון, אבות דארט.
- ↑ מכילתא דרבי ישמעאל, מסכתא דויהי בשלח, פרשה ז; ספרי פיסקא פח; מדרש תנאים דברים כ"ו.
- ↑ ספר היובלים, פרק מ"ח, פסוק ו'-י"ב און פילון על חיי משה א, יז.
- ↑ אויך אין ספרי פיסקא שא, מדרש תנאים דברים כ"ו.
- ↑ שמות ז, יד–כה.
- ↑ שמות רבה, פרשה ט', פסקה י"א; מדרש הגדולאויף ז, יט.
- ↑ שמות רבה, פרשה ט', פסקה י'.
- ↑ שמות ז, כו-ח, יא.
- ↑ 16.0 16.1 שמות רבה, פרשה י', פסקה ד'.
- ↑ אברבנאל, שמות ז, כו.
- ↑ שמות רבה, פרשה י', פסקה ב'; פסחים נג, ב.
- ↑ שמות ח, יב–טו.
- ↑ שמות ח, טז–כח.
- ↑ רשב"ם, שמות ח, יז.
- ↑ שמות רבה, פרשה י"א, פסקה ג'.
- ↑ שמות ט, א–ז.
- ↑ שמות ט, ח–יב.
- ↑ שמות ט, יג–לה.
- ↑ שמות י, א–כ.
- ↑ 27.0 27.1 רש"י, שמות י, כב.
- ↑ שמות רבה, פרשה י"ד, פסקה ג'.
- ↑ רש"י, שמות י, כב.
- ↑ שמות רבה, פרשה י', פסקה ב'.
- ↑ אבגדור שנאן, פירוש ישראלי חדש, פרקי אבות ה, ד.
- ↑ רבי יהודה החסיד, פירושי התורה לר' יהודה החסיד, ירושלים, תשל"ה, שמות ג-ז.
- ↑ צבי ביברפלד, "משפט מצרים בתהילים", המעין טו (ג), ירושלים, תשל"ה, זייט 1.
- ↑ פשוט מיינט דאס חיות. אבן עזרא טייטשט חייתם: נפשם, דאס איז מכת בכורות.
- ↑ סוטה יא, א.
- ↑ אברבנאל, שמות ז, יד–כה, זעט דארט באריכות.
- ↑ זעט מדרש תנחומא פרשת וארא פיסקא י"ד (אויף שמות י, כ"א). דוד העדני, מדרש הגדול, אויף שמות י, ב.
- ↑ מדרש תנחומא פרשת בא פיסקא ד', טיילווייז ציטירט אין רש"י, שמות ח, יז.
- ↑ ציטירט דורך אבן עזרא, שמות ט, א.
- ↑ פּסח הגדה ד"ה רבי אליעזר אומר; ר' עקיבא אומר.
- ↑ רבי אליעזר פואה, הגדה מדרש בחדוש, אויף ערוב.
- ↑ ווי שמות י, יב–יג.
- ↑ שמות ט, ח–י.
- ↑ רש"י, שמות ז, יט און שמות ח, יב.
- ↑ שמות רבה, פרשה ט', פסקה י"ב.
- ↑ מדרש תנחומא פרשת וארא פיסקא ג', געברענגט אין רש"י, שמות ז, ג.
- ↑ שמות ח, יח. ט, ד. ט, כו. און י, כג.
- ↑ אבן עזרא, שמות ז, כד; רבי יוסף אבן כספי, שמות ח, יח; רלב"ג ביאור המלות, שמות ח, יח.
- ↑ תשובות הרדב"ז חלק ב, תתיג: "אסור להאמין לדבר זה [צו די ווערטער פון אבן עזרא]". רבי שלמה הכהן פון ליסא, אבי עזר, אויף אבן עזרא האלט אז דאס זענען נישט די ווערטער פונעם אבן עזרא, נאר א תלמיד טועה האט דאס אריינגעלייגט.
