אקדמות

אקדמות
מאת מאיר בן רבי יצחק ש"ץ נהוראי
הקדמה און קבלת רשות: אַקְדָּמוּת מִלִּין וְשָׁרָיוּת שׁוּתָא אַוְלָא שָׁקִילְנָא הַרְמָן וּרְשׁוּתָא בְּבָבֵי תְּרֵי וּתְלַת דְּאֶפְתַּח בְּנַקְשׁוּתָא בְּבָרֵי דְבָרֵי וְטָרֵי עֲדֵי לְקַשִּׁישׁוּתָא גְּבוּרָן עָלְמִין לֵהּ וְלָא סִפֵּק פְּרִישׁוּתָא גְּוִיל אִלּוּ רְקִיעֵי קְנֵי כָּל חֻרְשָׁתָא: דְּיוֹ אִלּוּ יַמֵּי וְכָל מֵי כְּנִישׁוּתָא: דַּיְרֵי אַרְעָא סַפְרֵי וְרַשְׁמֵי רַשְׁוָתָא הֲדַר מָרֵי שְׁמַיָּא וְשַׁלִיט בְּיַבֶּשְׁתָּא הָקֵם עָלְמָא יְחִידָאֵי וְכַבְּשֵׁהּ בְּכַבְּשׁוּתָא וּבְלָא לֵאוּ שַׁכְלְלֵהּ וּבְלָא תְשָׁשׁוּתָא וּבְאָתָא קַלִּילָא דְּלֵית בָּהּ מְשָׁשׁוּתָא זַמִּין כָּל עֲבִידְתֵּהּ בְּהַךְ יוֹמֵי שִׁתָּא זֵהוֹר יְקָרֵיה עֲלִי עֲלֵי כּוּרְסֵהּ דֶּאֱשָׁתָא לויב פון די מלאכים: חֲיָל אֶלֶף אַלְפִין וְרִבּוֹא לְשַׁמְשׁוּתָא חַדְתִּין נְבוֹט לְצַפְרִין סַגִּיאָה טְרָשׁוּתָא טְפֵי יְקִידִין שְׂרָפִין כְּלוּל גַּפֵּי שִׁתָּא טְעֵם עַד יִתְיְהֵב לְהוֹן שְׁתִּיקִין בְּאַדִּשְׁתָּא יְקַבְּלוּן דֵּין מִן דֵּין שָׁוֵי דְלָא בְּשַׁשְׁתָּא יְקַר מְלֵי כָל אַרְעָא לִתְלוֹתֵי קְדֻשְׁתָּא כְּקָל מִן קֳדָם שַׁדַּי כְּקָל מֵי נְפִישׁוּתָא כְּרוּבִין קֳבֵל גַּלְגַּלִּין מְרוֹמְמִין בְּאַוְשָׁתָא לְמֶחֱזֵי בְּאַנְפָּא עֵין כְּוַת גִּירֵי קַשְׁתָּא לְכָל אֲתַר דְמִשְׁתַּלְּחִין זְרִיזִין בְּאַשְׁוָתָא מְבָרְכִין בְּרִיךְ יְקָרֵהּ בְּכָל לְשָׁן לְחִישׁוּתָא מֵאֲתַר בֵּית שְׁכִינְתֵּהּ דְלָא צָרִיךְ בְּחִישׁוּתָא נְהִים כָּל חֵיל מְרוֹמָא מְקַלְּסִין בַּחֲשַׁשְׁתָּא נְהִירָא מַלְכוּתֵהּ לְדָר וְדָר לְאַפְרַשְׁתָּא סְדִירָא בְּהוֹן קְדוּשְׁתָּא וְכַד חַלְפָא שַׁעְתָּא סִיוּמָא דִלְעָלַם וְאוּף לָא לִשְׁבוּעֲתָא לויב פון די אידן: עֲדַב יְקַר אַחֲסַנְתֵּהּ חֲבִיבִין דְּבִקְבַעְתָּא עֲבִידִין לֵיהּ חֲטִיבָא בִּדְנַח וּשְׁקַעְתָּא פְּרִישָׁן לְמָנָתֵהּ לְמֶעְבַּד לֵיהּ רְעוּתָא פְּרִישׁוּתֵהּ שְׁבָחֵהּ יְחַוּוּן בְּשָׁעוּתָא צְבִי וְחָמִיד וְרָגִיג דְּיִלְאוּן בְּלָעוּתָא צְלוֹתְהוֹן בְּכֵן מְקַבֵּל וְהַנְיָא בָּעוּתָא קְטִירָא לְחֵי עָלְמָא בְּתָגָא בִּשְׁבוּעֲתָא קֳבֵל יְקַר טוֹטֶפְתָּא יְתִיבָא בִקְבִיעוּתָא רְשִׁימָא הִיא גוּפָא בְּחָכְמְתָא וּבְדַעְתָּא רְבוּתְהוֹן דְּיִשְׂרָאֵל קְרָאֵי בִשְׁמַעְתָּא שְׁבַח רִבּוֹן עַלְמָא אֲמִירָא דַכְוָתָא שְׁפַר עֲלֵיהּ לְחַווּיֵהּ בְּאַפֵּי מַלְכְּוָתָא אויסטויש צווישן אידן און די פעלקער: תָּאִין וּמִתְכַּנְשִׁין כְּחֵיזוּ אַדְוָתָא תְּמֵהִין וְשַׁיְילִין לֵיהּ בְּעֵסֶק אַתְוָתָא מְנָן וּמָאן הוּא רְחִימָךְ שַׁפִּירָא בְּרֵיוָתָא אֲרוּם בְּגִינֵהּ סָפִית מְדוֹר אַרְיְוָתָא יְקָרָא וְיָאָה אַתְּ אִין תַּעַרְבִי לְמַרְוָתָא רְעוּתֵךְ נַעֲבֵיד לִיךְ בְּכָל אַתְרְוָתָא בְּחָכְמְתָא מְתִיבָתָא לְהוֹן קְצַת לְהוֹדָעוּתָא יְדַעְתּוּן חַכְּמִין לֵיהּ בְּאִשְׁתְּמוֹדָעוּתָא רְבוּתְכוֹן מָה חֲשִׁיבָא, קֳבֵל הַהִיא שְׁבַחְתָּא: רְבוּתָא דְיַעֲבֵּד לִי, כַּד מַטְיָא שַׁעְתָּא: בְּמֵיתֵי לִי נְהוֹרָא, וְתַחֲפֵי לְכוֹן בַּהֲתָא: יְקָרֵהּ כַּד אִתְגְלֵי, בְּתוּקְפָא וּבִגְבוּרְתָּא: יְשַׁלֵם גְמוּלַיָּא, לְסַנְאֵי וְנַגְוָתָא: צִדְקָתָא לְעַם חָבִיב, וְסַגְיָא זַכְוָתָא: חֲדוּ שְׁלֵמָא בְּמֵיתֵי, וּמָנָא דַכְוָתָא: קִרְיְתָא דִירוּשְׁלֵם, כַּד יְכַנֵּשׁ גַלְוָתָא: יְקָרֵהּ מָטִיל עֲלֵהּ, בְּיוֹמֵי וְלֵילְוָתָא: גְנוּנֵהּ לְמֶעְבַּד בָּהּ, בְּתֻשְׁבְּחָן כְּלִילָתָא: דְּזֵהוֹר עֲנָנַיָּא, לְמִשְׁפַּר כִּילָתָא: לְפוּמֵיהּ דַּעֲבִידְתָּא, עֲבִידָן מְטַלַּלְתָּא: בְּתַכְתַּקֵּי דְהַב פִּיזָא, וּשְׁבַע מַעֲלָתָא: תְּחִימִין צַדִּיקֵי, קָדָם רַב פָּעֳלָתָא: וְרֵיוֵיהוֹן דָּמֵי, לְשָׂבְעָא חֶדְוָתָא: רְקִיעָא בְּזֵיהוֹרֵהּ, וְכוֹכְבֵי זִיוָתָא: הֲדָרָא דְּלָא אֶפְשַׁר, לְמִפְרַט בִּשִׂפְוָתָא: וְלָא אִשְׁתְּמַע וְחָמֵי, נְבִיאָן חֶזְוָתָא: בְּלָא שָׁלְטָא בֵהּ עֵין, בְּגוֹ עֵדֶן גִּנְּתָא: מְטַיְּלֵי בֵהּ חִנְגָּא, לְבַהֲדֵי דִשְׁכִינְתָּא: עֲלֵהּ רַמְזֵי דֵין הוּא, בְּרַם בְּאֶמְתָנוּתָא: שַׂבַּרְנָא לֵיהּ בְּשִׁבְיָן, תְּקוֹף הֵמָנוּתָא: יַדְבֵּר לָן עָלְמִין, עֲלֵמִין מְדַמּוּתָא: מְנָת דִּילָן דְּמִלְּקַדְמִין, פָּרֵשׁ בַּאֲרָמוּתָא: טְלוּלָא דְלִוְיָתָן, וְתוֹר טוּר רָמוּתָא: וְחַד בְּחַד כִּי סָבִיךְ, וְעָבִיד קְרָבוּתָא: בְּקַרְנוֹהִי מְנַגַּח בְּהֵמוֹת, בְּרַבְרְבוּתָא: יְקַרְטַע נוּן לְקִבְלֵהּ, בְּצִיצוֹי בִּגְבוּרְתָּא: מְקָרֵב לֵיה בָּרְיֵהּ, בְּחַרְבֵּהּ בְּרַבְרְבוּתָא: אֲרִיסְטוֹן לְצַדִּיקֵי יְתַקֵן, וְשֵׁרוּתָא: מְסַחֲרִין עֲלֵי תַכֵּי, דְכַדְכֹּד וְגוּמַרְתָּא: נְגִידִין קָמֵיהוֹן, אֲפַרְסְמוֹן נַהֲרָתָא: וּמִתְפַּנְּקִין וְרַוֵּי, בְּכַסֵּי רְוָיָתָא: חֲמַר מְרַת דְּמִבְּרֵאשִׁית, נְטִיר בֵּי נַעֲוָתָא: ווענדונג צו די צוהערער צו לערנען תורה: זַכָּאִין כַּד שְׁמַעְתּוּן, שְׁבַח דָּא שִׁירָתָא: קְבִיעִין כֵּן תֶּהֱווּן, בְּהַנְהוּ חֲבוּרָתָא: וְתִזְכּוּן דִּי תֵיתְבוּן, בְּעֵלָּא דָרָתָא: אֲרֵי תְצִיתוּן לְמִלַּי, דְּנָפְקִין בְּהַדְרָתָא: מְרוֹמָם הוּא אֱלָהִין, בְּקַדְמָא וּבַתְרַיְתָא: צְבִי וְאִתְרְעִי בָן, וּמְסַר לָן אוֹרַיְתָא:

ערשטע עמוד פון אקדמות, אין מחזור ווירמייזא, ה'ל"ב

אַקְדָמוּת איז א פיוט אויף אראמיש וואס שילדערט די גרויסקייט פון השי"ת און זיינע באדינער, די מלאכים און די אידן, געזאגט ביי די אשכנזים מיט גרויס חביבות דעם ערשטן טאג שבועות איידער קריאת התורה. דער פיוט איז נתחבר געווארן דורך רבי מאיר שליח ציבור פון ווירמייזא אלס "רשות" פאר תורגמן פאר די תרגום אויף דער קריאה.

עס פלעגט אריגענעל געזאגט ווערן נאך דעם ערשטן פסוק פון דער קריאה, אבער נאך א הלכה'דיגער פאלעמיק דערוועגן איז איינגעפירט געווארן אין פיל פלעצער עס צו זאגן פאר'ן ברכה פונעם עולה.

אין פיל פריערדיגע מקורות ווערט געברעגנט א געשיכטע איבער די אומשטענדן אין וועלכע דער פיוט איז נתחבר געווארן, אז רבי מאיר ש"ץ האט עס געמאכט ווען ער איז געפארן ברענגען איינעם פון בני משה פון דער אנדערע זייט סמבטיון, יענער זאל באקעמפן א גלח א מכשף וואס האט באדראערט די אידן. עס זענען אבער דא מפקפקים אויף די מעשה.

אויסשטעל

דער פיוט איז אויסגעשטעלט מיט 90 שורות, יעדע שורה באשטייט פון 10 טראַפן (תנועות), און ענדיגט זיך מיט'ן גראם פון "תָא". דער אקראסטיך פון די ערשטע 44 שורות זענען די א' ב' געדאפלט, און פון די איבריגע 46 איז עס דעם נאמען פונעם מחבר "מאיר ביר רבי יצחק יגדל בתורה ובמעשים טובים אמן וחזק ואמץ".

דער פייטן הייבט אן מיט'ן נעמען רשות, און טוט ארויסברענגען די לויב צו השי"ת, וואס איז נישט מעגליך צו שילדערן אפילו מיט די שטערקסטע מעגליכקייטן. עס פאלגט נאך מיט דער גרויסקייט פון די מלאכים, און דאס געוואלדיגע חשיבות פון די אידישע קינדער איבער זיי. דערנאך שילדערט דער פייטן א שמועס צווישן די אידן מיט די פעלקער, וואו די פעלקער פרעגן די אידן פארוואס זיי דינען השי"ת טראץ דעם שווערן גלות, און די אידן ענטפערן זיי מיט א לענגערער שילדערונג פונעם שכר לעתיד לבא. דער פיוט ענדיגט זיך מיט א ברכה אז די באטייליגטע זאלן טאקע זוכה זיין דערצו.

היסטאריע

מחזור מנהג אשכנז, "רשות למתרגם, יסוד רבינו מאיר ש"ץ נ"ע".

דער פיוט אקדמות איז נתחבר געווארן אנהייב תקופת הראשונים, דורך רבי מאיר ב"ר יצחק, דער שליח ציבור פון שטאט ווירמייזא. אין ראם פון זיין פאסטן אלס שליח ציבור האט ער מתקן געווען א צאל תיקונים אין דעם נוסח התפילה, און פארפאסט צענדליגער פיוטים, צווישן זיי אזעלכע וואס מען זאגט ביז'ן היינטיגן טאג.

דער פיוט איז נתחבר געווארן אלס "רשות" און אריינפיר פאר'ן "תורגמן", וועלכער פלעגט איבערזעצן די פסוקים פון דער קריאה אויף אראמיש, א מנהג וואס איז געווען איינגעפירט יעדן וואך ביי קריאת התורה בימי חז"ל ביז סוף תקופת הגאונים, און איז פארבליבן אין רבי מאיר'ס צייטן אין שבועות און שביעי של פסח. דער רשות פלעגט געזאגט ווערן פאר'ן אנהייבן מתרגם צו זיין – ד"ה נאכן ערשטן פסוק. אויך שפעטער ווען דאס מתרגם זיין האט שוין נישט אנגעהאלטן, האט מען אבער ממשיך געווען צו זאגן דעם פיוט פון אקדמות ביי קריאת התורה. עס איז אויך פארהאן א רשות למתרגם אויף שביעי של פסח פון רבי מאיר ש"ץ.

דעם מנהג צו זאגן אקדמות ווערט פארצייכנט אין די פריערדיגע ספרים פון מנהגי אשכנז. אויך געפינט מען דאס אין פריערדיגע מחזורים געשריבן בכתב יד, צווישן זיי אין מחזור ווירמייזא.

אין ווירמייזא זעלבסט איז אבער דער מנהג געווען נישט צו זאגן אקדמות. רבי יהודה ליווא קירכהיים ברענגט אז די סיבה דערצו ווערט אנגעגעבן וויבאלד עס איז געווען א חזן אין ווירמייזא וואס האט געזאגט אקדמות מיט א זיסער שטימע און גרויס כוונה, און ווי נאר ער האט געענדיגט איז ער נפטר געווארן. ער טענה'ט אבער דערויף, אז דאס צייגט בלויז אויף דאס חשיבות פונעם פיוט, און עס וואלט געדארפט ברענגען עס צו זאגן יאר יערליך מיט גרויס כוונה. דערפאר זאגט ער אז ס'איז דא אן אנדערער טעם דערביי וואס איז נישט באקאנט.

הלכה

דער פארצייטישער מנהג איז געווען איבעראל צו זאגן דעם פיוט נאכ'ן ערשטן פסוק "בחודש השלישי", ווי עס ווערט פארצייכנט אין די פריערדיגע ספרים פון מנהגי אשכנז. דאס שטאמט פון דעם וואס דער תורגמן פלעגט זאגן רשות איידער'ן אנהייבן דעם תרגום פונעם ערשטן פסוק. שפעטער, ווען דער תרגום איז פארגעסן געווארן, איז געווארן אומפארשטענדליך פארוואס מ'איז מפסיק אינמיטן ליינען. רבי אפרים הכהן פון ווילנא איז אנגעפרעגט געווארן איבער דעם מנהג פון דער אשכנז'ישער קהילה אין ווענעציע וועלכע האבן זיך אזוי געפירט, און די ארטיגע ספרד'ישע אידן, וועלכע זענען דער רוב, האבן גע'טענה'ט אז ס'איז נישט אויסגעהאלטן צו מאכן א הפסק אינמיטן קריאת התורה. אין זיין ספר שער אפרים איז ער מבאר אז דער מנהג איז א פארצייטישער, און מען קען נישט מפקפק זיין דערויף, און אז איינמאל מען ליינט שוין דעם ערשטן פסוק איז עס מער נישט קיין הפסק. אויך מאכט ער קלאר, אז די ספרדים קענען זיך נישט מישן אין די מנהגים פון די אשכנזים זיי מבטל צו זיין. אויך דער מגן אברהם ברענגט אראפ דעם מנהג פון זאגן אקדמות נאכ'ן ערשטן פסוק און ברענגט נישט אויף קיין חשש דערביי.

דער טורי זהב ברענגט אראפ דעם מנהג און וואונדערט זיך שטארק דערויף, ער שרייבט אז ער האט געהערט פון רבנים וואס האבן איינגעפירט צו זאגן אקדמות איידער דער כהן מאכט די ברכה אויף דער תורה, און ער פירט אויס אז מען זאל זיך פירן אזוי למעשה. רבי יעקב עמדין נעמט אן ווי דעם טורי זהב, און שרייבט אז די תירוצים פון זיין זיידן דער שער אפרים זענען נישט גענוג שטארק אז מען זאל מאכן אן הפסק אינמיטן ליינען.

דער שו"ת פנים מאירות ברענגט, אז ס'איז געווען א רב וואס האט דאס געוואלט איינפירן ווי דעם ט"ז, און דער קהל האט אים נישט געלאזט. און ער פירט אויס, אז וויבאלד אקדמות איז גאר א גרויסער שבח וואס מען האט מקבל געווען פון די פריערדיגע דורות, און מען האט זיך אלעמאל געפירט צו מפסיק זיין אינמיטן קריאת התורה, קענען מיר נישט זיין קלוגער פון די פריערדיגע צו זאגן אז זיי האבן נישט גוט געטון און מבטל זיין דעם מנהג, ומנהג ישראל תורה היא.

עס ווערט דערציילט אז ווען דער שאגת אריה איז געווארן רב אין מעץ האט ער געוואלט איינפירן צו זאגן אקדמות איידער'ן זאגן די ברכה, א זאך וואס איז אויסגעשטאנען קעגנערשאפט פון די בני הקהילה, און האט אים כמעט געקאסט דאס רבנות פאסטן.

אין רוב מקומות איז אנגענומען געווארן ווי דעם ט"ז, אויך דער משנה ברורה נעמט אן אזוי. דער שו"ע הרב שרייבט, אז אין אן ארט ווי דער מנהג איז צו זאגן נאכ'ן ערשטן פסוק זאל מען נישט טוישן, אויב אבער איז נישטא קיין מנהג זאל מען זאגן איידער דער ברכה. און אין טייל ערטער פירט מען זיך טאקע נאך ביז היינט צו זאגן נאכ'ן ערשטן פסוק.

אויך דארט ווי מען זאגט עס פאר דער ברכה, רופט מען צו ערשט אויס דעם כהן צו דער תורה, מען עפנט אויף דעם מענטעלע, מען דעקט צו די ספר תורה, מען זאגט אקדמות, און גלייך דערויף זאגט דער כהן ברכו.

חשיבות

דער פיוט אקדמות איז אלע יארן געווען פון די מערסט באוואוסטע און באליבטע פיוטים. רבי יעקב עמדין שרייבט: "אין מיינע אויגן איז דער פיוט זייער חשוב און טייער, אויך מיר טוען דאס זאגן, ווייל א גרויסער מענטש האט דאס מחבר געווען, און ס'איז פאסיג פאר דער וואס האט דאס געזאגט", נאך שרייבט ער, אז דערפאר האט עס דער מחבר פארפאסט אויף אראמיש, א שפראך וואס די מלאכים פארשטייען נישט, כדי זיי זאלן נישט מקנא זיין, צוליב די גרויסע חשיבות פון דעם פיוט.

דער שבות יעקב ברענגט פונעם חוות יאיר אז די פיוטים פונעם "אויסגערופענעם אשכנז'ישן פייטן רבינו מאיר שליח ציבור", זענען אזוי גרויס ווי די פיוטים פון רבי אלעזר הקליר וחביריו, אין וועלכע עס זענען באהאלטן מורא'דיגע, טיפע, און וואונדערליכע סודות, און דערפאר קען מען נישט מפקפק זיין אויפ'ן מנהג מפסיק צו זיין דערפאר אינמיטן ליינען.

רבי נחמן פון ברסלב האט "גאר גאר שטארק" אויסגעלויבט דעם פיוט פון אקדמות, און געזאגט אז וויבאלד מען איז שוין אזוי געוואוינט דערצו, אנערקענט מען נישט דאס גרויסקייט פון דער געוואלדיגער הייליגער לויב.

ניגון

נאטן פון אקדמות דורך מאיר שמעון גשורי

דער ניגון פון אקדמות שטאמט הויפטזעכליך פונעם מחבר אליין, און איז פארשפרייט איבעראל וואו מען זאגט דעם פיוט, דער ניגון זעלבסט דרוקט אויס בענקשאפט. די תנועות פונעם ניגון זענען היבש ענליך צו די טעמי המקרא, דאס פאסט אריין אינעם זאגן אינמיטן ליינען. אין געוויסע קהילות זינגט מען ביי ברכת כהנים שבועות מיט די ניגון פון אקדמות.

רבי נחמן פון ברסלב האט געזאגט, ווער עס פארשטייט די גרויסקייט פון דעם שיר פון אקדמות און דער ניגון מיט וואס מען זינגט עס, דאס איז א וואונדערליכע זאך און גאר א גרויסער חידוש. דערביי האט ער זיך אונטערגעזונגען עטליכע ווערטער פון אקדמות מיט'ן ניגון. ער האט געזאגט אז אקדמות איז א געזאנג פון גלוסטעניש.

אין געציילטע קהילות זינגט מען אנדערע ניגונים. אין מאדזשיץ זינגט מען עס אויף א ניגון פארפאסט דורך דער 'דברי ישראל'; און אין געוויסע קהילות, צווישן זיי, אין ראדאמסק און גור, שאפט מען יעדן יאר א נייעם ניגון פאר אקדמות.

מנהגים

ביי די ספרד'ישע, ווי אויך אין חב"ד, זאגט מען נישט קיין אקדמות.

דער פיוט ווערט געזאגט מיט א זיסן ניגון וואס ברענגט ארויס דביקות און בענקשאפט, אין אן אופן וואס דער חזן זאגט די ערשטע צוויי שורות, און קהל ענטפערט מיט די קומענדיגע צוויי שורות, און אזוי טוישט מען זיך יעדע צוויי שורות.

אין געוויסע קהילות האט מען זיך געפירט אז דער רב אליין האט פארגעזאגט אקדמות, און צדיקים האבן דאס געזאגט מיט גרויס התלהבות און השתפכות הנפש. עס ווערט דערציילט אויפ'ן תפארת שלמה אז ער פלעגט זאגן אקדמות מיט שיינע געזאנגען און א זיסע שטימע, וואס האט אויפגעפלאמט דאס הארץ פון די צוהערער.

אין געוויסע פלעצער האט דער רבי געזאגט א דרשה איידער אקדמות.

מעשה בעל אקדמות

מעשה פון בעל אקדמות, פיררא תנ"ד

די אומשטענדן פון דער פארפאסונג פונעם פיוט זענען פארוויקלט אין א וואונדערליכער געשיכטע מיט איר פארפאסער רבי מאיר ש"ץ און די עשרת השבטים. די געשיכטע איז געדרוקט געווארן מערערע מאל, און עס זענען דא פארשידענע ווערסיעס און ענדערונגען צווישן די דרוקן.

געשיכטע

פאלגנד איז א קורצע ווערסיע פון דער מעשה, באזירט אויפ'ן דרוק פון פירט תנ"ד און כתבי יד פון יענער צייט:

עס זענען געווען מכשפים וועלכע האבן פארמאגט א "גליק ראד" דורך וועלכער דער טייוול האט זיי אויסגעלערנט "צויבער", און דער גליק ראד איז צעבראכן געווארן דורך א איד. איינע פון די מכשפים, א מאנאך, האט אלס נקמה גע'הרג'עט פיל אידן דורך כישוף. נאך וואס די אידן האבן זיך באקלאגט פארן קייזער, האט ער באשטימט אן עפנטליכער פארמעסט צווישן די אידישע חכמים מיט'ן גלח. נאכ'ן פארמערן תשובה, תפילה, און צדקה, האט דער "בעל החלומות" אנטפלעקט פאר די חכמים אין חלום אז דער וואס איז פאסיג זיך צו פארמעסטן מיט דעם גלח איז איינער פון די עשרת השבטים וואס געפונען זיך הינטער'ן סמבטיון.

מ'האט אויסגעוועלט רבי מאיר ש"ץ צו גיין צו די עשרת השבטים, לצורך פיקוח נפש איז ער אריבער דעם סמבטיון אום שבת – ווען עס רוט, און איז שוין דארט פארבליבן. די עשרת השבטים האבן געשיקט זיך צו פארמעסטן מיטן גלח א קליינטשיגן שוואכן אידל, ר' דן. דער אידל האט זיך טאקע ארויסגעשטעלט קעגן דעם גלח, און ער האט באוויזן זיך צו שטארקן אויף זיין כישוף. מיט כוחות הקדושה האט ער דעם גלח פארברענט און צעמאלן, און זיין אש איז געפלויגן צום מדבר. און אזוי ארום זענען די אידן געראטעוועט געווארן.

דער קומענדיגער טאג איז געווען ערב שבועות, און דער אידל האט ארויסגענומען דעם נוסח האקדמות וואס רבי מאיר האט אים מיטגעשיקט אז מ'זאל עס זאגן אין זיין אנדענק. ער האט צוגעלייגט אז מ'זאל עס זאגן נאכ'ן פסוק "במדבר סיני" אלס זכר צום נס וואס דעם גלח'ס איבערבלייבענישן זענען פארפלויגן צום מדבר.

דרוקן און מאנוסקריפטן

דער ערשטער געדרוקטער פארמאט פון דער געשיכטע וואס מען ווייסט, איז א העפט "מגילת רבי מאיר" וואס איז געדרוקט געווארן אין קרעמאָנע, איטאליע, ארום יאר ה'ש"כ. א קאפיע דערפון איז נישט באקאנט צו עקזיסטירן היינט, אבער עס ווערט דערמאנט אין די ליסטעס פונעם איטאליענישן צענזור.

אין דער זעלבער תקופה אין איטאליע איז די מעשה איבערגעזעצט געווארן אויף לשון הקודש אין אן איטאליענישער כתב יד געשריבן אין יאר ה'ש"צ, אונטערן קעפל "מגילת ספר החכם ר' מאיר". דער מעתיק שרייבט אינעם פארווארט אז וויבאלד נישט יעדער פארשטייט אידיש, און ער זעט אז די מעשה געפינט זיך בלויז אויף לשון אשכנז, און נאר אין איינס פון הונדערט אלטע אשכנז'ישע מחזורים, דערפאר זעצט ער עס איבער אין לשה"ק, יעדער זאל עס פארשטיין. אויך ווערט די מעשה דערמאנט בקיצור דורך איינע פון די איטאליענישע גדולים פון יענער צייט, רבי אברהם יגל (-ה'שפ"ג), אין זיין ספר "באר שבע" אין כתב יד: "ביי די אשכנז'ישע קהילות געפונט זיך א "מגילה" וואס טייל פירן זיך עס צו דערמאנען אין שבועות, איבער א נס וואס האט פאסירט צו די אידן אין אשכנז".

די זעלבע שילדערונג פון דער מעשה ווערט אויך געברענגט אין א כתב יד פון די ש' יארן, צווישן אנדערע אידישע געשיכטעס.

שפעטער איז עס געדרוקט געווארן אין פירט ה'תנ"ד, אין א העפט מיטן נאמען "איין שין וואונדרליך מעשה…פֿון איין גליקראָד, פֿון איין מענך פֿון עכום אונ' פֿון ארוימן יודן, אונ' ווארום מיר אקדמות זאגין". עס איז איבערגעדרוקט געווארן אויך אין אמסטערדאם ה'תס"ד.

שפעטער איז עס געדרוקט געווארן אין לעמבערג, אין א קונטרס אויף אידיש מיטן נאמען "מעשה גבורת ה'". אויפן שער-בלאט ווערט נישט אנגעגעבן קיין יאר (געשאצט אויף סוף ת"ק - אנהויב ת"ר), און עס שטייט אז ס'איז איבערגעזעצט פון לשה"ק. אויך איז געדרוקט געווארן אין לעמבערג אין יאר ה'תרע"ו דער ספר "מעשה גבורת ד'", וואס שילדערט די מעשה אויף לשון הקודש, דער מעתיק שרייבט אינעם אריינפיר אז ער האט עס געפונען אין אן זעלטענעם אלטן ספר אויף אידיש, און ער איז דאס מעתיק אויף לשה"ק. ביי דער ענדע איז ער מדייק אז פון דער ווערסיע פון וועלכער ער איז מעתיק זעט אויס אז דער פיוט פלעגט געזאגט ווערן פון פריער ביי די עשרת השבטים אום יו"ט שבועות, און בלויז דער צווייטער חלק, אין וואס עס איז אנגעצייכנט דער נאמען פון רבי מאיר ש"ץ, דאס איז שפעטער צוגעלייגט געווארן.

אנדערע ווערסיעס

רבי מאטל סלאנימער האט דערציילט:

איך האב געהערט פון אלטע אידן און פון ר״ש העניך ז״ל, אז די סלאוויטא דרוקערס האבן געוואלט דרוקן די מעשה אין די מחזורים, נאר וויבאלד זיי האבן עס נישט געוואוסט מיט א קלארקייט האבן זיי עס נישט געדרוקט. איינמאל האט מען גוזר געווען א גירוש אויף די אידן, און נאכדעם וואס מ'האט באשלאסן צו ברענגען איינעם פון די בני משה צו מבטל זיין די גזירה, האט מען אריבערגעשיקט איינעם אריבער דעם סמבטיון. דער סמבטיון רוט זיך אפ פון זיין שטורעם בלויז פון ער"ש ביי חצות ביז מוצש"ק, אבער אין די געציילטע שעות פון ערב שבת וואס די טייך רוט, איז נישט מעגליך אריבערצוגיין ווייל די וועג אריבערצוגיין דויערט 18 שעה. דעריבער האט מען אים איבערגעגעבן א שם, צו קענען אריבערגיין דעם טייך צו די בני משה אין א קורצע צייט, אבער אויף צוריקצוגיין האט מען אים נישט ערלויבט זיך צו באנוצן מיט'ן שם, ווייל מ'נוצט עס נאר אויף פיקוח נפש. דער שליח האט געגעבן א גט פאר זיין ווייב, און איז אהינגעגאנגען מיט'ן ציל צו פארבלייבן דארט א גאנץ לעבן. די בני משה האבן געשיקט "א הינקעדיגער שניידער" צו מבטל זיין די גזירה, וואס אויך ער האט געגעבן א גט פאר זיין פרוי און איז אריבער דעם טייך. ער איז געקומען צום מכשף וואס האט געהעצט ארויסצוגעבן די גזירה, און אים געזאגט אז ער זאל אים אויספרובירן און זען ווער וועט זיך שטארקן אויף וועמען. מען האט אפגעמאכט אז יעדער וועט זאגן דעם צווייטן וואס צו טון, און יענער דארף דאס אויספירן. דער שניידער האט געמאכט א רינג ארום זיך, און דער מכשף האט געשיקט וכו' [-כוחות הטומאה] צו אים, אבער ווען זיי זענען אנגעקומען צום רינג זענען זיי געבליבן שטיין. דערנאך האט דער שניידער געזאגט דעם מכשף ער זאל זיך אנלאנען אויפ'ן שטאם פון א ארטיגן בוים און ער האט גענומען צוויי בינטלעך אייזערנע שטריק, ווען דער כישוף מאכער האט זיך אנגעלאנט אויפ'ן בוים, האט זיך דער בוים אויפגעהויבן און די שטריק האט זיך פארוויקלט ארום זיין האלז, און אים דערשטיקט, און די גזירה איז בטל געווארן.

עס זענען פארהאן נאך נוסחאות געדרוקט במשך די יארן אין פארשידענע פלעצער.

באציאונגען צום געשיכטע

אין ספר מעשה נסים געשריבן דורך ר' יוזפא שמש אין שטאט ווירמייזא, ווערט דערמאנט דעם כישוף-ראד בשייכות צו אן אנדערע געשיכטע. און ער לייגט צו אז עס איז געדרוקט א מעשה איבער דעם אקדמות: "עס איז איין מעשה געדרוקט פון אקדמות, דאס מען אום שבועות זאגט, דארטן שטייט דאס מעשה גאנץ אויס".

דער אליה רבה ברענגט עס אלס הסבר צום מנהג צו זאגן נאכן ערשטן פסוק: "עס איז געפונען געווארן געדרוקט אין לשון אשכנז, אור אלט, א לאנגע מעשה איבער וואס מען האט מתקן געווען אקדמות, און עס פירט אויס אז וויבאלד די מעשה איז געווען אין מדבר, האט מען עס מתקן געזאגט צו זאגן נאך במדבר סיני, א זכר לנס". דער 'אור אלטער' דרוק וואס דער אליה רבה דערמאנט איז ווארשיינליך די קונטרס'ל "מגילת רבי מאיר"', געדרוקט אין קרעמאָנא.

אין א בריוו וואס די גדולים פון צפת, צווישן זיי דער בת עין און רבי ישראל פון שקלאוו, האבן אדרעסירט צו די עשרת השבטים, דערמאנען זיי די מעשה. "אשר באזנינו שמענו מפי עדי ראייה אבותינו סיפרו לנו, כי באלף החמישי היתה גזירה קשה בחו"ל במדינת אחב"י בארץ אשכנז על ידי גוי רשע אחד מכשף כי רצה לאבד את היהודים, וישלחו כלל אחינו בנ"י שליחים נאמנים למחנה שכינת קדושת אחינו בני משה ע"ה, וישיגו אותם חונים מעבר לנהר סמבטיון, ויעבור איש צדיק ושמו רבי מאיר חזן שחיבר שירת אקדמות שאומרים ביום מתן תורתינו קודם קריאת התורה את נהר סמבטיון בשבת בשביל פיקוח נפש, ויקרב אל אחינו הקדושים, וישלחו משם איש צדיק אחד ושמו ר' דן, ובגבורות נפלאות אשר עשה והראה וקידש שמו הגדול והקדוש ית"ש, הציל את אחינו בני ישראל בארץ ההיא".

פארהאן וואס זענען מפקפק אויף דער קראנטקייט פון די געשיכטעס און אין די דעטאלן דערפון. אין די מחזורים איז געדרוקט אינעם אריינפיר צום פיוט אקדמות: "וקלא דלא פסיק כי רב מעשהו מבא המחבר לכך, אם קבלה היא נקבל. אמנם אין ראיה ומופת ע״ז ואין משגיחין בבת קול, אמרתי איני יודע, והנחתיו".

לגבי די יאר ווען די מעשה האט פאסירט זענען דא קעגנזייטיגע דאטומען אין די פארשידענע ווערסיעס, וועלכע שטימען נישט מיט די לעבנסיארן פון רבי מאיר ש"ץ. די מעשה ווערט דערציילט אויפ'ן יאר קכ"א, קס"א, און תס"א, וואס א דרוקער שפעטער האט עס פארראכטן אויף ד'תשס"א אז ס'זאל שטימען מיט די תקופה פון רבי מאיר ש"ץ. אויך די נעמען פון די קעניגן וואס ווערן דערמאנט זענען נישט באקאנט אין היסטאריע.

עס זענען פארהאן פארשידענע מסורות איבער דעם מקום קבורה פון רבי מאיר ש"ץ, לויט דעם קען נישט זיין אז ער איז פארבליבן אויפ'ן אנדער זייט סמבטיון. אין אן אלטער פנקס פון הזכרת נשמות אין שטאט ווירמייזא ווערט דערמאנט "רבינו מאיר בר יצחק שליח ציבור וכו' בעבור שתיקן שבחות למקום", און ס'זענען דא וואס ווילן ברענגען א ראי' פון דעם אז ער ליגט באגראבן אין ווירמייזא. עס זענען דא וואס ווילן זאגן אז דער "קבר רבי מאיר בעל הנס" וואס געפינט זיך אין טבריה איז פון רבי מאיר ש"ץ וואס האט זוכה געווען צו נסים. אויך איז פארהאן א קבר אין גוש חלב וואס שטייט אז דארט ליגט רבי מאיר ש"ץ. אן אנדערע מסורה געבט אן אז ער ליגט אין לובלין. פון דער אנדערע זייט, ווערט ער דערמאנט דורך איינער פון די ראשונים אין דעם דור נאך אים, אלס "רבינו מאיר בן יצחק מאבילי ירושלים", דאס איז אן אנדייטונג אז ער שטאמט פון ארץ ישראל אדער פון די עשרת השבטים.

געוויסע פארשער, וועלכע זענען סקעפטיש איבער די פרטים פון דער געשיכטע, ברענגען אבער אויף אז די געשיכטע איז ווארשיינליך באזירט אויף א היסטארישע געשעעניש, אין וועלכער רבי מאיר ש"ץ האט געראטעוועט אידן אין א שעת הגזירה.

צו ליינען מער

• אנעים זמירות (ניק) ,"שבח דא שירתא (שיינע באשרייבונג אויף אקדמות)", ארטיקל אויף אייוועלט
• חוח בין השושנים (ניק) ,"דער 'אקדמות' - פון אונזער זייט פונעם סמבטיון!", ארטיקל אויף אייוועלט
• אליעזר יהודה בראדט, ‏"אמירת פיוטי 'אקדמות' ו'יציב פתגם' בחג השבועות", ירושתנו (תשע"ט), עמ' תקיד–תקלד, אויף Academia.edu
• הרב נחום זאב רוזנשטיין, און הרב משה אייזיק בלוי, "מנהג אמירת אקדמות והמעשה המופלא שנקשר בו", קובץ בית אהרן וישראל - 173
• יצחק ריווקינד, די היסטארישע אלעגאריע פון ר' מאיר ש"ץ, ווילנע, תרפ"ט
• שמואל פוקס, מקורו של סיפור אקדמות, קול מבשר, שבועות תשע"ו, 5>2>1>70#

דרויסנדיגע לינקס

• MS. Canonici Or. 12: אקדמות מיט אידיש טייטש, ווענעציע 1553, אינעם באדליען ביבליאטעק אין אקספארד
• סדר אקדמות מיט עברי טייטש, לבוב, אויף היברובוקס
• "טעקסט - אקדמות מיט טייטש", אשכול אויף אייוועלט
• חיים נחמיה שובין, סדר אקדמות עם פירוש שני המאורות, וילנא, תרס"ב, אויף היברובוקס
• אברהם לייב בורשטיין, נוסח האקדמות, אויף שער ברסלב
• דער פיוט אקדמות, אויף הפיוט והתפילה וועבזייטל