אורחות צדיקים
 | |
| אורחות צדיקים, פראג, שמ"א | |
| אלגעמיינע אינפארמאציע | |
|---|---|
| דורך | נישט באקאנט |
| סוגה | מוסר |
| נושא | תיקון המידות |
| הוצאה | |
| תאריך הוצאה | ארום ה'ק' |
| דרויסנדיגע לינקס | |
| וויקיטעקסט | אורחות צדיקים |
אורחות צדיקים (אריגינעל ספר המדות) איז א בארימטע מוסר ספר, וואס דער אידענטיטעט פונעם מחבר איז אומבאוואוסט, און איז פארפאסט געווארן אין די ערשטע 200 יאר פון אלף השישי (אין צווייטן האלב תקופת הראשונים; 14טער יארהונדערט). דער הויפט נושא פונעם ספר'ס 28 שערים (פרקים) איז די עבודה פון תיקון המדות, וויאזוי דער מענטש זאל מתקן זיין אלע זיינע מדות אויפ'ן גלייכן און באלאנסירטן וועג, אלס א יסוד פון שמירת התורה והמצוות, און צום סוף זענען דא עטליכע שערים אויף יסודות'דיגע ענינים ווי לימוד התורה, יראת שמים און תשובה.
מחבר און צייט
"אורחות צדיקים" איז שטענדיג פארעפנטליכט געווארן אנאנים, און במשך די דורות זענען געשריבן געווארן פארשידענע שפעקולאציעס איבער דער אידענטיטעט פונעם מחבר. עס איז זיכער געשריבן געווארן שוין אין אלף השישי; דאס זעט מען פון דעם וואס דער מחבר ערווענט אינעם ספר דער ארויסטרייבונג פון די אידן פון פראנקרייך אלס אן היסטארישער פאקט[1], ווארשיינליך זיך באציענדיג צום גירוש פון ה'ס"ו[2]. אויך דערמאנט ער דעם ספר הרוקח, רבי אליעזר ממיץ, אבי העזרי, און דעם אור זרוע[3] (די פיר מחברים זענען נפטר געווארן צווישן די יארן ד'תתק"פ–ה'י').
דער עלטסטער כתב יד היינט בנמצא פון א קורצערע ווערסיע פון ספר המדות, איז געשריבן געווארן אין ה'ק"צ דורך "שועל הלבלר" און ליגט אין ווארשעווער אוניווערזיטעט ביבליאטעק[4]; דאס טוט פארשמעלערן די פראגע פונעם זמן המחבר צו די ערשטע 200 יאר פון אלף השישי.
עס זענען געווען וואס האבן צוגעשריבן דעם ספר צום רבי'ן פון ר"י מיגאש, דער רמב"ם'ס רבי[5], אבער דער שדי חמד וואונדערט זיך שוין דערויף[6]. רבי הלל קאלאמייער שרייבט אז דער ספר איז "מיוחס צום רבינו יונה" (נפ' ה'כ"ד)[7]. עס איז אויך געווען א פארזוך צו אידענטיפיצירן דעם מחבר מיטן פּאלעמיקער, רבי יום טוב ליפמאן מילהויזן (נפ' ה'קפ"א)[8], אבער די באהויפטונג שיינט אויך צו זיין אומבאגרינדעט[9].
וויבאלד אורחות צדיקים פאלגט נאך אין פיל הינזיכטן דעם מהלך און יסודות פון חסידי אשכנז, איז מעגליך אז דער מחבר האט בכוונה געהאלטן דעם ספר אנאנים, נאכפאלגנדיג דערמיט די הוראה פון רבי יהודה החסיד פון רעגענסבורג אין ספר חסידים[10] (אויך ארויסגעגעבן אנאנים) אז שרייבער זאלן זיך נישט באקאנט מאכן אין זייערע ווערק, כדי זיך נישט צו שטאלצירן מיט זייערע דערגרייכונגען.
דער אריגינעלער טיטל איז נישט "אורחות צדיקים", וועלכע איז לכאורה געגעבן געווארן דורך דער ערשטער פארלאג (פּראג ה'שמ"א)[11]. אין די מאנוסקריפטן און די איזני אויסגאבע (ה'ש"ב) רופט זיך דער חיבור "ספר המדות"[12], א נאמען וואס איז טראדיציאנעל געלייגט געווארן אויף ספרי מוסר, און וועלכע פּאסט אויך צום סטרוקטור און אינהאלט פונעם חיבור. אינעם אויספירליכן פאראגראף פון דער הקדמה דערקלערט דער מחבר "זה ספר מידות נכתב ונחתם בטבעת החכמה".
געבוי און אינהאלט
אורחות צדיקים איז אין גרויס טייל א צוזאמשטעל פון פריערדיגע מוסר ווערק, געוויסע וואס ער האט קאפּירט ווארט-ביי-ווארט זאגאר אָן אנגעבן א נאמען, אן אנגענומענע זאך אין יענע צייטן. די סטרוקטור פונעם ספר שיינט צו זיין באזירט אויפ'ן ספר "תיקון מידות הנפש" פון רבי שלמה אבן גבירול, וועלכע שטעלט אויס פּאָרן פון מדות (געווענליך קעגנזייטיג), און פון 'מבחר הפנינים', אויך א חיבור צוגעשריבן צו אבן גבירול. אויך די שפּראך און סטיל איז בעיקר נאכגעמאכט דער מיטלאלטערליכע פילאזאפישער מוסר גאנג פון שפּאניע, שרייבנדיג צומאל כלליות'דיג און צעטיילט דאן יעדער טעמע אין אפטיילונגען און סוב-אפטיילונגען.
דער לעצטער שער פון אורחות צדיקים שטיצט זיך אויספירליך אויף דעם באגריף פון רב סעדיה גאון וועגן דער געוואונטשענעם הארמאניע צווישן די פארשידענע מידות אין 'אמונות ודעות'. אויך זעט זיך אן דער איינפלוס פון די מוסר ווערק פונעם רמב"ם און דער מחבר ציטירט צומאל גאנצע שטיקלעך ווארט-ביי-ווארט. ער האט אויך קאפּירט טיילן פון 'מעלות המדות', א מוסר ספר פון רבי יחיאל בן יקותיאל עניו פון רוים. "חובות הלבבות" פון רבינו בחיי אבן פקודה, דאס קלאסישע מוסר ספר, איז איינע פון די הויפּט־קוועלער פון אורחות צדיקים, סיי אין אירע יסודות, סיי אין די פיל שפּריכווערטער און משלים, וואס דער מחבר האט דערפון ארויסגענומען. אורחות צדיקים האט, מער ווי יעדע אנדערע מיטלאלטערישע מוסר אפּהאנדלונג, גענוצט שפּריכווערטער און משלים פאר ערקלערונג. דער מחבר שפינט אויך אריין אין זיינע ווערטער שטיקלעך פונעם שערי תשובה, און פון די שריפטן פון רבי יחיאל, דער טאטע פון רא"ש[13].
אין השקפה גייט דער ספר אין גאנג פון די חסידי אשכנז, ספר חסידים און ספר הרוקח פון רבי אלעזר פון ווארמס, און באפאסט זיך איבערהויפּט מיט די פּראקטישע און למעשה'דיגע אפּטייטש פון די מידות. דאס לעצטע שער באשרייבט, וויאזוי מען קען פארווירקליכן א פולן ערליך אידיש לעבן[13]. די פארווירקליכונג ווערט נישט דורכ'ן קונה זיין חכמה, אדער דביקות בה' דורך אהבה, ווי עס איז פארשפרייט אין דער פילאזאפיש-עטישער ליטעראטור, נאר אין דער יראת שמים און קבלת עול, די העכסטע אייגנשאפט וואס די חסידי אשכנז שטעלן מיט זיך פאָר.
אין דער הקדמה גיט דער מחבר א טעארעטישן און אנטראפּאלאגישן יסוד פאר זיין שיטה אין מוסר. דער מחבר איז מסביר די וויכטיגקייט פון דעם ספר אויך פאר תלמידי חכמים מיט א משל: פונקט ווי א פאס פון גוטע וויין וואס האט א לאך וועט די גאנצע וויין ארויסרינען דורך דעם לאך, אזוי איז א תלמיד חכם וועלכער האט נישט קיין גוטע מדות, וועט זיין גאנצע תורה פארלוירן ווערן.
דער ספר איז צעטיילט אין שערים (טויערן, פרקים). רוב פון די שערים זענען קורץ און יעדער שער איז געווידמעט צו די מעלות און חסרונות פון א ספּעציפישער מידה. דער מחבר האט געפּרואווט אויסשטעלן די קאפּיטלען אין פּאָרן פון קעגנגעזעצטע מידות, אבער דאס איז נישט אינגאנצן אזוי. עטליכע פון די הויפּט אפטיילונגען זענען געווידמעט פאר גאוה און ענוה, אהבה (נישט אויסשליסלעך אהבת ה', נאר אלע אספּעקטן פון ליבע אין א מענטשנס לעבן) און שנאה, רחמים (רחמנות) און אכזריות, און שמחה (אריינגערעכנט א לאנגע שמועס איבער אמונה, צו וועלכע עס איז נישט געווארן געווידמעט א באזונדערער שער. אין געוויסע דרוקן איז אפגעטיילט 'שער הבטחון' באזונדער פון 'שער השמחה'). דער מחבר באהאנדלט די נעגאטיווע אייגנשאפטן פון שמחה וואס קומט פון פרעמדע קוועלער, און דערהייבט די שמחה וואס קומט פון אהבת ה' און עבודת ה'. אנדערע שערים באהאנדלען דאגה, כעס, קנאה, זריזות און עצלות, אמת און שקר, חנופה, לשון הרע און תשובה. (דער אפּטיילונג אויף תשובה איז די לענגסטע און מערסט דעטאלירטע אפּטיילונג אינעם חיבור.)
אין יעדן פרק ברענגט דער מחבר אלע פארשידנארטיגע מצבים ווען די מדה קען באנוצט ווערן, סיי פאזיטיוו און סיי נעגאטיוו. אפילו די מדה פון אכזריות האט אמאל א פלאץ (למשל, ווען א מענטש וויל נישט נאכגעבן זיין קינד עפעס וואס וועט אים שעדיגן), און אויך די מדה פון אהבה האט א נעגאטיווע צד (איינער וואס האט צו שטארק ליב געלט) דאס איז איינס פון די הויפט מערקבארע יסודות אינעם ספר, אז עס איז נישט דא קיין מדה וואס איז בעצם גוט אדער שלעכט, נאר דער מענטש דארף באלאנסירן זיינע מדות און לייגן יעדע מדה אויף זיין פלאץ.
אין 27סטער פרק, שער התורה, אטאקירט דער מחבר ביטער דאס פלפול, טאדלט זיינע לאנדסלייט וועלכע פארנעמען זיך מיט די דאזיגע קריגערישע לימוד הגמרא, און פארנאכלעסיגן דורכדעם דאס איבער'חזר'ן און דאס לערנען תנ”ך און אנדערע חלקי התורה. דער לעצטער שער איז וועגן יראת שמים, וואס איז לויטן מחבר די וויכטיגסטע קוואליטעט. יראת שמים דרוקט זיך אויס אין דעם מענטשנס צוגאנג צו גאט אין טעגליכן לעבן.
אויפנאמע און איינפלוס
טראץ איר אנאנימיטעט איז אורחות צדיקים געווארן איינע פון די פאפולערסטע ווערק צווישן די ספרי קודש, און זינט דעם 16טן יארהונדערט זענען ארויסגעקומען איבער 100 אויפלאגעס, אריינגערעכנט פארקירצטע ווערסיעס און איבערזעצונגען. די ערשטע אויפלאגע איז געווען א פארקירצטע ווערסיע אויף אידיש-דייטש (איזני; Isny im Allgäu, ה'ש"ב)[12]; דער פולער לשון-קודש'ער טעקסט איז ערשינען צום ערשטן מאל אין פּראג עטליכע יאר שפּעטער (ה'שמ"א)[11].
דער ראשית חכמה ברענגט מערערע שטיקער פון אורחות צדיקים, וואס ער האט געהאט אין כתב יד, רופנדיג עס "ספר המדות", "בית מדות" אדער "ספר מדבר בדברי חסידות", און דרוקט זיך אויס "שנראה דבריו דברי קבלה"[14]. דער שדי חמד שרייבט: "אורחות צדיקים הוא ספר מאד נעלה וכולו אומר כבוד קדוש וטהור מלא יראת ה' והישרת המדות … אני הדל קריתי ושניתי בו איזה פעמים מראשו לסופו בחברת תלמידי שיחי' ללמוד וללמד מוסר"[6].
דער מהר"ל פון פראג באדויערט אז ער האט נישט געהאט געזען די ווערטער פון אורחות צדיקים קעגן דעם דרך הלימוד פון פלפול און איבער די וויכטיגקייט פון חזרה, ווייל ווען יא וואלט ער געראטעוועט געווארן פון דעם "מכשול"[15]. דער יעב"ץ שרייבט מיט שטארקע שעצונג אויפ'ן ספר, און ציטירט אויך שטיקער דערפון. ער רעדט זיך אבער אפ אויף די פילע טעותים וואס זענען אריינגעפאלן אין שפעטערע דרוקן[16].
שפעטערע מוסר ספרים זענען שטארק באאיינפלוסט געווארן פון אורחות צדיקים. די מקובלים אין צפת, האבן זיך געשטיצט אויפ'ן ספר, טראץ וואס עס איז נישט א קבלה'ישער ספר. די חיבור האט באווירקט אויך אויף אנדערע מחברים פון מוסר ספרים אין מזרח־אייראפּע. עס איז אפילו מעגליך אז דער שטייגער ווי די מעלות און חסרונות פון יעדן מידה ווערן געציילט, האט באאיינפלוסט רבי משה חיים לוצאטו אין זיין מסילת ישרים.
דרויסנדיגע לינקס
אורחות צדיקים, אויף שיתופתא
אורחות צדיקים, אויפן "וויקיטעקסט" זייטל - "הספר "אורחות צדיקים"", אשכול אויף אייוועלט
- זוך אויף אורחות צדיקים אינעם מדינת ישראל נאציאנאלע ביבליאטעק
- שמריה קאהן, ארחות צדיקים, ירושלים: פעלדהיים, תשל"ד, מבוא (ענגליש)
- Seth (Avi) Kadish, "Sefer Ha-Middot: New Light from the Manuscripts", JSIJ 16 (2019)
רעפערענצן
- ↑ שער התורה: "עד שנתגלגל שנתגרשו מצרפת, אשר שם היו מחזיקים בתורה והיו לומדים בעסק גדול … אבל מיום שנתגרשו מצרפת נתמעט הלמוד מאוד מאוד"
- ↑ Gil Student, The Mystery of Orechos Tzadikim, אויף Torah Musings, סעפטעמבער 25, 2016; זעט אויך דורו של המחבר ע"פ כתי"א אויף וויקיטעקסט
- ↑ אורחות צדיקים, שער התורה: "וכן כל אחד ואחד עשה ספר לפי מה שראה ענייני הדור שהיה בו. וכן חיברו רבנים רבים פסקות, כגון: הרוקח, ורבי אליעזר ממיץ, ואבי העזרי, ואור זרוע."
- ↑ סקען פון ספר המדות אוניווערזיטעט פון ווארשא MS 258-11 אויף וויקיטעקסט; רעקארד אויף נבמ"י; טעקסט פונעם מאנוסקריפט
- ↑ אויפן דעקל פון אורחות צדיקים, פולנאה תקס"ב אויפלאגע, איז געשטאנען בשם דעם סדר הדורות אז דער ספר ווערט אנגערופן "ספר המדות", וועם דער רמב"ם דערמאנט אין מסכת אבות און "כפי הנשמע המחברו הוא רביה דרביה דהרמב"ם"
- ↑ 6.0 6.1 שדי חמד, כללי הפוסקים, סי' טו, אות מא
- ↑ רבי הילל ליכטנשטיין, תשובות בית הילל, סי קכג
- ↑ משה גידמאן, געשיכטע דעס ערציאונגסוועזנס 3, 1888, 223 און ווייטער. (דייטש); שער בלאט פון אורחות צדיקים, ווילנא תרע"ד
- ↑ יהודה קויפמאן, ר' יום טוב ליפמן מיהלהויזן: בעל הנצחון החוקר והמקובל, ניו יארק, תרפ"ז, עמ' 85–86 (פארלאנגט אומזיסטע רעגיסטראַציע)
- ↑ ספר חסידים, סי' שסז
- ↑ 11.0 11.1 ארחות צדיקים, פראג, שמא, אויף היברובוקס
- ↑ 12.0 12.1 ספר המדות, נבמ"י
- ↑ 13.0 13.1 שמריה קאהן, ארחות צדיקים, מבוא (ענגליש)
- ↑ ראשית חכמה, שער האהבה, פ"ו; שער הענוה, פ"ה און פ"ז; שער התשובה, פ"ז; שער הקדושה, פי"א און י"ב
- ↑ מהר"ל, דרך חיים אבות ו, ו
- ↑ יעב"ץ, מגדל עוז