רוי:פורים פראנקפורט
 |
דאס איז א דרעפט ארטיקל. עס איז אַן אַרבעט אין פּראָגרעס וואָס איז אָפן פאַר רעדאַגירונג דורך סיי וועם. ווען דער דרעפט איז פארטיג, ביטע גייט איבער דעם אריבערפירן טשעקליסט, זיכער צו מאכן אז עס איז גרייט. דערנאך קענט איר בעטן פון די דרעפט אריבערפירער אז זיי זאלן עס איבערגיין און אריבערפירן צום הויפט געביט. (אייער בקשה וועט פובליצירט ווערן אין המכלול:אריבערפירן דרעפטס, און דארט וועט אויך ערשיינען דער ענטפער - אויב פעלט אויס). |
פורים פראנקפורט (אדער "פורים ווינצענץ") איז א ספּעציעלע פּורים וואס אידן פון פראנקפורט האבן געפייערט יעדעס יאר אינעם טאג כ' אדר (כ' אדר א' אין אן עיבור יאר), צוליב די ישועה וואס זיי זענען געהאלפן געווארן אין דעם טאג אינעם יאר ה'שע"ו (1616), מיט דעם הענגען פון ווינצענץ פעטמילך (אויך באקאנט אלס ווינס האנץ אדער ווינץ האנץ). דער חתם סופר האט זיך געפירט אין דעם טאג צו מסיים זיין א מסכתא און מאכן א סעודה.
די געשיכטע
פעטמילך אויפשטאנד
אין יאר ה'שע"ב האט אין פראַנקפורט־אַם־מאין, דייטשלאנד, אויסגעבראכן אַן אויפשטאנד קעגן דעם שטאָט־ראַט, וואס איז באפרייט געווארן פון די אריסטאקראטן. דער טרויעריג־בארימטער אנטיסעמיט, ווינצענז פעטמילך, איז געווען דער אנפירער פונעם דאזיגן אויפשטאנד.
אינמיטן מאי 1612 האבן די פירשטן זיך פארזאמלט אין פראַנקפורט־אַם־מאין צו קרוינען דעם קעניג מאַטהיאַס. דערווייל האבן געוויסע גרופּן זיך געווענדעט צום קעניג מיט פארשידענע פּעטיציעס. איין פּעטיציע האט געבעטן אז מ'זאל פארקלענערן די צאל אידן אין פראנקפורט און אז זיי זאלן נישט טארן נעמען מער ווי פינף פּראצענט פאר הלואות, וואָס איז אגב געווען זייער איינציגער מיטל צום לעבן. דער קייזער האט די דאזיגע פּעטיציע צוריקגעוויזן.
די אידן־פרעסער האבן אבער נישט אויפגעגעבן זייער רשעות. עטליכע יאר כסדר האבן זיי זיך געהאלטן אין איין באמיען ביים קייזער, אז מ'זאל ארויסטרייבן די אידן פון פראנקפורט־אם־מאין, אבער דער קייזער האט אלע מאל אפּגעלייגט. איז געגאנגען ווינצענז פעטמילך און האט אליין אנגעהויבן דורכפירן זאכן, וואס זענען געווען קעגן דעם קייזער'ס באשלוס.
דערווייל האט זיך דעם איין־און־צוואנציגסטן אויגוסט, 1614, דערטראגן א קלאנג צו די פראנקפורטער אידן, וועלכע האבן געלעבט אפּגעשלאסן אין געטא, אז מ'וועט פּלינדערן די "יודען־גאַסע". האבן א טייל אידן זיך אויסבאהאלטן ביי פריינטליכע קריסטן. אזוי האט, למשל, איין קריסט אליין באהאלטן ביי זיך אומגעפער זעכציג אידישע נפשות. דער גרויסער עולם אבער איז געבליבן אין דער היים און מיט טויט־שרעק געווארט אויפ'ן אומגליק. דעם גרעסטן טייל קינדער און פרויען האבן זיי אוועקגעפירט אויפ'ן בית עולם, און די מענער האבן זיך א נעם געטון פארריגלען די טויערן. זיי האבן אויך אויפגעשטעלט באריקאדן פון פענסטער און פון אלץ וואס ס'האט זיך נאר געלאזט, און זיי האבן זיך אויך באַוואפנט מיט וואס ס'האט זיך געלאזט.
ארום פינף אזייגער נאכמיטאג האבן די דייטשע פאלקס־מאסן, געפירט פון האנד־ווערקער געזעלן, זיך געלאזט צום געטאָ־טויער. ביז צען אזייגער אין אווענט האבן די כוליגאנעס ביטער געקעמפט, כדי דורכצוברעכן דעם טויער, אבער צוליב די העלדישע פארטיידיגונג פון די פראנקפורטער אידן איז זיי דאס נישט געלונגען.
פעטמילך האט שוין מער קיין געדולד געהאט און ער האט שוין געוואלט ברענגען געווער צו צעשמעטערן די טויערן, איז אבער דערווייל געלונגען עטליכע כוליגאנעס דורכצוברעכן א וואנט פון א קליינער הייזקע, וואס איז געשטאנען זייער נאענט ביים טויער, און זיי זענען אריינגעדרונגען אין רער "יודען גאַסע".
נאטירליך, האבן זיך די אידן געוואלט א נעם טון צו זיי, אבער זיי האבן די אידן פארזיכערט, אז אדרבה, זיי זענען גאר זייערע פריינד, און זיי האבן געראטן די אידן אוועקצולייגן דאס געווער. די אידן האבן זיך געלאזט איבעררעדן, זיי האבן זיי געגלויבט און געפאלגט זייער עצה.
אבער אין א קורצע וויילע ארום, האבן די אידן איינגעזען זייער טעות. די פאררעטער האבן זיך א נעם געטון אפּרוימען די באַריקאַדן, און דורך סיגנאלן האבן זיי זיך פארשטענדיגט מיט די באנדיטן פון יענער זייט טויער. דאן האבן זיי ברייט געעפנט דעם טויער און דער רויב־דורשטיגער המון האט זיך אריינגעריסן אין דער "יודען־גאַסע".
אבער נישט אזוי גיך האבן די אידן זיך אונטערגעגעבן. זיי האבן העלדיש געקעמפט, פארוואונדעט עטליכע כוליגאנעס און איינעם אפילו דער'הרג'עט. אויך פון די אידן זענען געפאלן צוויי העלדן. ערשט דאן, ווען די אידן האבן איינגעזען, אז ס'האט נישט קיין זין צו קעמפן קעגן אזא גרויסער מאיאריטעט, האבן זיי זיך צוריקגעצויגן, און דער גרעסטער טייל איז אוועק אויפ'ן בית עולם צו די פרויען און קינדער.
די צעווילדעוועטע כוליגאנעס זענען זיי נישט נאכגעלאפן, נאר זיי האבן זיך א לאז געטאן ראבעווען די אידישע הייזער. פעטמילך אליין איז אויך געווען צווישן די רויבער. ער האט אפילו אנגעוויזן וואס מ'זאל אוועקפירן צו אים אהיים. דערווייל האט זיך פארשפּרייט איבער פראנקפורט א קלאנג, אז די "יודען־גאַסע" איז איבערגעגעבן פריי צו די קריסטן; האט מען זיך א לאז געטון מיט וועגענער און וועגעלאך, און יעדער איינער האָט געראבעוועט וויפיל נאר זיין הארץ האט געגלוסט, און דאס וואס מ'האט נישט געקענט אוועקנעמען, האט מען גלאט חרוב געמאכט. די טירן און פענסטער האט מען צעבראכן, די ווענט אפּגעריסן און די הייליגע שריפטן האט מען פארברענט, און עטליכע ספרי תורה געשענדט. גאנצע דרייצן שעה האט געדויערט די פּלינדערונג און דער שאדן האט באטראפן א גרויס פארמעגן.
אזוי צעווילדעוועט איז געווען דער המון, אז ס'האבן זיך געהערט קולות אז מ'זאל ראבעווען אויך ביי די רייכע קריסטן. דא האט זיך שוין דער יונגער בירגערמייסטער (סיטי מעיאָר) קעלער אנגענומען מיט מוט און מיט דער הילף פון עטליכע באוואפענטע מענטשן איז אים געלונגען פאנאנדערצוטרייבן די באנדיטן. ער האט אויך איבערגעלאזט א וואַך ביים טויער אז די פּלינדעריי זאל זיך נישט איבער'חזר'ן.
דער באנדע־פירער פעטמילך און זיינע געהילפן זענען געווען אין שטאט און געטריבן די אומגליקליכע "ווי דאס ליבע פיה" צום הייליגן ארט (בית עולם), וואס איז געווען ארומגערינגלט מיט וואַכן, כדי ער זאל קענען האבן די גאנצע געמיינדע אויף איין פּלאץ.
אין דער באגלייטונג פון זיינע געטרייע דינער און מיט א גרויסער צאל פון דעם ווילדן המון האט פעטמילך אליין זיך אוועקגעשטעלט ביים אריינגאַנג. מיט פארכאפּענדן אטעם זענען די אומגליקליבע אידן געשטאנען אין טויט־שרעק און מיט א בעטנדן בליק געקוקט אויף זיינע ליפּן און געווארט אויף זיין אורטייל. אבער זייער בעטן און וויינען האט ער מיט שפּאט איגנארירט. נאך גרעסער איז געווארן זייער שרעק, ווען צווישן המון האבן זיך דערהערט קולות "שלאגט זיי נידער!" די אומגליקליכע האבן דאס באטראכט פאר זייער לעצטע שטונדע. זיי זענען געווען גרייט אויפ'ן ערגסטן. מאנכע פון זיי האבן געזאגט וידוי און געווארט אויפ'ן טויט.
דערווייל האט פעטמילך זיי געלאזט וויסן אינ'ם נאמען פון זיין פּארטיי, אז זיי ווילן זיי נישט האבן אלס בירגער. האבן די אידן אנגעהויבן בעטן, אז ער זאל זיי ערלויבן פארלאזן די שטאט; און נאך לאנגע וויינען און בעטן, האט ער נאכגעגעבן, אבער זיי זאלן באלד פארלאזן די שטאט פראנקפורט.
(אינעם ספר "כח יהודה"[מקור פארלאנגט] פון רבי יהודה יוסף בינגא דרוקט ער אויס וואונדער איבער דעם געוואלדיגן נס, אז אנשטאט חלילה פארטיליגן און אומברענגען דעם גאנצן קהילה וואס וואלט געווען גאר טראגיש, האבן זיי באשלאסן ענדערש צו פארטרייבן דאס גאנצע קהילה און בויקאטירן די פארמעגנס).
אינעם טאג כ"ז אלול ה'שע"ד איינס אזייגער האט זיך אנגעהויבן יציאת פראנקפורט. דרייצן הונדערט און אכציג אידן זענען געגאנגען צום טייך מאַין. דאס ביסל האב און גוטס וואס די רויבער האבן נאך נישט באוויזן צו צעראבעווען, האבן זיי מיטגענומען. אבער זיי האבן געמוזט דערפאר באצאלן שווערע סומען געלד. מיט געוויינען און יללות האבן זיי פארלאזט זייער געבורטסשטאט, אין וועלכער ס'האבן אמאל געלעבט זייערע אור־עלטערן. א טייל פון זיי זענען געפארן ארויף דעם טייך מאין, א טייל אראפּ דעם טייך מאין. אנדערע האבן זיך אוועקגעלאזט גלאט אין דער וועלט אריין, וואוהין די אויגן האבן זיי געטראגן. אט אזוי איז דאס פראנקפורטער אידנטום אין יענער טרויעריגער צייט צעזייט און צעשפּרייט געווארן.
די אידן האבן זיך ארויס געלאזט אין וועג צו ארומיגע מדינות, דארמשטאט מיינץ און פפאלץ. קרוב צו צוויי יאר האט דער קהילה געוואנדערט אין דער פרעמד, פון איין שטאט צום אנדערן, ביז די ידיעה פון די קהילה איז אנגעקומען צום ארטיגן מושל, און באשלאסן אריין צו נעמען די אומגליקליכע קהילה ביי זיך אין לאנד. די ראשי קהילה האבן פרובירט צו שתדלן ביים ארטיגן קייזער, און אויפגעוויזן פאר'ן מושל וואספארא אומשולד עס האט זיי באטראפן. דער מושל האט זיי פארשפראכן צו טון דערוועגן און צוריק ברענגען די קהילה קיין פראנקפורט. ער האט נאכדעם שריפטליך געשריבן צום קייזער אטיאס פון דייטשלאנד מיט וועמען ער איז געשטאנען גאנץ נאנט, שרייבנדיג וואספארא פארברעך עס איז געטון געווארן צו דער אומשולדיגע קהילה אין פראנקפורט וואס צוליב אן אנגעדרייטן בלבול האט מען צוגענומען זייער פארמעגן און ארויס געטריבן פון זייערע היימען[מקור פארלאנגט].
זעענדיג אז דאס שאדט די פארבינדונגען צווישן די מלוכות האט דער דייטשער קייזער אטיאס באאויפגעטראגט איינער פון זיינע מיניסטארן מיט'ן נאמען קרויסמיא צוריק צו ברענגען די קהילה קיין פראנקפורט, און שטארק באשטראפן די שולדיגע פארברעכער, און צו פארזיכערן די אידישע איינוואוינער פון ווילדע אומרוען[מקור פארלאנגט].
די ישועה
אום אדר ה'שע"ו איז געקומען די ישועה. דער מיניסטער קרויסמיא האט געמאלדן אין נאמען פונעם קייזער צום אידישן קהילה אז זיי זענען זיכער זיך צוריק צו קערן וואוינען אין זייער היים-שטאט פראנקפורט, און די שולדיגע וועלן באשטראפט ווערן מיט מיתות משונות אז אלע זאלן זען אז אזוינס זאל מער נישט פארקומען אונטער זיין מלוכה. דערביי האט ער געמאלדן אז ער וועט באצאלן אויף די אלע שאדן וואס די כוליגאנעס האבן שאדן געמאכט פאר'ן קהילה.
גאנצע צוויי יאר האט פעטמילך טעראריזירט דעם שטאט־ראַט; אבער ענדליך איז עס דערגאנגען צום קייזער. ווי נאר דער קייזער איז געוואויר געווארן פון דער פּאליטישער איבערקערעניש, און אז אלע אידן זענען ארויסגעטריבן געווארן, האט ער באלד באפוילן צו ארעסטירן פעטמילך'ן און זיין באנדע.
ס'האט זיך דאן אנגעהויבן אַן אונטערזוכונג קעגן די פירער פון דער דאזיגער שענדליכער טאַט. די אונטערזוכונג איז שוין גארנישט געווען אזוי לייכט, ווייל ס'זענען אין דער זאך געווען פארמישט פילע רעדל־פירער. דער ארעסט פון א נייעם אנטייל־נעמער האט באלד געפירט צום ארעסט פון נאך עטליכע און אזוי ארום איז עס געווארן אלץ מער קאמפּליצירט און פארדרייט.
און אט די "העלדישע" אידן־פרעסער האבן ביי דעם פּראצעס זיך שוין גארנישט ארויסגעוויזן אלס העלדן. יעדער איינער פון אט די טרויעריגע העלדן האט געזוכט זיך צו ראטעווען דורך דעם וואס ער האט ארויפגעווארפן די שולד אויפ'ן צווייטן. יעדער איינער האט גע'טענה'ט אז מ'האט אים נעבאך פארפירט, און שולדיג איז דער פארפירער. און זיי, די אַמאליגע העלדן קעגן א הילפלאז הייפעלע אידן, זענען איצט געשטאנען און ציטערנדיג געבעטן אז מ'זאָל זיי באגנאדיגן.
ווען די לאנגע, ענדלאזע אויספארשונגען האבן זיך געענדיגט, האבן די קאָמיסאַרן דעם 21־טן פעברואר 1616 געלאזט וויסן, אז זיי זענען פארטיג מיט דער אויספארשונג. די מערדערישע אנפירער זענען פאראורטיילט געווארן צום טויט. דער 28־טער פעברואר איז באשטימט געווארן אלס דער טאג פאר אויספירן די טויט־שטראף, און אין דעם זעלבן טאג זאל אויך פארקומען דאס פייערליכע צוריקברענגען פון די ארויסגעטריבענע אידן צוריק קיין פראנקפורט.
די שמחה איז געווען גרויס, אבער די פחד איז געווען פילפאכיג מער, נישט אלע זענען געווען אזוי גרייט זיך צוריק צו קערן קיין פראנקפורט, ספעציעל די וועלכע האבן געדענקט די שוידערליכע פאגראם ווען מען האט זיי פארטריבן, נעמענדיג אין באטראכט אז די ארטיגע גוים וועלן זיכער קוקן מיט א קרומע נאז אויף די צוריקקער פון די אידישע איינוואוינער און וועלן זוכן נקמה צו נעמען פאר די שטראף וואס דער קייזער האט געאורטיילט פאר די שולדיגע. דער מיניסטאר קרויסמיא האט דאס אויך געוואוסט, און דעריבער האט ער איינגעשטעלט די גאנצע צוויי טעג איידער די אידישע איינוואוינער זענען צוריק געקומען א גרויסע מיליטערישע פאראדע מיט טרומפייטער און מוזיקאלישע אינסטרומענטן, וואס האבן געזונגען אין די גאסן לכבוד די צוריקקער פונעם אידישן קהילה. צו פארמינערן די שאנס פון פרישע פאגראמען האט דער קייזער פארבאטן זיך צו דרייען אין די גאסן יענע צייט, און ארויס געגעבן א פארבאט צו טרינקען וויין און משקה.
אום צו קענען האלטן פאלקאמע אָרדנונג, האָט מען שוין דעם 26טן געשלאסן אלע וויין־שענקען. די שטאָט איז געווען מיליטעריש באוואכט. אין מיטן פערד־מארק האט מען אויפגעשטעלט דעם עשאַפאט (תליה), און שוין ביים זונען־אויפגאנג איז דארט געווען פארזאמלט א זייער גרויסער עולם. זיבן אזייגער אין דער פרי האט מען געבראכט די פאראורטיילטע צום עקזעקוציע פּלאץ אונטער א גרויסער מיליטערישער וואַך.
ווינצענז פעטמילך איז געווען דער ערשטער באשטראפט צו ווערן, ווייל ער איז געווען דער הויפּט אנפירער פון דער באנדע. מ'האט אים פארגעליינט דעם טויט־אורטייל און באלד נאכדעם האט מען אים איבערגעגעבן צום תליון.
צום אלעם ערשט האט דער תליון אים אפּגעהאקט צוויי פינגער פון דער רעכטער האנד. דאן האט ער אים מיט דער שווערד געטויטעט, צעשניטן דעם קערפּער אויף פיר טיילן, דעם קאפּ ארויפגעזעצט אויף אַן אייזערנעם שטאנג און אים אויפגעהאנגען אויף דעם טורעם פון דער בריק. זיין הויז האט מען באלד פארניכטעט און עס גלייך געמאכט מיט'ן באָדן און זיין גאנץ פארמעגן האט מען קאנפיסקירט. פילע פון די איבעריגע רעדל־פירער האבן אויך געקראגן טויט־שטראף.
נאך דער עקזעקוציע האט מען פארגעליינט דעם קייזערליכן באפעל אז "די אידן מיט זייערע ווייבער און קינדער זאלן ווידער אין אירע גאסן אויפגענומען ווערן, אלע אירע הייזער רעפּארירט, און אין פארלויף פון דריי מאנאטן מוז מען זיי צוריקגעבן זייער זילבער, גאלד, צירונג און אלעס וואס מ'האט ביי זיי אוועקגערויבט; און אז פון איצט אָן און ווייטער ווער ס'וועט זיי באלעסטיגן, וועט שטרענג באשטראפט ווערן."
מיט גרויס פּאָמפּ און פּראכט, מיט מיליטערישע אפּטיילונגען און א גרויסע צאל פאָנען האָט מען צוריקגעבראכט די אידן קיין פראנקפורט. די קאמיסארן קורמאינצעס און דראמשטאדט האבן זיי געפירט, און געווען איז דאס דעם צוואנציגסטן טאג אין אדר שע"ו (1616). אין גוט ארגאניזירטע רייען האט דער צוג זיך לאנגזאם געצויגן דורך דער שטאט. פאר דעם עולם זענען געפארן צוויי וועגען. אינ'ם ערשטן וואָגן איז געזעסן א גרייז־גרויער מאן מיט א שניי־ווייסער בארד און א קינד, אין דעם צווייטן וואגן זענען געזעסן דריי קעניגליכע אַדלער, וואס האבן געטראגן די אויפשריפט: "רוימישער קעניגליכער מאַיעסטעט אונד דעם הייליגען רייכס־שוץ."
דאַן האָט דער פירער פון דעם צוג צוגעקלאפּט די דריי אדלער צו די דריי טויערן פון דער "יודען גאַסע", און ער האט צוגערופן צו זיך א פאָרשטייער פון די אידן און האט אים ערקלערט, אז דער ביז איצטיגער מאנדאט איז נישט מער גילטיג, און האט אים פארגעלייגט די נייעס.
נאכדעם האט מען געעפנט די טויערן. איינער איז ארומגעפארן איבער דער גאס מיט א טרומפּייט און אונטער די טרומפּייט קלאנגען האבן זיך אומגעקערט די ארויסגעטריבענע אידן אין זייער געבורטס־שטאט. ס'האט זיך פאר זיי אנגעהויבן א בעסער לעבן, ווייל אויסער דעם וואס פילע וויכטיגערע פּונקטן אינעם נייעם מאנדאט זענען געווען פיל גינסטיגערע, זענען זיי דאן געווען אונטער דער שוץ פונעם קייזער, און נישט ווי פריער אונטער דער שוץ פונ'ם ראַט.
ביים טויער פון שטאט האט דער קייזער מיט אויסגע'שורה'טע מיליטערישע סאלדאטן אנטפאנגען די קהילה, באגלייטנדיג די אידן מיט געזאנג צום אידישן קווארטל מיט א פאראדע אין א ספעציעלן מוזיקאלישע כאר וועלכע האבן פארפאסט א ספעציעלן ניגון לכבוד די צוריק קער פון די אידן. (דער ניגון איז שפעטער אזוי באליבט געווארן ביי די קהילה אז די חזנים און בעלי תפילה האבן דאס געזונגען ביי תפילות ימים טובים, אלס א דאנק צום רבש"ע, צום גרויסן נס). אין די ערשטע וואגן איז געזעסן דער קייזער, אינעם צווייטן וואגן זענען געזעסן דער רב און דער פרנס און די ראשי הקהילה, נאכפאלגנדיג אלע געוועזענע אידישע תושבי פראנקפורט באגלייט מיט תכסיסי מלחמה זיי צו היטן.
אין די זעלבן צייט וואס מען האט באגלייט די אידישע איינוואוינער צום אידישן קווארטל, האט מען דורך געפירט פארנט פון די אידן די שולדיגע פארברעכער אין קייטן, אין שפיץ פון דער רשע ווינץ האנץ, אויפ'ן וועג צום מארק פלאץ וואו מען וועט זיי הענגען, און די אידן האבן אלע געזען א נקמה אין זייער שונאים.
אין א צערעמאניע אזוי ווי א קעניג וואס געבט איבער דעם טראן צו זיין זון האט דער קייזער איבערגעגעבן צו די ראשי קהילה די שליסלען פון די בית הכנסת און בית הקברות, און געשאנקען א מתנה א פאר שליסלען פונעם הויפט טויער פון שטאט ארויס צו ווייזן פרייהייט, געבנדיג די פריווילעגיע פאר די אידישע תושבים זיך צו באוועגן פריי וואו אימער אונטער זיין קעניגרייך.
אין א פראמינענטן שריט האט דער קייזער באפוילן דאס גאנצע שטאט זיך צו פארזאמלען אינעם צענטער פונעם ארטיגן מארק וואו עס פלעגט פארקומען די יריד. אין צענטער איז געשטאנען א ריזיגן תליה, וואו מען האט אריבער געפירט די פארברעכער, און געהאנגען איינס ביי איינס, באזונדער איז געווען די מינוט ווען מען האט געהאנגען דעם רשע ווינס האנץ. כדי צו פארשפרייטן די געשיכטע האט דער קייזער באפוילן אראפ צו האקן דעם קאפ פונעם 'צווייטן המן', און דאס אריין האקן אויף דעם שפיץ פונעם גרויסן טורעם וואס איז געשטאנען אינדערמיט פונעם שטאט, אז אלע זאלן דאס זען און וויסן וואספארא שטראף מען באקומט פאר דעם.
דער יום טוב
דעם קומענדיגן טאג, כ' אדר ה'שע"ז, האט מען דאן אין בית הכנסת נישט געזאגט קיין תחנון און געזאגט הלל[מקור פארלאנגט], דאנקענדיג דעם באשעפער אויף דעם גרויסן נס. אלס זכר צו געדענקען דעם נס, האבן די זקנים און חכמי הדור קובע געווען דעם טאג כ' אדר אלס א יו"ט פורים, פאר די קומענדיגע דורות. אלע האבן נאך געשפירט דעם פחד וואס האט זיי באטראפן איידער זיי זענען אריין אין שטאט, דעריבער האט מען דאס קומענדיגע יאר י"ט אדר געפאסט און למחרתו כ' אדר האבן זיי ווידער געפראוועט 'פורים פראנקפורט'. און דאס איז שוין געבליבן פארהייליגט ביי די בני הקהילה דורות שפעטער.
אויך דעם טאג כ"ז אלול איז פארבליבן אלס א יום תענית אין קהילת פראנקפורט, ווען מען האט זיך פארזאמלט אין שול און געקלאגט. דאס איז אנגעהאלטן געווארן אין די קומענדיגע דורות, אלס זכר צו די ביטערע צרה וואס האט זיי דאן באטראפן.
פון די כתבים פון יענע תקופה, זעען מיר אז די דאזיגע מנהג איז שטארק פארבליבן און איינגעהאלטן געווארן דורך די בני הקהילה פאר דורי דורות. אין א בריוו וואס דער חתם סופר (אליין א יליד פראנקפורט) האט געשריבן[1], איז ער מפלפל צו עס איז מותר צו קובע זיין א יום משתה ושמחה לכבוד א נס וואס האט פאסירט צו א רבים. ער בלייבט אז דאס איז מותר, און דאס איז גאר א חוב פאר די בני הקהילה, אבער ער פערזענליך איז מחמיר מספק און פירט זיך צו מסיים זיין א מסכתא יעדעס יאר אין דעם טאג. צווישן די שורות שרייבט דער חתם סופר ווי פאלגנד:
"והנה מבואר בספר יוסף אומץ מהנס שנעשה בק"ק פראנקפורט דמיין, ביום כ' אדר הראשון, וקבעו בו יום שמחה לדורתם, וכן ראיתי ממ"ו הגאון מו"ה נתן אדליר זצ"ל מילדי ק"ק ההיא, וכן אנו נוהגים כן אחריו, הגם שאנו ברחוק מקום.. ומכל מקום אני נוהג להחמיר לסיים ספר באותו היום כדי שיהי' הסעודה בהיתר בלי פקפוק, ויאכלו ענוים וישבעו."
אין די הסכמה וואס רבי שמעון סופר, קראקער רב האט געשריבן אויפ'ן קונטרס "מגילה עפה" (וואס איז ר"ת ע'יר פ'רנקפורט ה'מעטירה), וואו דער מחבר רבי אלחנן העלן שילדערט באריכות די רדיפות און צרות וואס די אידן אין די פראנקפורטער קהילה האבן מיטגעמאכט און דעם נאכפאלגנדן ישועה, שרייבט ער: "כאשר שמעתי גם אנכי מפה קדוש אדוני אבי זצ"ל, מחבר 'חתם סופר', יליד קרתא חשיבא עיר פראנקפורט יע"א, אשר גם הוא היה נוהג בכל שנה לעשות את יום כ' אדר למשתה ושמחה ויום טוב". אויך איז זאגט עדות דערצו הרב"ש האמבורגער אין זיין ספר 'אזרח רענן', וואו ער שרייבט איבער דעם מנהג פונעם חתם סופר אז ער האט זיך געפרייט "בשמחת פורים של פראנקפורט דמיין".
דער דענקמאל
דער הויז פונעם רשע ווינס האנץ איז צעווארפן געווארן, און אויף דעם פלאץ איז ארויף געשטעלט געווארן א גרויסן שטיין איינגעקריצט מיט ווערטער וואס שילדערט די געשיכטע, אלס א דענקמאל צו דער פאסירונג.
די קומענדיגע צענדליגער יארן איז דער דענקמאל נאך אלץ געשטאנען אויפן חרוב'ן ארט, אבער דאס איז שטענדיג געשטאנען ווי א דארן אין אויג פאר די פאמיליעס פון די שולדיגע וועלכע האבן נאך געדענקט די בזיונות וואס זיי האבן דאן געליטן, צוליב זייערע קרובים וואס זענען אזוי מיאוס אפגעקומען, און עס זענען געווען מאנכע וואס האבן דעם דענקמאל געוואלט אראפ זען פאר יעדן פרייז אין די וועלט. די רעגירונג האט אבער זיכער געמאכט אז דאס ווערט נישט וואנדאליזירט.
א געלעגנהייט איז אונטערגעקומען ווען עס האט אויסגעבראכן א העלישן פייער אויפ'ן גאס נעבן דעם דענקמאל, און די גוים האבן געהאט א אויסרייד אראפ צו נעמען דעם שטיין צו פארלעשן דעם פייער.. אבער דער רעגירונג האט דאס צוריק געלייגט. א צווייטע פרואוו אראפ צו נעמען דעם דענקמאל איז געווען ווען זיי האבן פלאנירט און פאקטיש ארויף געשטעלט א ברונעם אויף דעם ארט, אבער די רעגירונג האט פארשטאפט דעם ברונעם.
אפאר יאר שפעטער האט פאסירט א מאכטפולע ערדציטערניש וואס האט געטרייסלט דאס ארט, און דער שטיין איז אראפ געפאלן צו דער ערד, און איז געליגן דארט א לאנגע צייט. אוועק נעמען האבן זיי נישט געוואלט וויבאלד דער רעגירונג וועט שטעלן א נייע, און דאס איז אזוי געליגן דרייסיג יאר ביז דער רעגירונג האט דאס אוועק געפירט אינעם קעניגליכן ביבליאטעק.
ביבליאגראפיע
- אלחנן העלן, מגילה עפה, אויף אוצר החכמה
- רבי יוסף יוזפא האן נוירלינגען (ה'ש"צ), יוסף אומץ, סימן תתש"ט
רעפערענצן
- ↑ שו"ת חתם סופר חלק אורח חיים סימן קצ"א