דרעפט:רמב"ם
משה בן מימון (רמב"ם) איינער פון די באדייטנדסטע פערזעגלעכקייטן אין דער יידישער געשיכטע, פון גרעסטן איינפלוס אין רעליגיעזן יידנטום, באקאנט אויך אין דער אלגעמיינער געשיכטע פון פילאזאפיע אלס "מיימאנידעס". דער רמב"ם ("רבנו משה בן מימון") איז געבוירן געווארן אין קארדאווא אין שפאניע ערב פסח ד' אלפים תתצ"ה (1135) און איז געשטארבן אין פאסטאט אין מצרים, כ' טבת ד' אלפים תתקס"ה (1204).
ביאגראפיע
אין דער יגנט האט דער רמב"ם געלערנט ביי זיין פאטער רבי מימון נישט נאר יידישער לימודים נאר אויך וועלטלעכע לימודים, אין יאר 1148 איז מימון געווען געצואונגען צו אנט- לויפן מיט זיין פאמיליע פון שפאניע צוליב די פארפאלגונגען אויף אידן דורך דער פאנאטישער מאכמעדאנער סעקטע די אלמוהאדן; ער האט מיטגענומען מיט זיך זיינע צוויי זין, דוד און משה. אין נאך פיל וואנדערונגען באזעצט זיך אין פעץ (פעס) אין צפון-אפריקע, אין יאר 0 אבער אויך דארט איז פארגעקומען א גזרת שמד אויף אידן דורך די מאכמעדאנער און נאכדעם ווי רבי מימון און זיינע קינדער האבן געלעכט עטלעכע יאר אין געהיים אלס אידן זענען זיי פון דארט אנטלאפן איבער ארץ-ישראל קיין מצרים (לערך 1168), און זיי האבן זיך באזעצט צוערשט אין אלעקסאנדריע און דערנאך אין פאסטאט לעבן קאחהיר.
דער רמב"ם האט דא געליטן פיל פאמיליע-ליידן, זיין פאטער איז געשטארבן, און זיין ברודער רבי דוד, וועלכער האט געהאנדלט מיט בריליאנטן און דערמיט אויסגעהאלטן די גאנצע פאמיליע, איז דערטרונקען געווארן פארנדיק אויף א שיף. דער רמב"ם האט אין פאסטאט לעבן קאירא, ואו עס איז געווען דער הערשנדער הויף פון | עגיפטישן סולטאן, גענומען לערך דעם יאר 1170 פראקטיצירן אלס דאקטאר מע- דיצין און ער האט שנעל זיך דערווארבן א נאמען אלס בארימטער דאקטאר. ער איז געווען לייב-דאקטאר צוערשט פון גרויס-וויזיר און דערנאך פון סולטאן סא" לאדין און הויף.
דורך דער גאנצער צייט, (אין צפון-אפריקע און מצרים) האט ער אויך פארעפנטלעכט ספרים, און ער איז געווען בארימט אלס גרויסער למדן און דענקער, די אידן אין מצרים האבן אים באשטימט צוערשט אלס זייער פירער מיטן טיטל נגיד (אזא מיינונג איז פאראן ביי טייל היסטאריקער). ער האט פאר זיינע דאזיקע יידישע אמטן ניט גע- | נומען קיינע געלט-באלוינונג, גאר פאר- קערט, פון זיינע געלט געבויט שולן, ישי- בות, צעטיילט פיל צדקה. זיין נאמען אי געווארן בארימט ניט נאר אין מצרים נאר אויך אין אלע וייטע לענדער, וואו עס האבן געוואוינט אידן. מען האט זיך געווענדעט צו אים איבעראל מיט שאלות ותשובות.
דער רמכ"ם איו געשטארבן אין עלטער פון 70 יאר, און ווי עס ווערט דערציילט האט מען אים געפירט פון מצרים קיין ארץ ישראל און קובר געווען אין טבריה, וואו מען ווייזט אן ביז הייג" טיקן טאג אויף דעם קבר פון רמב"ם, אין יאר 1928 האט מען אין דער גנאג" צער יידישער וועלט געפייערט דעם 800 יאריקן יובל פון רמב"מס געבורט; עס זענען דערשינען פיל ספרים אין פארשי- דענע שפראכן וועגן רמב"ם. --
איינפלוס
דער רמב"ם האט געהאט אן איינפלוס אויף דעם גאנצן יידישן רעליגיעזן לעבן אין פארלויף פון הונדערטער יארן דורך זיי- נע פיל ספרים, וועלכע זענען געווען א וועגווייזער אין אלע געביטן, אין הלכה, אין פילאזאפיע, אין עטיק און אין טייל וויסענשאפטלעכע געביטן, די צוויי הויפט- ספרים פון רמב"ם זענען דער משנה תורה?" אדער ווי מען האט עס אויך גע" רופן ,יד החזקה", און דער ,,מורה נבו" כים". אויף דעם, משנה תורה" (;יד החז- קה" הייסט עס וייל י"ד איז 14 און דאס ספר באשטייט פון 14 אפטיילונגען, ספרים) האט דער רמב"ם געארבעט 10 יאר און האט אים געענדיקט אין יאר 0, דאס איז די זאמלונג פון אלע הלכות וואס זענען פאראן צעשפרייט אי" בער דעם תלמוד, סיי בבלי און סיי ירו" שלמי, וי אויך אנדערע ספרים פון תנאים און אמוראים, ווי ספרא, ספרי. תוספתא און אנדעדע. זיי זענען דורכן רמב"ם געווארן קלאסיפיצירט, איינגע- טיילט לויט זייער שייכות, וואוי הלכות שבת באזונדער, החלכות קרבנות באזונ- דער און אזוי כסדו: דער רמב"ם האט אויסגעמיטן די אלע קשיות און תירוצים און שקלא וטריאס וואס זענען פאראן אין תלמוד און ער האט געגעבן נאר דעם תמצית פון דער הלכה; דאס ספר ,,משנח תורה" איז געשריבן אין א קלארן הע- ברעאישן משנה-סטיל, אזוי אז יעדער זאל עס קאנען פארשטיין. אין אנהויב פון משנה תורה גיט דער רמב"ם אויך אלס ,,הלכה" געוויסע פילאזאפישירעלי- גיעזע עקרים און לימודים ואוועגן דער געטלעכקייט, גוטער אויפירונג פון מענטש, הנחגות אין עסן, קליידונג, הי" גיענע וכדומה; דאס האט דער רמב"ם אנגערופן ספר המדע. דער רמב"ם שרייבט אין זיין הקדמה, אז ער האט דעם משנה תורה מחבר געווען, ווייל די צרות זענען געווארן גרויס און קיינער האט ניט קיין צייט און עס איז שוואוער צו לערנען די גמרא און די פירושים פון די גאונים, און ער האט דעריבער גע" געבן פאר דעם פאלק דאס ספר, כדי נאב- דעם ווי מען האט געלערנט תורה וואועט מען אדורכלערנען דאס ספר און ויסן אלע הלכות, אויף דעם משנה תורה זע" נען געשריבן געווארן פיל השגות (קרי- טיק) און פירושים. די וויכטיקסטע פון זיי זענען די ,,השגות" פון רבי אברהם בן דוד (ראב"ד), און פון די פירושים דער, כסף משנה" פון רבי יוסף קאר דער משנה תורה פון רמב"ם אין נאך ביים רמב"מס לעבן אנגענומען געווארן ביי אלע אידן, און הגם עס זענען געווען טייל וואס האבן אים קריטיקירט, וייל זי האבן מורא געהאט אז דאס וועט אינגאנצן מבטל מאכן דאס לערנען גמרא, איז אבער דאס ספר אנגענומען געווארן אפילו דורך די קעגנער. מען רופט דאס ספר אין דער לומדים:וועלט מיטן סתם- נאמען, דער רמב"ם?, למשל, ,דער רמב"ם פסקנט" וכדומה, | דאס צווייט גוויס און וואויכטיק ספר פון רמב"ם, וואס האט אבער ארויסגע- רופן אויך גרויסע קעגנערשאפט, איז דער ,,מורה נבוכים", וועלכן דער רמב"ם האט געשריכן אין דער אראבישער שפראך און ער איז איבערזעצט געווארן אין העברעאיש דורך רבי שמואל אבן תבון (פאראן נאך אן אנדערע איבער- זעצונג פון רבי יהודה אל חריזי); דער טייטש פון ,,מורה נבוכים? אי: ,וועג- ווייזער פאר די בלאנדזשענדע". כדי צו פארשטיין די באדייטונג און דעם איג- פלוס פון /,מורה נבוכים? דארף מען ווייסן, אז דעמאלט איז געווען א צייט פון אויפלעבונג פון פילאזאפיע און ווי" סנשאפטן אין די אראבישע לענדער. וועלכע האבן זיך געצויגן פון שפאניע (און אין א געוויסער מאס אויך פון דרום-פראנקרייך) איבער אלע לענדער פון צפון-אפריקע ביז מיטל-אזיע. דאס איז געווען די גלאנץ עפאכע פון דער אראבישער קולטור; די ווערק פון די אל- טע גריכישע פילאזאפן, באזונדערס פון אריסטאטעלס, זענען געווען גרינטלעך שטודירט סיי דורך די אראבישע דעג- קער, סיי אויך דורך די יידישע געביל- דעטע פערזענלעכקייטן אין יענער צייט, עס זענען אנשטאנען פראבלעמען, וועל- כע האבן אנגערירט די יסודות פון יעדער אמונה בכלל, אזעלכע פראגן, וי דאס זוכן באווייזן אז עס אין פאראן א גאט, וואס האט די וועלט באשאפן און פירט די וועלט (,מציאות השם'), דאס פרא- בלעם פון, ידיעה ובחירה? (זע זוב" ווארט ,,ידיעה ובחירה"), דאס פראבלעם וי קאן מען גאט,. וואס איו א גייסטי" קייט, צושרייבן אזעלכע אינשאפטן ווי גוט, רחמן וכדומה, די דאזיקע פראבלע- מען, וועלכע זענען אייגנטלעך דער רע זולטאט פון ניט פארלאזן זיך אויף טרא" דיציע אליין אין אמונה-זאכן, נאר דאס וועלן פארשן די אלע גלויבונגען אין ליכט פון וויסנשאפט וואבן א סך געבילדעטע אידן אין יענער צייט אראפגעפירט פון וועג פון אמונה. עס איז אנטשטאנען די הויפט-פראגע: צי קאן מען איסגלייכן רעליגיע מיט ויסנשאפט. דעם דאזיקן ציל האט געהאט פאר זיך דער רמב"ם, ווען ער האט געשריבן דעם ,,מורה נבו- כים", דעם, וועגווייזער פאר די בלא:- דזשענדע". ער האט אים געשריבן פאר זיינס א תלמיד רבי יוסף אבן עקנין. און ער האט אים געשריבן מיט א כוונה אין דער אראבישער שפראך, כדי ער זאל זיין צוגענגלעך פאר די דעמאלטיקע יידישע משכילים. ואוועלכע הוואבן העברעאיש שוואך פארשטאנען אבער די גרעסטע ווירקונג האט דאס ספר געהאט אין זיין העברעאישער איבערזעצונג אויף פיל דורות יידישע פארשער און דענקער, דער ,,מורה נבוכים" באשטייט פון עטלעכע טיילן. דער 1טער באהאנדלט די גנע" מען און די תארים, אטריבוטן, פון גאט, וואס ווערן געבראכט אין תנ"ך, וואוי, למשל גאט איז גוט, בארמהארציק וכדומה; דער רמב"ם דערקלערט דאס אלץ אין אלעגא- רישן זין (זע זוכווארט, אלעגאריע) און ער האלט, אז איבערהויפט קאן מען די תארים, די ,, מעלות", פון דער געט" לעכקייט נאר נעמען אין געגאטיון זין, דאס הייסט, אז ווען מיר זאגן, גאט איז גוט", מיינען מיר דערמיט, אז וועגן גאט קאן מען ניט זאגן אז ער איז שלעכט, דער צווייטער טייל באהאנדלט די בא- ווייזן וועגן דער עקזיסטענץ פון גאט און דער שאפונג פון דער וואועלט, וי אויך דעם ועזן פון דער נבואה דערשיינונג, דער דריטער טייל באהאנדלט די באצי- אונג פון גאט צו מענטש, די פראבלע- מען פון גוט און שלעכט, שכר ועוגש, ידיעה ובחירה, דער געטלעכער השגחה, וי אויך די טעמים פון די מצוות פון דער תורה. אין דעם פילאזאפישן טייל פון ספר גייט דער רמב"ם אין דער שיטה פון אלט-גריכישן פילאזאף אריסטאטל, מיטן אויסנאם פון פראכלעם וועגן דער וועלט-שאפונג, אין וועלכער אריסטאטל (אריסטו) האלט פון, קדמות העולם, אז די וואועלט עקזיסטירט פון אייביק אן און דער רמב"ם האלט פון ,,חידוש העו" לם", אז די וועלט איז באשאפן געווארן ;יש מאין", פון גארנישט. דער, מורה נבוכים? האט שוין ביים רמב"מס לעבן ארויסגערופן א שטורם פון קעגנערשאפט ביי א סך פרומע יידישע גדולים, וועלכע האבן געהאלטן, אז פיל מיינונגען זענען קעגן דער אמונה. באונדערס דעם רמב"מס מיינונג וועגן דער עקזיסטענץ פון גוף און נשמה נאכן טויט, זיי האבן חושד געווען, אז דער דמב"ם לייקנט אין תחיית המתים: דערויף האט דער רמב"ם אנגעשריבן זיין, מאמר תחיית המתים", אבער דאס האט ניט געהאלפן. די קעג- נער האבן געהאלטן, אז איבערהויפט איז דער גאנצער דרך צו פארנעמען זיך מיט פילאזאפיע און פרואוואון אויסטייטשן אמונה-זאכן מיט דער הילף פון חקירה א פאלשער, און ער ברענגט דערצו, אז מען גייט אוועק פון דער אמונה בכלל. נאכן טויט פון רמב"ם האט אין דרום- פראנקרייך און שפאניע זיך צעפלאקערט דאס פייער פון מחלוקה ארום דעם רמב"מס ,,מורה נבוכים"; אזעלכע גרוי" סע לומדים ווי רבי שלמה מן ההר, רבנו יונה (זע, יונה פון געראנדי") און אנ" דערע האבן מחרים געווען דאס ספר און אויך דעם טייל ,,ספר המדע" פון ,,מש- נה תורה". מען האט דערפירט דערצו אז גלחים האבן פארברענט דעם, מורה נבוכים". דער דאזיקער קאמף איז גע- פירט געווארן דורך פיל דורות ביז דער לעצטער צייט. גאר פרומע אידן, באזונ" דערס לעצטנס אין די קרייזן פון חסידים, הנם זיי האבן ניט געוואגט צו רעדן קעגן רמב"ם, וועגן וועלכן זיי האבן גערעדט מיט דרך ארץ און גערופן, דער רמב"ם זיל", האבן אבער ניט געלאזט לערנען אין מורה נבוכים. דער מורה נבוכים האט געהאט א גרויסע השפעה אויף דעם רעליגיעז-פילאזאפישן געדאנקענגאנג ניט נאר אין דער יידישער נאר אויך אין דער ניט-יידישער ועלט, אויף אזא קריסט- לעכן סכאלאסטיקער וי אלבערט מאג" נוס, און אויך אויף אלגעמיינע פילא- זאפן וי שפינאזא און אנדערע. ער איז איבערזעצט געווארן אין פיל אייראפע- אישע שפראכן (לאטיין, דייטש,. פראנ" צויזיש, ענגליש און אנדערע). צום מורה נבוכים זענען געשריבן געווארן פיל פירו- שים פון אפודי, אברבנאל, שלמה מימון (,גבעת המורה") און אנדערע. לעצ- טנס איז ער דערשינען אין תל:אביב מנוקד מיט א פירוש און איינלייטונג פון דר. יהודה קויפמאן. אחוץ די דאזיקע צוויי הויפט-ספרים האט דער רמב"ם מחבר געווען אויך אנ- דערע ויכטיקע ספרים: 1) ,ספר המצוות? (אין אראביש, איבערזעצט אין העברעאיש), 2) פירוש אויף משניות (אין אראביש, איבערזעצט אין העברע- איש, געדרוקט צום סוף פון די גמרות) צו וועלכן עס זענען צוגעגעבן צום פירוש אויף אבות אויך די, שמונה פרקים" איבער עטיק און היגיענע: 3) שאלות ותשובות ,,פאר הדור"; 4) ,,אגרת תימן" (וועגן משיה און פאלשע משיחים; 6) ,אגרת השמד" (גרינגער צו מאכן די לאגע פון די אנוסים, וועלכע זענען גע" ווען געצוואונגען עפנטלעך צו אנערקע- נען די מאכמעדאנישער רעליגיע און אין געהחיים זענען זיי געבליבן אידן)+ 8) ,,מלות הגיון? איבער לאגיק און פילא- זאפישע באגריפן; 6) ,פרקי משה" אי- בער מעדיצינישע פראגן, אויך אנדערע ספרים, וואס וועגן טייל פון זיי איז א צווייפל צי זיי שטאמען פון רמב"ם (,,פרקי ההצלחה" און אנדערע), אין זיין פירוש המשניות צום פרק חלק אין סג- הדרין באהאנדלט דער רמב"ם אויך די פראגע, וואס זענען די עקרים, די הויפט- יסודות פון דער ידישער אמונה, און ער רעכנט דארט אויס די עקרים, פון וועלכע עס זענען סטיליזירט געווארן די 8 ;אני מאמין", וואס זענען אריין- גענומען געווארן אין סידור צו זאגן יעדן טאג נאכן דאווענען. עס איז אויך צו פארצייכענען די מיי" נונג-פארשידענקייט, וואס איז אנשטא- נען צווישן די היסטאריקער אין דער פראגע, צי האט דער רמב"ם ווען ער איז געווען אין פעץ אין צפון-אפריקע, בעת דער שמד:גזרה, אנגענומען לפנים די מאכמעדאנישער רעליגיע. אזא באשולדי- קונג איז געבראכט געווארן קעגן רמב"ם דורך זיינס א שונא, אן אראבישן דאק- טאר, וועלכער האט וועגן דעם פארמטרט דעם רמב"ם צום עגיפטישן סולטאן און דעם רמב"מס לעבן איז געווען דאדורך אין געפאר,. טייל היסטאריקער (גייגער און אנדערע) האבן געהאלטן די באשול- דיקונג פאר א ריכטיקע, אבער א גאנצע ריי אנדערע היסטאריקער (מונק און אג- דערע) האבן באוואויזן, אז די באשולדיקונג איז א פאלשע, דער כבוד און די השפעה פון רמב"ם ביי אלע אידן איז געווען גרויס סיי ביי זיין לעבן און סיי נאכן טויט. וען מען איז אין ירושלים געוואויר געווארן פון רמב"מס פטירה האט מען אין דער הפ- טרה געזאגט דעם ספור פון עלי אין ספר שמואל מיט די ווערטער ,כי נלקח ארון אלהים". מען האט געשריבן אויף אים ,,ממשה ועד משה לא קם כמשה", ,פון משה רבנו איז ניט געוען אזוי וואוי דער רמב"ם". אין תימן האט מען אין קדיש געזאגט ,,בחיי דמרנא ורבנא רבנו משה בן מימון". ועגן רמב"ם זענען גע- שריבן געווארן זייער פיל ספרים און בי" כער און אפהאנדלונגען. אין דוד יעלינס ;רבי משה בן מימון? (ווארשע 1808) איז פאראן א ביבליאגראפיע פון די אלע אוייטגאבן; אבער זינט דעמאלט זענען צו" געקומען נאך פיל אנדערע אויבעטן, בא- זונדערס אין יאר 1988 ווען מען האט געפייערט דעם 800 געבורט-יאר פון רמב"ם. עס איז אויך פאראן א בילך פון רמב"ם, אבער דאס בילד שטאמט פון זייער א שפעטער צייט און איז וואף- שיינלעך א פאלסיפיקאט; דאקעגן איז פאראן די אייגענע האנטשריפט פון רמב"ם און זיין אונטערשריפט. -- זע אויך גרעץ, דברי ימי ישראל; דעם מבוא פון קויפמאן (אבן שמואל) צום . ,מורה נבוכים'; אחדר העם השכל" (אין על פרשת דרמים.
דאס איז נישט קיין המכלול ארטיקל, בלויז עפעס וואס ליגט דא ביז עס וועט ערזעצט ווערן מיט בעסערס. העלפט איבערשרייבן!