רוי:דוד פריזנהויזן
ר' דוד פריזנהויזן (דייטש: David Friesenhausen; 1756 – 23סטן מערץ 1828, קארלסבורג) איז געווען א מאטעמאטיקער, דיין און א משכיל, האט ערשט פארגעלייגט די גרינדונג פון א בית מדרש לרבנים אין דער עסטרייכישער אימפעריע. ער האט מחבר געווען מוסדות תבל קעגן חסידות.
ביאגראפיע
דוד בן מאיר הכהן איז געבוירן געווארן אינעם דארף פריזענהאוזן, בייערן, אין 1756. ער איז מתחלה געווען א תושב אין דער דייטשער שטאט פיורדא נעבן נירנבערג – וואס איר דעמאלטסדיגער רב הגאון רבי משולם זלמן הכהן בעל בגדי כהונה האט טאקע געגעבן א ווארימע הסכמה אויפן ספר מוסדות תבל – וואו ער האט געלערנט תורה אין די ארטיגע ישיבות. ביי די 30 יאר האט ער זיך אויך גענומען צו שטודירן סעקולארע נושאים ווי מאטעמאטיקס און פיזיקס פאר נאך 10 יאר. אין 1788 האט ער געצויגן צו בערלין, וואו ער האט ארויסגעגעבן דעם ספר "כליל החשבון" - א בוך פון אריטמעטיק און געאמעטריע און א הקדמה צו אלגעברע אין העברעאיש[1]. אין 1796 איז ער ארויס אויף א רייזע איבער אייראפע צו פארקויפן זיין ספר און זאמלען פרענומעראנטן אויף אן אנדער פון זיינע ביכער, "מוסדות תבל", וואָס באשרייבט דעם סטרוקטור פונעם אוניווערס לויט קאפערניקוס.
אנטוישט פון די ראדיקאליזם פון די השכלה באוועגונג אין בערלין, איז פריזנהויזן אריבערגעפארן צו דער שטאט אונסדארף אין אונגארן ארום תק"ס און איז געווארן באשטימט אלס דיין דארט. אין דער זעלבער צייט האט ער זיך באשעפטיגט אין האנדל. אין 1806 האט ער זיך געצויקן אויף א קורצער צייט קיין פּעסט, אבער נישט האבנדיג קיין קוואל פון פרנסה דארט איז ער באלד צוריק קיין אונסדארף. אין יענער צייט האט ער פארגעשלאגן דעם קייסער פון דער עסטרייך-אונגאַרישער אימפעריע צו גרינדן דריי רבנישע סעמינארן, אין אונגארן, אין גאליציע און אין מעהרן. די פארגעשלאגענע קוריקיולום האט אריינגענומען, אין צוגאב צו תלמוד'ישע שטודיום, אויך תנ"ך און אלגעמיינע שטודיעס. די פארשלאג איז געווען פאראכט דורך די אויטאריטעטן, אבער האט דערוועקט גרויס כּעס אויף דעם זייט פון די אונגערישע רבנים.
ער האט געוואנדערט קיין אונגארן ווי ער האט זיך באזעצט אינעם באקאנטן שטאט אוהעל בימי כהונתו פונעם ישמח משה. ער האט געדינט אלס דיין אין שטאט אוהעל וואו ער האט געוואוינט פון 1808 ביז 1816. ער איז געווען באקאנט ווי א מתנגד צו חסידות. אין 1816 האט ער אונטערגענומען א צווייטן רייזע קיין אייראפע, צו זאמלען שטיצע פאר זיין ספר "מוסדות תבל"; נאך זיין הצלחה אין רעקרוטירן גענוג אבאנענטן, אריינגערעכנט דער חתם סופר און אהרן חארינער, איז דאס ספר ארויס אין וויען אין 1820. אין צוגאב צו די אסטראנאמישע טייל, אנטהאלט דער ספר כולל דערווייז פון סאַלווינג אוקלידוס'ס 11 פּראָבלעם, ווי אויך א רוחניות צוואה, אין וואס פריזנהויזן רעדט וועגן זיין פּלאן צו גרינדן א רבנישער סעמינאר. די קשיא פון די מאס פון זיין שטיצן פאר רעליגיעז ענדערונג איז געווען א מקור פון סכסוך צווישן קריסטן וואס האבן געלערנט זיינע שריפטן.
זיינע ספרים
מוסדות תבל איז אן אינטערסאנט ספר קעגן די חסידים.
אויפן ספר ביי די מעות קדימה ווערט דער ערשטער דערמאנט הגה"ק בעל ישמח משה אלס שטאטס-רב אין אוהעל בימים ההם, אבער אז מ'קוקט אביסל טיפער אריין זעהט מען דארט עטוואס מער איבער די באציאונגען פונעם מחבר צום רב דער יש"מ.
פון אנהייב אין די התנצלות דערציילט זיין מחבר אז פאר פרנסה איז ער געווען א וויין סוחר, איבער וועלכע עס האט זיך אנטוויקעלט א דין תורה ביים ישמח משה אין אוהעל וחברי הבית דין, דער מחבר איז דעמאלטס נישט געווען אין אוהעל און דער בי"ד האט געפסקנט קעגן זיינע אינטערעסן (עכ"פ לויט זיין ווערסיע) וואס האט אים נישט געשמעקט און ער באשולדיגט דעם יש"מ און אומ'יושר אויף דעם ארויף שרייבט ער דאס פאלגענדע:
דער ספר איז געדרוקט געווארן אין שטאט 'וויען' בשנת תק"פ ולמספרם 1820 און פארמאגט 14 זייטן פון 'פרענומעראנטן' באשטייערער צום דרוקען פונעם ספר בעיקר פון אונגארן און אויך פון מעהרן (טשעכיי), וואס פון א היסטארישען שטאנדפונקט איז דאס אן אוצר בלום, נעמענדיג אין באטראכט אז דאס זענען ממש פון די פריע יארן וואס אידנטום האט אנגעהויבן בליען און ווירבלען אין אונגארן, און דא האבן מיר די נעמען פון שטעט, זייער רבנים און איינוואוינער פון יענע יארן.
צווישען די נעמען פון גאונים ומפורסמים וועלכע ווערן נאך דערמאנט בחיים חיותם זענען אזעלכע תורה-ריזן און אנשי שם ווי:
- בעל ישמח משה - אוהעל
- בעל חתם סופר - פרעשבורג
- בעל ברוך טעם - לייפניק
- בעל מראה יחזקאל - טערצאל (מקום רבנותו מקודם)
- המהר"ם מינץ - אויבן ישן
- רבי שלום חריף - לאקענבאך
- רבי בונם איגר - מאטערסדארף (אחיו של הגרעק"א)
- המהר"ם בנעט - ניקלשבורג
- הדיין ר' משה לייב צילץ - ניקלשבורג
- הדיין רבי דניאל פרוסטיץ - פרעשבורג (עם שאר הדיינים ואנשי שם משם)
- ר' יצחק איצק גריסהאבער בעל מקל נועם - פאקש
- רבי יצחק אייזיק טויב - ר' אייזיק'ל קאלובער - קאלוב
- רבי יעקב פיש - קאלוב
- ר' מאיר אברהם ליבערמאן - טשאבע
ולהבדיל:
דרויסנדיגע לינקס
- מער איבער דעם מחבר
- ר' דוד ב"ר מאיר הכהן מפריזנהויזן, מוסדות תבל, וויען, תק"פ
- http://www.ivelt.com/forum/viewtopic.php?p=472015#p472015
רעפערענצן
- ↑ דוד פריזנהויזן, כליל החשבון, בערלין, תקנ"ז.