מייבאים כמותיים, בדוקי עריכות אוטומטית, ביוראקראטן, אינטערפעיס רעדאקטארן, emailconfirmed, אינטערפעיס אדמיניסטראַטאָרן, מנטרים, סיסאפן, צוות טכני, מייבאים, מעדכנים, אספקלריה רעדאקטארן
102,362
רעדאגירונגען
ק
החלפת טקסט – "ר' [[" ב־"[[רבי "
ק (רבי פייפלינקס) |
ק (החלפת טקסט – "ר' [[" ב־"[[רבי ") |
||
| שורה 3: | שורה 3: | ||
== היסטאריע פון אידישקייט אין אונגארן == | == היסטאריע פון אידישקייט אין אונגארן == | ||
אידן האבן זיך באזעצט אין די לענדער וואם מיר באצייכענען ווי אונגארן אין דעם דרייצענטן יארהונדערט, און דער ערשטער בארימטער רב איז געווען ר' יצחק. וועלכער ווערט דערמאנט אין דעם בארימטן ספר "[[אור זרוע]]". א באקאנטער רב אין דעם פערצענטן יארהונדערט | אידן האבן זיך באזעצט אין די לענדער וואם מיר באצייכענען ווי אונגארן אין דעם דרייצענטן יארהונדערט, און דער ערשטער בארימטער רב איז געווען ר' יצחק. וועלכער ווערט דערמאנט אין דעם בארימטן ספר "[[אור זרוע]]". א באקאנטער רב אין דעם פערצענטן יארהונדערט [[רבי אייזיק פון טירנוי]] באשרייבט דאם אידישע לעבן אין אונגארן אין זייער טרויעריקע טערמינען: "עס זענען איבערהויפט נישטא קיין בני־ תורה, אפילו נישט צוויי אדער דריי וואם קענען א געהעריקן מנהג", אבער עווענטועל האט זיך דער מצב דארט געענדערט צום בעסערן, ווייל נישט לאנג שפעטער אין 1450 האט די שטאט אפען (די אלטע טייל פון [[בודאפעשט]]) שוין שטאלצירט מיט א אידישע קהילה וועלכע האט צווישן זיך געהאט א צאל בארימטע תורה-פערזענליכקייטן. | ||
אינעם 16טן יארהונדערט האט מען באשולדיגט די אידן אין [[פעזינג]] (היינט אין סלאוואקיי) אז מען האט געפייניקט א ניין־יעריג אינגל ביז ער האט געבלוטיגט צום טויט; פאר דעם האט מען פארברענט דרייסיג אידן. אבער אין אמת'ן האט מען געפונען דאס קינד לעבעדיגעהייט אין ווין, וואן דער גראַף וואלף פון פעזינג האט אים גענומען כדי פטור צו ווערן פון זיינע חובות צו אידן אין פעזינג.<ref>{{cite web|last=richardsh|date=2015-05-27|title=27 May 1529 Blood Libel and Burning to Death of 30 Jews in Bazin, Hungary #otdimjh|url=https://jewinthepew.org/2015/05/27/27-may-1529-blood-libel-and-burning-to-death-of-30-jews-in-bazin-hungary-otdimjh/|access-date=2020-09-29|website=On This Day In Messianic Jewish History|language=en}}</ref><ref>{{cite web|title=Pezinok|url=https://www.jewishvirtuallibrary.org/pezinok|access-date=2020-09-29|website=www.jewishvirtuallibrary.org}}</ref> | אינעם 16טן יארהונדערט האט מען באשולדיגט די אידן אין [[פעזינג]] (היינט אין סלאוואקיי) אז מען האט געפייניקט א ניין־יעריג אינגל ביז ער האט געבלוטיגט צום טויט; פאר דעם האט מען פארברענט דרייסיג אידן. אבער אין אמת'ן האט מען געפונען דאס קינד לעבעדיגעהייט אין ווין, וואן דער גראַף וואלף פון פעזינג האט אים גענומען כדי פטור צו ווערן פון זיינע חובות צו אידן אין פעזינג.<ref>{{cite web|last=richardsh|date=2015-05-27|title=27 May 1529 Blood Libel and Burning to Death of 30 Jews in Bazin, Hungary #otdimjh|url=https://jewinthepew.org/2015/05/27/27-may-1529-blood-libel-and-burning-to-death-of-30-jews-in-bazin-hungary-otdimjh/|access-date=2020-09-29|website=On This Day In Messianic Jewish History|language=en}}</ref><ref>{{cite web|title=Pezinok|url=https://www.jewishvirtuallibrary.org/pezinok|access-date=2020-09-29|website=www.jewishvirtuallibrary.org}}</ref> | ||
| שורה 11: | שורה 11: | ||
נישט לאנג נאכדעם האט די שטאט אפען צוריקגעוואונען איר פראמינענץ אין די רבנישער וועלטץ עס האט נישט לאנג גענומען און די שטאט האט געהאט פיר גרויסע ישיבות: רבנים פון ווייטע קהילות האבן געשיקט זייערע שאלות צו אירע פוסקים. אין דעם יאר 1655 האט אפען אויפגענומען אלם איר הויפט־רב הרב ר' אפרים הכהן, א דיין וועלכער איז אנטלאפן פון ווילנע פון די אנטיסעמיטישע [[קאזאקן]]. אונטער זיין הנהגה האט דאם תורה־לערנען דערגרייכט אומגעהרערע הויכן. אט דער שיינער פעריאד פון מנוחה און גייסטיקן וואוקס, איז געקומען צו א סוף ווען די עםטרייך-אונגארישע ארמיי האט ארויסגעטריבן די טערקן פון אפען און דארט אויך ליקווידירט דעם אידישן ישוב און דעם בליענדן תורה-צענטער. | נישט לאנג נאכדעם האט די שטאט אפען צוריקגעוואונען איר פראמינענץ אין די רבנישער וועלטץ עס האט נישט לאנג גענומען און די שטאט האט געהאט פיר גרויסע ישיבות: רבנים פון ווייטע קהילות האבן געשיקט זייערע שאלות צו אירע פוסקים. אין דעם יאר 1655 האט אפען אויפגענומען אלם איר הויפט־רב הרב ר' אפרים הכהן, א דיין וועלכער איז אנטלאפן פון ווילנע פון די אנטיסעמיטישע [[קאזאקן]]. אונטער זיין הנהגה האט דאם תורה־לערנען דערגרייכט אומגעהרערע הויכן. אט דער שיינער פעריאד פון מנוחה און גייסטיקן וואוקס, איז געקומען צו א סוף ווען די עםטרייך-אונגארישע ארמיי האט ארויסגעטריבן די טערקן פון אפען און דארט אויך ליקווידירט דעם אידישן ישוב און דעם בליענדן תורה-צענטער. | ||
תורה אין אונגארן האט זייער שנעל געפונען א נייעם צענטראלן פונקט אין דעם אזוי־גערופענעם [[בורגנלאנד]], וואו דער גרויסער שתדלן | תורה אין אונגארן האט זייער שנעל געפונען א נייעם צענטראלן פונקט אין דעם אזוי־גערופענעם [[בורגנלאנד]], וואו דער גרויסער שתדלן [[רבי שמשון ווערטהיימער]] האט געעפנט עטליכע ישיבות אין די דארטיקע "[[זיבן קהילות]]", וועלכע ער האט אויסגעהאלטן פון זיינע אייגענע געלטער. די וויכטיגסטע פון די איז געווען די ישיבה אין אייזענשטאט, אנגעפירט פון [[רבי מאיר אייזנשטאט]], דער מחבר פון "פנים מאירות". אנדערע ישיבות זענען אויפגעשטעלט געוואק אין [[מאטערסדארף]] און אין רעכניץ. אויך [[פרעשבורג]] איז מפורסם געווארן מיט דעם בארימטן גאון [[רבי משולם איגרא]]. | ||
א נייע בליענדע תקופה פון תורה-וואוקס האט זיך אנגעהויבן אין אנהויב פון דעס ניינצענטן יארהונדערט אונטער דער הנהגה פון | א נייע בליענדע תקופה פון תורה-וואוקס האט זיך אנגעהויבן אין אנהויב פון דעס ניינצענטן יארהונדערט אונטער דער הנהגה פון [[רבי משה סופר]], דער גרויסער און בארימטער "חתם סופר" פון [[פראנקפורט]], וועלכער האט מיט זיין גאונות, צדקות און גייסטרייכער הנהגה אינספירירט זיין דור צו נייע גייסטישע פארמעסטן אין תורה און אין אידישקייט. אונטער זיין הנהגה איז די ישיבה אין פרעשבורג געווארן דער גרעסטער און איינפלוסרייכסטער מקום־תורה אין צענטראל-אייראפע. א סך פון דעם "חתם־סופר'ס" תלמידים, צווישן די דער בארימטער [[מהר"ם שיק]], האבן אליין געגרינדעט אייגענע קהילות און ישיבות איבער גאנץ אונגארן און פארזעצנדיק זיין דרך, זענען זיי געווארן שטארקע פעסטונגען וועלכע האבן געשטעלט א דערפאלגרייק ווידערשטאנד אנטקעגן די כוחות פון [[רעפארם]] און [[אסימילאציע]] אין דער אידישער מחנה. אין די דאזיקע יארן האט [[רבי שלמה גאנצפריד]] מחבר געווען זיין "[[קיצור שלחן ערוך]]" און אנדערע וויכטיגע ספרים. | ||
דאס ארט פון "חתם־סופר", וועלכער איז נפטר געוואק אין 1839 האט איבערגענומען זיין גרויסער זון | דאס ארט פון "חתם־סופר", וועלכער איז נפטר געוואק אין 1839 האט איבערגענומען זיין גרויסער זון [[רבי אברהם שמואל בנימין סופר]] (1871-1815), באקאנט אלם דער "כתב סופר". אן אנדער זון [[רבי שמעון סופר]], איז געוואק רב אין מאטערסדארף און אין 1860 האט ער איבערגענומען דאם רבנות אין [[קראקע]]. די ווייטערע דורות פון דעם "חתם-סופר'ס" תלמידים, האבן מיט גרויס הצלחה מרביץ תורה געווען און פארוואנדלט די אונגארישע קהילות אין בליענדע אאזיסן פון פרוכטבארן תורה־לעבן. | ||
איינע פון די גרויסע אויפטוען זייערע איז געווען דאס ארגאניזירן דאם קהילה־ לעבן אונטער דער שטרענגער פירערשאפט פון די רבנים און באזונדערס דאם שאפן פון סעפעראטע ארטאדאקסישע קהילות, וועלכע האבן באוויזן איינצוהאלטן די פארשפרייטונג פון רעפארם און צו צעמענטירן די דארטיקע פרומע אידן קעגן די מאדערנע שטרעמונגען וואס האבן זיי באדראעט אין די ווייטערע יארן. | איינע פון די גרויסע אויפטוען זייערע איז געווען דאס ארגאניזירן דאם קהילה־ לעבן אונטער דער שטרענגער פירערשאפט פון די רבנים און באזונדערס דאם שאפן פון סעפעראטע ארטאדאקסישע קהילות, וועלכע האבן באוויזן איינצוהאלטן די פארשפרייטונג פון רעפארם און צו צעמענטירן די דארטיקע פרומע אידן קעגן די מאדערנע שטרעמונגען וואס האבן זיי באדראעט אין די ווייטערע יארן. | ||
== דאס חסידות אין אונגארן == | == דאס חסידות אין אונגארן == | ||
צוזאמען מיט דעם געבענשטן גייסט, וואס עס האט איינגעפלאנצט דער "חתם- סופר", זענען א גרויםע צאל פון אונגארישע אידן געווארן געטרייע אנהענגער פון חסידות ווען אדמו"ר [[רבי יצחק אייזיק טויב]] פון קאלעוו (1821-1751), א תלמיד פון | צוזאמען מיט דעם געבענשטן גייסט, וואס עס האט איינגעפלאנצט דער "חתם- סופר", זענען א גרויםע צאל פון אונגארישע אידן געווארן געטרייע אנהענגער פון חסידות ווען אדמו"ר [[רבי יצחק אייזיק טויב]] פון קאלעוו (1821-1751), א תלמיד פון [[רבי שמואל שמעלקא הורוויץ (ניקאלשבורג)|שמעלקע פון ניקאלשבורג]], האט אריבערגעפירט דעם [[ישראל בעל שם|בעל-שם־טוב'ם]] תורה קיין אונגארן. אן אנדערער גרויסער חסידישער מנהיג פון דער צייט איז געווען אדמו"ר [[רבי משה טייטלבוים (ישמח משה)|רבי משה טייטלבוים]] פון אוהעל (1841-1759), דער בעל "ישמח משה", א תלמיד פון דעם "חוזה" פון לובלין און דער שטאם-פאטער פון דאס וואס עס איז היינט דאס פארצווייגטע [[סאטמאר (חסידות)|סאטמארער]] חסידות. | ||
דאם חסידות אין אונגארן האט אויך געוואונען אנהענגער דורך אדמו"ר | דאם חסידות אין אונגארן האט אויך געוואונען אנהענגער דורך אדמו"ר [[רבי מנחם מענדיל האגער (קאסאוו)|מנחם מענדיל האגער פון קאסאוו]] (1826-1768), א תלמיד פון [[רבי משה לייב סאסאווער|משה לייב פון סאסאוו]] און אויך דורך זיין אייניקל דער "צמח צדיק", אן איידעם פון הייליקן [[ישראל פון רוזשין|ריזשינער]], וועלכער איז געווען דער גרינדער פון דער וויזניצער דינאסטיע און אדמו"ר [[רבי צבי אלימלך שפירא]] פון דינאוו, דער "בני יששכר" (1841-1783) ,א תלמיד פון דעם "חוזה" פון לובלין, וועלכער איז געווען דער שטאם־פאטער פון [[מונקאטש (חסידות)|מונקאטשער]] חסידות. א גרויסן חלק אין פארשפרייטן אידישקייט און חסידות האט געהאט דער "[[מראה יחזקאל]]", דער הויפט-רב פון [[קארלסבורג]], א תלמיד פון [[רבי מנחם מענדיל פון רימאנאוו]] און שטאם־פאטער פון דעישער חסידות. | ||
אויפן אונגארישן אידנטום האבן אויך אויסגעאיבט א גרויםע חסידישע השפעה דער גאון און צדיק [[רבי צאנזער רב|חיים פון צאנז]] און זיינע ממשיכים. אנדערע אידן פון א טייל אונגארן זענען געווארן נאכפאלגער פון ספינקער חסידות, דער גרינדער פון דער ספינקער דינאסטיע אדמו"ר [[רבי יוסף מאיר ווייס]] פון ספינקע (1909-1838) דער "אמרי יוסף", וועלכער איז געווען א תלמיד פון | אויפן אונגארישן אידנטום האבן אויך אויסגעאיבט א גרויםע חסידישע השפעה דער גאון און צדיק [[רבי צאנזער רב|חיים פון צאנז]] און זיינע ממשיכים. אנדערע אידן פון א טייל אונגארן זענען געווארן נאכפאלגער פון ספינקער חסידות, דער גרינדער פון דער ספינקער דינאסטיע אדמו"ר [[רבי יוסף מאיר ווייס]] פון ספינקע (1909-1838) דער "אמרי יוסף", וועלכער איז געווען א תלמיד פון [[רבי יצחק אייזיק אייכנשטיין|יצחק אייזיק פון זידיטשויב]]. מען דארף דערמאנען, אז אויך בעלז האט געהאט א גרויםן איינפלוס אין אונגארן בפרט אינעם אזוי-גערופענעם "[[אויבערלאנד]]". | ||
מיט די געבענשטע השפעות פון די רבנים גאונים פון "חדר" פון "חתם־סופר" און גרויסע חסידישע מנהיגים, וועלכע האבן, אגב, אויך געפונען צווישן זיך א געמיינזאמע שפראך (נישט געווען דארט אין אונגארן דאס פראבלעם פון "[[מתנגדים]]" און [[חסידות|חסידים]]), איז דאס אונגארישע אידנטום ביים סוף פון פריערדיגן יארהונדעדט און אנפאנג פון יעצטיקן יארהונדערט אויסגעוואקסן בכמות ובאיכות צו א גוואלטיקן גרויסן כוח אינערהאלב דעם תורה-אידנטום. | מיט די געבענשטע השפעות פון די רבנים גאונים פון "חדר" פון "חתם־סופר" און גרויסע חסידישע מנהיגים, וועלכע האבן, אגב, אויך געפונען צווישן זיך א געמיינזאמע שפראך (נישט געווען דארט אין אונגארן דאס פראבלעם פון "[[מתנגדים]]" און [[חסידות|חסידים]]), איז דאס אונגארישע אידנטום ביים סוף פון פריערדיגן יארהונדעדט און אנפאנג פון יעצטיקן יארהונדערט אויסגעוואקסן בכמות ובאיכות צו א גוואלטיקן גרויסן כוח אינערהאלב דעם תורה-אידנטום. | ||