מייבאים כמותיים, בדוקי עריכות אוטומטית, ביוראקראטן, אינטערפעיס רעדאקטארן, emailconfirmed, אינטערפעיס אדמיניסטראַטאָרן, מנטרים, סיסאפן, צוות טכני, מייבאים, מעדכנים, אספקלריה רעדאקטארן
102,362
רעדאגירונגען
ק
החלפת טקסט – "{{דעסקריפציע||ענגליש=" ב־"{{דעסקריפציע||ענגליש = "
ק (החלפת טקסט – "פאראייניק" ב־"פאראייניג") |
ק (החלפת טקסט – "{{דעסקריפציע||ענגליש=" ב־"{{דעסקריפציע||ענגליש = ") |
||
| (14 מיטלסטע ווערסיעס פון 5 באַניצער נישט געוויזן.) | |||
| שורה 1: | שורה 1: | ||
{{דעסקריפציע||ענגליש = country in Central Europe|העב=מדינה באירופה|דייטש=Staat in Mitteleuropa|}} | |||
{{מדינה | {{מדינה | ||
| נאמען = | | נאמען = | ||
| שורה 30: | שורה 31: | ||
| באמערקונגען = | | באמערקונגען = | ||
}} | }} | ||
די '''שווייץ''' ({{שפראך-de|die Schweiz}}; {{שפראך-fr|Suisse}}; {{שפראך-it|Svizzera}}; {{שפראך-rm|Svizra}}) איז א [[לאנד איינגעשלאסן]] [[לאנד]] אין מערב [[אייראפע]] וואס איז א פעדעראלע רעפובליק פון 26 קאנטאנען. זי | די '''שווייץ''' ({{שפראך-de|die Schweiz}}; {{שפראך-fr|Suisse}}; {{שפראך-it|Svizzera}}; {{שפראך-rm|Svizra}}) איז א [[לאנד איינגעשלאסן]] [[לאנד]] אין מערב [[אייראפע]] וואס איז א פעדעראלע רעפובליק פון 26 קאנטאנען. זי גרעניצט [[דייטשלאנד]] צו צפון, [[פראנקרייך]] צו מערב, [[איטאליע]] צו דרום און [[עסטרייך]] און [[ליכטנשטיין]] צו מזרח. | ||
די שווייץ איז א [[נייטראל]] לאנד וואס האט נישט באטייליגט אין קיין מלחמות זייט 1815.<ref>{{Cite web | די שווייץ איז א [[נייטראל]] לאנד וואס האט נישט באטייליגט אין קיין מלחמות זייט 1815.<ref>{{Cite web | ||
| שורה 43: | שורה 44: | ||
איר הויפּטשטאָט איז [[בערן]], און די גרעסטע שטאט איז [[ציריך]]. | איר הויפּטשטאָט איז [[בערן]], און די גרעסטע שטאט איז [[ציריך]]. | ||
אין דער שווייץ געפינען זיך ביוראען פון | אין דער שווייץ געפינען זיך ביוראען פון עטליכע אינטערנאציאנאלע ארגאניזאציעס, כולל די [[פאראייניגטע פעלקער]]. | ||
שווייץ איז באקאנט פאר איר וואונדערבארע לאנדשאפט, מיט א סך [[בארג|בערג]] און [[אזערע]]ס. | שווייץ איז באקאנט פאר איר וואונדערבארע לאנדשאפט, מיט א סך [[בארג|בערג]] און [[אזערע]]ס. | ||
| שורה 126: | שורה 127: | ||
=== אינטערנאציאלע אנשטאלטן === | === אינטערנאציאלע אנשטאלטן === | ||
שווייץ האלט זיך נייטראל זייט 1515. ערשט אין 2002 איז זי געווארן א מיטגליד אין די [[פאראייניגטע פעלקער]], דורך א רעפערענדום. שווייץ איז אבער נישט קיין מיטגליד אין דעם [[אייראפעישן פארבאנד]], און האט זיך אפגעזאגט | שווייץ האלט זיך נייטראל זייט 1515. ערשט אין 2002 איז זי געווארן א מיטגליד אין די [[פאראייניגטע פעלקער]], דורך א רעפערענדום. שווייץ איז אבער נישט קיין מיטגליד אין דעם [[אייראפעישן פארבאנד]], און האט זיך אפגעזאגט עטליכע מאל. דער [[רויטער קרייץ]] איז געגרינדעט געווארן אין [[גענף]], שווייץ. | ||
די יערליכע אסיפות פונעם [[וועלט עקאנאמישער פארום]] אין [[דאוואס]] ברענגען צוזאמען די הויפט אינטערנאציאנאלע ביזנעס און פאליטישע פירער פון דער שווייץ און פרעמדע לענדער אדורכשמועסן וויכטיגע פראגעס פון דער וועלט, איינשליסנדיק געזונט און די סביבה. אויך דער הויפטקווארטיר פון דער [[באנק פאר אינטערנאציאנאלע אויסגלייכן]] (BIS) זענען פלאצירט אין [[באזעל]] זייט 1930. | די יערליכע אסיפות פונעם [[וועלט עקאנאמישער פארום]] אין [[דאוואס]] ברענגען צוזאמען די הויפט אינטערנאציאנאלע ביזנעס און פאליטישע פירער פון דער שווייץ און פרעמדע לענדער אדורכשמועסן וויכטיגע פראגעס פון דער וועלט, איינשליסנדיק געזונט און די סביבה. אויך דער הויפטקווארטיר פון דער [[באנק פאר אינטערנאציאנאלע אויסגלייכן]] (BIS) זענען פלאצירט אין [[באזעל]] זייט 1930. | ||
| שורה 134: | שורה 135: | ||
== דעמאגראפיע == | == דעמאגראפיע == | ||
אומגעפער 8 מיליאן מענטשן וואוינען אין דער שווייץ. פון זיי רעדן 64% [[אלעמאניש]] (א דיאלעקט פון [[דייטשיש]], וואס די שווייצער רופן "שוויצער־דייטש") אלס מוטערשפראך, אין צפון־ און צענטראל־שווייץ. 19% פון דער באפעלקערונג רעדן [[פראנצויזיש]] ווי מוטערשפראך, אין דעם מערב טייל פונעם לאנד, און 8% רעדן [[איטאליעניש]], אינעם דרום טייל. נאר 1% פון די באוואוינער רעדן [[רומאנטש]], אן אלטע שפראך א ביסל | אומגעפער 8 מיליאן מענטשן וואוינען אין דער שווייץ. פון זיי רעדן 64% [[אלעמאניש]] (א דיאלעקט פון [[דייטשיש]], וואס די שווייצער רופן "שוויצער־דייטש") אלס מוטערשפראך, אין צפון־ און צענטראל־שווייץ. 19% פון דער באפעלקערונג רעדן [[פראנצויזיש]] ווי מוטערשפראך, אין דעם מערב טייל פונעם לאנד, און 8% רעדן [[איטאליעניש]], אינעם דרום טייל. נאר 1% פון די באוואוינער רעדן [[רומאנטש]], אן אלטע שפראך א ביסל ענליך צו [[לאטיין]], אין דרום־מזרח פונעם לאנד. | ||
=== אורבאניזאציע === | === אורבאניזאציע === | ||
ביז פאר 70 יאר האט די באפעלקערונג פון דער שווייץ געוואוינט בעיקר אין דערפער ארום דעם לאנד, אבער היינט וואוינען צוווישן צוויי דריטל און דריי פערטל פון דער גאנצער באפעלקערונג אין שטעט און שטעטלעך. דער שווייצער פלאטא האט א געדעכטע באפעלקערונג מיט אומגעפער 450 מענטשן א ק"מ<sup>2</sup>. די גרעסטע מעטראפאליטאנישע שטחים זענען [[ציריך]], [[גענף]]-[[לאזאן]], [[באזעל]] און [[בערן]]. | ביז פאר 70 יאר האט די באפעלקערונג פון דער שווייץ געוואוינט בעיקר אין דערפער ארום דעם לאנד, אבער היינט וואוינען צוווישן צוויי דריטל און דריי פערטל פון דער גאנצער באפעלקערונג אין שטעט און שטעטלעך. דער שווייצער פלאטא האט א געדעכטע באפעלקערונג מיט אומגעפער 450 מענטשן א ק"מ<sup>2</sup>. די גרעסטע מעטראפאליטאנישע שטחים זענען [[ציריך]], [[גענף]]-[[לאזאן]], [[באזעל]] און [[בערן]]. | ||
== | == אידן אין דער שווייץ == | ||
אידן האבן אנגעהויבן וואוינען אין דער שווייץ אין אנהייב פונעם 13טן יארהונדערט. | אידן האבן אנגעהויבן וואוינען אין דער שווייץ אין אנהייב פונעם 13טן יארהונדערט. | ||
לויט וואס ווערט באוויזן, | לויט וואס ווערט באוויזן, זענען שוין געווען אידן אין דער שווייץ אין יאר [[ד'תתקע"ג]] (1213). | ||
אינעם 15טן יארהונדערט האט מען פארטריבן די אידן פון לאנד, און נאר אין דעם 17טן יארהונדערט האט מען זיי ווידעראמאל אריינגעלאזט. אין די 1850ער יארן איז געווען א שטארקע אימיגראציע פון [[דייטשלאנד]] און [[מזרח אייראפע]]. | אינעם 15טן יארהונדערט האט מען פארטריבן די אידן פון לאנד, און נאר אין דעם 17טן יארהונדערט האט מען זיי ווידעראמאל אריינגעלאזט. אין די 1850ער יארן איז געווען א שטארקע אימיגראציע פון [[דייטשלאנד]] און [[מזרח אייראפע]]. | ||
דער מערסטער באקאנטער יענע יארן אין שווייץ, איז געווען איינער מרבותינו הראשונים זי"ע דאס איז '''רבינו משה''' זי"ע וואס האט געוואוינט אין ציריך, א תלמיד פון '''מהר"י מקורבי"ל''', וואס האט געשריבען הגהות אויפן ספר סמ"ק פון זיין רבי מהר"י מקורבי"ל, וואס די הגהות איז באקאנט אלץ '''הסמ"ק מצוריך''', גדולי דורו האבן דאס גערופן "צורכר" (מהר"ם מינץ, מהרי"ל, מהרי"ק), און מהרי"ק איז דא א שטיקל ווי ער איז שארף חולק אויף איינער פון די גדולים וואס זאגט אז מען קען זיך נישט פארלאזן אויפן סמ"ק מצוריך להלכה '''''"ואשר כתבת דאין מורין מספר הצור" | דער מערסטער באקאנטער יענע יארן אין שווייץ, איז געווען איינער מרבותינו הראשונים זי"ע דאס איז '''רבינו משה''' זי"ע וואס האט געוואוינט אין ציריך, א תלמיד פון '''מהר"י מקורבי"ל''', וואס האט געשריבען הגהות אויפן ספר סמ"ק פון זיין רבי מהר"י מקורבי"ל, וואס די הגהות איז באקאנט אלץ '''הסמ"ק מצוריך''', גדולי דורו האבן דאס גערופן "צורכר" (מהר"ם מינץ, מהרי"ל, מהרי"ק), און מהרי"ק איז דא א שטיקל ווי ער איז שארף חולק אויף איינער פון די גדולים וואס זאגט אז מען קען זיך נישט פארלאזן אויפן סמ"ק מצוריך להלכה '''''"ואשר כתבת דאין מורין מספר הצור"כ שקבץ וכתב כל הדעות ולא לפסק הלכה דבר תימא בעיני ובעיני כל שומע היאך פה קדוש יאמר דבר זה דלמה טורח וחיבר כל ההגהות הגדולות ההנה אם לא לפסק הלכה ולמה יבא דבר שאין כהלכה ויניח ההלכה דרחמנ' ליצלן מהאי דעת'"''''' | ||
רבינו משה האט געוואוינט אין ציריך און געווען די מנהיג און רבי פון די קהילה ערגעץ ארום די ק' יארן, אין א דאקומענט וואס איז דא אין די שטאטישע ארכיוון זעהט אויס אז אין יאר ה"א פ"ט (1329) האט ער שוין דארט געוואוינט, און אז זיין טאטע האט געהייסן ר' זוסמאן, און אין א שפעטערדיגע דאקומענט פון יאר ק"ז (1347) ווערט געשריבען וועגן צאלן שטייערן פון א געוויסע דירה וואס געהערט צי "המורה משה היהודי", די כינוי מורה איז יענע יארן געווען א כינוי פאר א רבי, ווי מען טרעפט אין פילע ספרים פון יענע יארן.ליידער איז רבינו משה אומגעקומען ביי די שווערע פרעות נאך די שווארצע מגיפה, אזוי שטייט אין די פנקסי הקהילה, ה' יקום דמו. | רבינו משה האט געוואוינט אין ציריך און געווען די מנהיג און רבי פון די קהילה ערגעץ ארום די ק' יארן, אין א דאקומענט וואס איז דא אין די שטאטישע ארכיוון זעהט אויס אז אין יאר ה"א פ"ט (1329) האט ער שוין דארט געוואוינט, און אז זיין טאטע האט געהייסן ר' זוסמאן, און אין א שפעטערדיגע דאקומענט פון יאר ק"ז (1347) ווערט געשריבען וועגן צאלן שטייערן פון א געוויסע דירה וואס געהערט צי "המורה משה היהודי", די כינוי מורה איז יענע יארן געווען א כינוי פאר א רבי, ווי מען טרעפט אין פילע ספרים פון יענע יארן.ליידער איז רבינו משה אומגעקומען ביי די שווערע פרעות נאך די שווארצע מגיפה, אזוי שטייט אין די פנקסי הקהילה, ה' יקום דמו. | ||
אנדערע טענה'ן (מבוא לספר הסמ"ק מצור" | אנדערע טענה'ן (מבוא לספר הסמ"ק מצור"כ הוצאת תשמ"א) אבער אז ער איז אנטלאפן דעמאלט צי דער שטאט בערן, זייער ראי' איז ווייל אין די שטאטישע ארכיוון פון ציריך אין א דאקומענט פון יאר ק"י (1350) ווערט גערעדט אז די שטאט ראט פארקויפט די אויבענדערמאנטע דירה פון יאר ק"ז פאר מעיאר פון שטאט, דארט שטייט אז דער באלעבוס פון דירה איז ר' משה מבערן, פון דעהם דרינגען זיי אז ער ווארשיינליך אנטלאפן צי דער שטאט בערן. | ||
אויסער רבינו משה מצוריך וואס מיר האבן שוין דערמאנט אויבן, טרעפן מיר צווישן די ספרים נאך עטליכע רבנים וואס זענען געווען אין שווייץ. | אויסער רבינו משה מצוריך וואס מיר האבן שוין דערמאנט אויבן, טרעפן מיר צווישן די ספרים נאך עטליכע רבנים וואס זענען געווען אין שווייץ. | ||
| שורה 170: | שורה 171: | ||
ביי דער [[צווייטע וועלט-מלחמה|צווייטע וועלט־מלחמה]] האט שווייץ נישט געלאזט אידן זיך ראטעווען דורך אריינקומען אין לאנד אויסער ווייניג געציילטע פעלער. | ביי דער [[צווייטע וועלט-מלחמה|צווייטע וועלט־מלחמה]] האט שווייץ נישט געלאזט אידן זיך ראטעווען דורך אריינקומען אין לאנד אויסער ווייניג געציילטע פעלער. | ||
אין די צוויי דערפער ענדינגען און לענגנאַו אין, איז געווען די איינציקע יידישע געמיינדע אין דער | אין די צוויי דערפער ענדינגען און לענגנאַו אין, איז געווען די איינציקע יידישע געמיינדע אין דער יעצטיקער שווייץ פון 17 טן ביז 19טן יאָרהונדערט, וואו עס איז מעגלעך געווען שטענדיק יישוב אין דער צייט. ביז אַרום 1800, האבן די דערפער געהערט צו דער מאַרגראַוויאַטע פון באַדען, דערנאָך די קאַנטאָן פון אארגוי. אידן ווערן דערמאנט צום ערשטן מאָל אין לענגנאו אין 1622, אין ענדינגען אין 1678. דאס קויפן לאַנד זענען אויך פארבאטן צו די אידן דאָרט ביזן 19טן יאָרהונדערט. אַזוי האבן זיי געלעבט פון די פּעדלעריי, פיה און פאַרמאָג האַנדל. | ||
אין 1844 זענען 44 פיה הענדלער אין ענדינגען אַליין און 15. אין לענגנאַו. | אין 1844 זענען 44 פיה הענדלער אין ענדינגען אַליין און 15. אין לענגנאַו. | ||
| שורה 181: | שורה 182: | ||
דריי פון אייראפע'ס הויפט שפראכן—דייטשיש, פראנצויזיש און איטאליעניש—זענען אפיציעלע שפראכן אין דער שווייץ. די שווייצער קולטור איז פארבונדן מיט די שכנותדיקע לענדער לויט דער שפראך. אויך איז פאראן די איזאלירטע רומאנטשע קולטור אין גראבונדן קאנטאן אין מזרח פונעם לאנד. | דריי פון אייראפע'ס הויפט שפראכן—דייטשיש, פראנצויזיש און איטאליעניש—זענען אפיציעלע שפראכן אין דער שווייץ. די שווייצער קולטור איז פארבונדן מיט די שכנותדיקע לענדער לויט דער שפראך. אויך איז פאראן די איזאלירטע רומאנטשע קולטור אין גראבונדן קאנטאן אין מזרח פונעם לאנד. | ||
אין דער שווייץ געפינען זיך | אין דער שווייץ געפינען זיך עטליכע 1000 מוזעאומס. | ||
יערלעך קומען פאר דער [[לוצערנער פעסטיוואל]], דער [[מאנטרע דזשעז פעסטיוואל]] און דער [[לאקארנא אינטערנאציאנאלער פילם פעסטיוואל]]. | יערלעך קומען פאר דער [[לוצערנער פעסטיוואל]], דער [[מאנטרע דזשעז פעסטיוואל]] און דער [[לאקארנא אינטערנאציאנאלער פילם פעסטיוואל]]. | ||
| שורה 190: | שורה 191: | ||
פראמינענטע שווייצער שרייבער זענען [[יערעמיאש גאטהעלף (1797–1854) אויף דייטשיש און [[זשאן-זשאק רוסא]] (1712–1778) אויף פראנצויזיש. די מערסטע באקאנטע שווייצער ליטערארישע ווערק אין ''[[היידי]]'', א מעשה וועגן א יתומה וואס וואוינט ביי איר זיידע אין די אלפן, געשריבן דורך [[יאהאנא שפיירי]] (1827–1901). דאס בוך איז געווארן א סימבאל פון דער שווייץ. | פראמינענטע שווייצער שרייבער זענען [[יערעמיאש גאטהעלף (1797–1854) אויף דייטשיש און [[זשאן-זשאק רוסא]] (1712–1778) אויף פראנצויזיש. די מערסטע באקאנטע שווייצער ליטערארישע ווערק אין ''[[היידי]]'', א מעשה וועגן א יתומה וואס וואוינט ביי איר זיידע אין די אלפן, געשריבן דורך [[יאהאנא שפיירי]] (1827–1901). דאס בוך איז געווארן א סימבאל פון דער שווייץ. | ||
=== | === מידיע === | ||
=== ספארט === | === ספארט === | ||
דער פאפולערסטער ספארט אין דער שווייץ איז [[נארטלען]]. אויך שטארק פאפולער איז פוטבאל און אייז האקי. | דער פאפולערסטער ספארט אין דער שווייץ איז [[נארטלען]]. אויך שטארק פאפולער איז פוטבאל און אייז האקי. | ||
| שורה 204: | שורה 205: | ||
[[קאַטעגאָריע:שווייץ|*]] | [[קאַטעגאָריע:שווייץ|*]] | ||
[[קאַטעגאָריע:אויף יידיש]] | [[קאַטעגאָריע:אויף יידיש]] | ||
{{קרד/ויקי/יידיש}} | {{קרד/ויקי/יידיש}} | ||
[[he:שווייץ]] | |||