אורחות צדיקים
| טעקע:Orhot-Zaddikim-1848 (Vilna).djvu |
אורחות צדיקים (אריגינעל ספר המדות) איז א בארימטע מוסר ספר, וואס דער אידענטיטעט פונעם מחבר איז אומבאוואוסט, און איז פארפאסט געווארן אין די ערשטע הונדערטער יארן פון אלף השישי (אין 14טער יארהונדערט).
דער הויפט נושא פונעם ספר איז די עבודה פון תיקון המדות, וויאזוי דער מענטש זאל מתקן זיין אלע זיינע מדות אויפ'ן גלייכן און באלאנסירטן וועג, אלס א יסוד פון שמירת התורה והמצוות. דער ספר פארמאגט 28 שערים, רוב פון זיי זענען איבער מדות און צום סוף זענען דא עטליכע שערים אויף יסודות'דיגע ענינים ווי לימוד התורה, יראת שמים און תשובה.
מחבר און צייט
"אורחות צדיקים" איז שטענדיג פארעפנטליכט געווארן אנאנים, און במשך די דורות זענען געשריבן געווארן פארשידענע שפעקולאציעס איבער דער אידענטיטעט פונעם מחבר. עס איז זיכער געשריבן געווארן שוין אין אלף השישי; דאס זעט מען פון דעם וואס דער מחבר ערווענט אינעם ספר דער ארויסטרייבונג פון די אידן פון פראנקרייך אלס אן היסטארישער פאקט[1], זיך ווארשיינליך באציענדיג צום גירוש פון ה'ס"ו[2]. אויך דערמאנט ער דעם ספר הרוקח, רבי אליעזר ממיץ, אבי העזרי, און דעם אור זרוע[3] (די פיר מחברים זענען נפטר געווארן צווישן די יארן ד'תתק"פ–ה'י').
ס'זענען געווען וואס האבן צוגעשריבן דעם ספר צון רבי'ן פון ר"י מיגאש, דער רמב"ם'ס רבי[4], אבער דער שדי חמד וואונדערט זיך שוין דערויף[5]. רבי הלל קאלאמייער שרייבט אז דער ספר איז "מיוחס צום רבינו יונה" (נפ' ה'כ"ד)[6]. עס איז אויך געווען א פארזוך צו אידענטיפיצירן דעם מחבר מיטן פּאלעמיקער, רבי יום טוב ליפמאן מילהויזן (נפ' ה'קפ"א)[7], אבער די באהויפטונג שיינט אויך צו זיין אומבאגרינדעט[8].
דער עלטסטער כתב יד היינט בנמצא פון א קורצערע ווערסיע פון ספר המדות, איז געשריבן געווארן אין ה'ק"צ דורך "שועל הלבלר" און ליגט אין ווארשעווער אוניווערזיטעט ביבליאטעק[9].
וויבאלד אורחות צדיקים אין פיל הינזיכטן פאלגט נאך דעם מהלך און יסודות פון חסידי אשכנז, איז מעגליך אז דער מחבר האט בכוונה געהאלטן דעם ספר אנאנים, נאכפאלגנדיג דערמיט די הוראה פון רבי יהודה החסיד פון רעגענסבורג אין ספר חסידים (אויך ארויסגעגעבן אנאנים) אז שרייבער זאלן זיך נישט באקאנט מאכן אין זייערע ווערק, כדי זייערע אפשטאמלונגען זאלן זיך נישט שטאלצירן מיט זייער פאטער'ס דערגרייכונגען.
טראץ איר אנאנימיטעט איז אורחות צדיקים געווארן איינע פון די פאפולערסטע ווערק צווישן די ספרי קודש, און זינט דעם 16טן יארהונדערט זענען ארויסגעקומען איבער 100 אויסגאבעס, אריינגערעכנט פארקירצטע ווערסיעס און איבערזעצונגען. די ערשטע אויפלאגע איז געווען א פארקירצטע ווערסיע אויף אידיש-דייטש (איזני; Isny im Allgäu, ה'ש"ב)[10]; דער פולער לשון-קודש'ער טעקסט איז ערשינען צום ערשטן מאל אין פּראג עטליכע יאר שפּעטער (ה'שמ"א).
דער אריגינעלער טיטל איז נישט "אורחות צדיקים", וועלכע איז לכאורה געגעבן געווארן דערצו דורך דער פּראגער דרוקער[7]. די איזני אויסגאבע (ה'ש"ב) הייסט "ספר המדות"[10], א נאמען וואס איז טראדיציאנעל געלייגט געווארן אויף ספרי מוסר. אין דער הקדמה באצייכנט דער מחבר דעם חיבור אלס 'ספר המדות' און אינעם אויספירליכן פאראגראף פון דער הקדמה דערקלערט ער "זה ספר מידות נכתב ונחתם בטבעת החכמה". דער טיטל פּאסט אויך צום סטרוקטור פונעם חיבור, זינט עס גיבט זיך בעיקר אפ צו באהאנדלען די מדות פונעם מענטש און וויאזוי זיי צו מתקן זיין.
געבוי און אינהאלט
אורחות צדיקים איז אין גרויס טייל א צוזאמשטעל פון פריערדיגע מוסר ווערק. דער מחבר ער שפינט אריין אין זיינע ווערטער אסאך שטיקלעך פונעם רלב"ג, רמב"ם, חובות הלבבות, שערי תשובה און נאך. דער מחבר האט אויך גענוצט אייניגע ווערק, פארפאסט אין איטאליע, וואס ער האט קאפּירט ווארט-ביי-ווארט, א אנגענומענע זאך אין יענע צייטן.
די סטרוקטור פונעם ספר שיינט צו זיין באזירט אויפ'ן ספר "תיקון מידות הנפש" פון רבי שלמה אבן גבירול, וועלכע שטעלט אויס פּאָרן פון מדות (געווענליך קעגנזייטיג), און פון 'מבחר הפנינים', אויך א חיבור צוגעשריבן צו אבן גבירול. דער לעצטער שער פון אורחות צדיקים שטיצט זיך אויספירליך אויף דעם באגריף פון רב סעדיה גאון וועגן דער געוואונטשענעם הארמאניע צווישן די פארשידענע מידות אין 'אמונות ודעות'. אויך דער איינפלוס פון די מוסר ווערק פונעם רמב”ם איז דייטליך דערקענבאר און דער מחבר ציטירט אמאל גאנצע שטיקלעך ווארט-ביי-ווארט. ער האט אויך קאפּירט טיילן פון 'מעלות המדות', א מוסר ספר פון רבי יחיאל בן יקותיאל עניו פון רוים.
די שפּראך און סטיל, כאטש בעיקר נאכגעמאכט דער פילאזאפיש־עטישער ליטעראטור פון שפּאניע, איז אויך פארמישט מיט סטיליסטישע און סטרוקטוראלע עלעמענטן פון דער אשכנז'ישער מוסר חדר. "חובות הלבבות" פון רבינו בחיי אבן פקודה, דאס קלאסישע מוסר ספר, איז איינע פון די הויפּט־קוועלער פון אורחות צדיקים, סיי אין אירע יסודות, סיי אין די פיל שפּריכווערטער און משלים, וואס דער מחבר האט דערפון ארויסגענומען. אורחות צדיקים האט, מער ווי יעדע אנדערע מיטלאלטערישע מוסר אפּהאנדלונג, גענוצט שפּריכווערטער און משלים פאר ערקלערונג.
טראץ דעם גרויסן איינפלוס וואס די אויבנדערמאנטע חיבורים האבן געהאט אויף די געדאנקען, סטיל און סטרוקטור פון אורחות צדיקים, גייט דער ספר אין איר עטישן בליק אין גאנג פון די לערעס פון חסידי אשכנז, ספר חסידים און ספר הרוקח פון רבי אלעזר פון וואָרמס, און איז איבערהויפּט אינטערעסירט אין די פּראקטישע און באלדיגע אפּטייטש פון די מידות. כאטש דער מחבר פארנעמט זיך אויך אין פאראלגעמיינערונגען און צעטיילט אפט יעדער טעמע אין אפטיילונגען און סוב-אפטיילונגען, נאכפאלגנדיג די סטרוקטור פון מיטלאלטערליכע פילאזאפישע ווערק, ווערט די גרעסטע געוויכט געלייגט אויף פּראקטישן אויפפירונג. דאס לעצטע שער באשרייבט, וויאזוי מען קען פארווירקליכן א פולן רעליגיעזן לעבן. די פארווירקליכונג ווערט נישט דורכ'ן קונה זיין חכמה, אדער דביקות בה' דורך אהבה, ווי עס איז פארשפרייט אין דער פילאזאפיש-עטישער ליטעראטור, נאר אין דער יראת שמים און קבלת עול, די העכסטע אייגנשאפט וואס די חסידי אשכנז שטעלן מיט זיך פאר.
אין דער הקדמה גיט דער מחבר א טעארעטישן און אנטראפּאלאגישן יסוד פאר זיין טעאריע פון עטיק. דער מחבר איז מסביר די וויכטיגקייט פון דעם ספר אויך פאר תלמידי חכמים מיט א משל: פונקט ווי א פאס פון גוטע וויין וואס האט א לאך וועט די גאנצע וויין ארויסרינען דורך דעם לאך, אזוי איז א תלמיד חכם וועלכער האט נישט קיין גוטע מדות, וועט זיין גאנצע תורה פארלוירן ווערן.
דער ספר איז צעטיילט אין שערים (ד.ה. פרקים). רוב פון די שערים זענען קורץ און יעדער שער איז געווידמעט צו א דיסקוסיע וועגן די עטישע מעלות און חסרונות פון א ספּעציפישער מידה. דער מחבר האט געפּרואווט אויסשטעלן די קאפּיטלען אין פּאָרן פון קעגנגעזעצטע מידות, אבער דאס איז נישט אינגאנצן קאנסעקווענט. עטליכע פון די הויפּט אפטיילונגען זענען געווידמעט פאר גאוה און ענוה, אהבה (נישט אויסשליסלעך אהבת ה', נאר אלע אספּעקטן פון ליבע אין א מענטשנס לעבן) און שנאה, רחמים (רחמנות) און אכזריות, און שמחה (אריינגערעכנט א לאנגע שמועס איבער אמונה, צו וועלכע עס איז נישט געווארן געווידמעט א באזונדערער שער. אין געוויסע דרוקן איז אפגעטיילט 'שער הבטחון' באזונדער פון 'שער השמחה'). דער מחבר באהאנדלט די נעגאטיווע אייגנשאפטן פון נישט-רעליגיעזער פרייד, און דערהייבט די שמחה וואס קומט פון אהבת ה' און פאלגזאמקייט צו אים. אנדערע שערים באהאנדלען דאגה, כעס, קנאה, זריזות און עצלות, אמת און שקר, חנופה, לשון הרע און תשובה. (דער אפּטיילונג אויף תשובה איז די לענגסטע און מערסט דעטאלירטע אפּטיילונג אינעם חיבור.)
אין יעדן פרק ברענגט דער מחבר אלע פארשידנארטיגע מצבים ווען די מדה קען באנוצט ווערן, סיי פאזיטיוו און סיי נעגאטיוו. אפילו די מדה פון אכזריות האט אמאל א פלאץ (למשל, ווען א מענטש וויל נישט נאכגעבן זיין קינד עפעס וואס וועט אים שעדיגן, איז עס א פארעם פון אכזריות, אבער פאר זיין טובה), און אויך די מדה פון אהבה האט א נעגאטיווע צד (איינער וואס האט צו שטארק ליב געלט, וואס דאס קען אים ברענגען צו גנב'ענען, וכדומה.) דאס איז איינס פון די הויפט מערקבארע יסודות אינעם ספר, אז עס איז נישט דא קיין מדה וואס איז בעצם גוט אדער שלעכט, נאר דער מענטש דארף באלאנסירן זיינע מדות און לייגן יעדע מדה אויף זיין פלאץ.
אין 27סטער פרק, שער התורה, אטאקירט דער מחבר ביטער דאס פלפול, טאדלט זיינע לאנדסלייט וועלכע פארנעמען זיך מיט די דאזיגע קריגערישע לימוד הגמרא, און פארנאכלעסיגן דורכדעם דאס איבער'חזר'ן און דאס לערנען תנ”ך און אנדערע חלקי התורה. דער לעצטער שער איז וועגן יראת שמים, וואס איז לויטן מחבר די וויכטיגסטע קוואליטעט. יראת שמים דרוקט זיך אויס אין דעם מענטשנס צוגאנג צו גאט אין יעדן טאג לעבן.
אויפנאמע און איינפלוס
דער ראשית חכמה ברענגט מערערע שטיקער פון אורחות צדיקים, וואס ער האט געהאט אין כתב יד, רופנדיג עס "ספר המדות", "בית מדות" אדער "ספר מדבר בדברי חסידות", און דרוקט זיך אויס "שנראה דבריו דברי קבלה"[11]. דער שדי חמד שרייבט: "אורחות צדיקים הוא ספר מאד נעלה וכולו אומר כבוד קדוש וטהור מלא יראת ה' והישרת המדות … אני הדל קריתי ושניתי בו איזה פעמים מראשו לסופו בחברת תלמידי שיחי' ללמוד וללמד מוסר"[5].
דער מהר"ל פון פראג באדויערט אז ער האט נישט געהאט געזען די ווערטער פון אורחות צדיקים קעגן דעם דרך הלימוד פוןן פלפול און איבער חזרה, ווייל ווען יא וואלט ער נישט נכשל געווארן דערין[12]
שפעטערע מוסר ספרים זענען שטארק באאיינפלוסט געווארן פון אורחות צדיקים. די מקובלים אין צפת, כאטש עס איז נישטא קיין קבלה'ישער עלעמענט אין אורחות צדיקים, האבן זיך געשטיצט אויף אירע לערנונגען. די חיבור האט באווירקט אויך אויף עטישע שרייבער פון מזרח־אייראפּע. עס איז אפילו מעגליך אז דער שטייגער ווי די מעלות און חסרונות פון יעדן מידה ווערן געציילט, האט באאיינפלוסט רבי משה חיים לוצאטו אין זיין מסילת ישרים.
דרויסנדיגע לינקס
אורחות צדיקים, אויף שיתופתא
אורחות צדיקים, אויפן "וויקיטעקסט" זייטל - "הספר "אורחות צדיקים"", אשכול אויף אייוועלט
- זוך אויף אורחות צדיקים אינעם מדינת ישראל נאציאנאלע ביבליאטעק
- שמריה קאהן, ארחות צדיקים, מבוא (ענגליש)
רעפערענצן
- ↑ שער התורה: "עד שנתגלגל שנתגרשו מצרפת, אשר שם היו מחזיקים בתורה והיו לומדים בעסק גדול … אבל מיום שנתגרשו מצרפת נתמעט הלמוד מאוד מאוד"
- ↑ Gil Student, The Mystery of Orechos Tzadikim, אויף Torah Musings, סעפטעמבער 25, 2016; זעט אויך דא אויף וויקיטעקסט
- ↑ אורחות צדיקים, שער התורה: "וכן כל אחד ואחד עשה ספר לפי מה שראה ענייני הדור שהיה בו. וכן חיברו רבנים רבים פסקות, כגון: הרוקח, ורבי אליעזר ממיץ, ואבי העזרי, ואור זרוע."
- ↑ אויפן דעקל פון אורחות צדיקים, פולנאה תקס"ב אויפלאגע, איז געשטאנען בשם דעם סדר הדורות אז דער ספר ווערט אנגערופן "ספר המדות", וועם דער רמב"ם דערמאנט אין מסכת אבות און "כפי הנשמע המחברו הוא רביה דרביה דהרמב"ם"
- ↑ 5.0 5.1 שדי חמד, כללי הפוסקים, סי' טו, אות מא
- ↑ רבי הילל ליכטנשטיין, תשובות בית הילל, סי קכג
- ↑ 7.0 7.1 משה גידמאן, געשיכטע דעס ערציאונגסוועזנס 3, 1888, 223 און ווייטער. (דייטש); שער בלאט פון אורחות צדיקים, ווילנא תרע"ד
- ↑ יהודה קויפמאן, ר' יום טוב ליפמן מיהלהויזן: בעל הנצחון החוקר והמקובל, ניו יארק, תרפ"ז, עמ' 85–86 (פארלאנגט אומזיסטע רעגיסטראַציע)
- ↑ סקען פון ספר המדות אוניווערזיטעט פון ווארשא MS 258-11 אויף וויקיטעקסט; רעקארד אויף נבמ"י; טעקסט פונעם מאנוסקריפט
- ↑ 10.0 10.1 ספר המדות, נבמ"י
- ↑ ראשית חכמה, שער האהבה, פ"ו; שער הענוה, פ"ה און פ"ז; שער התשובה, פ"ז; שער הקדושה, פי"א און י"ב
- ↑ מהר"ל, דרך חיים אבות ו, ו: "אחר כך מצאתי בדברי החסיד שחבר ספר המדות, האריך מאד מאד בשער תלמוד תורה גם כן לפרש חסרון הדור ומומו, ומה שאין חוזרין על תלמודם. אך לא היה גם כן בדורו הקלקלה והמכשלה הגדולה הזאת, לחדד בדבר שקר והתול… ולא זכיתי בעונותי העצומים לראות דברי ספר החסיד, שהוא היה מוציא אותי מן המכשול הזה שהיה תחת ידי יותר מכל, תהא צערי כפרתי ותקון עויי שהעויתי."