אונטערשייד צווישן ווערסיעס פון "רוי:בארג סיני"
(נאך גארנישט געטוהן דערמיט) |
ק (החלפת טקסט – "דרויסנדע" ב־"דרויסנדיגע") |
||
| (184 מיטלסטע ווערסיעס פון 8 באַניצער נישט געוויזן.) | |||
| שורה 1: | שורה 1: | ||
{{דרעפט}} | {{דרעפט|געענדיגט=יא}} | ||
{{ | {{דעסקריפציע|בארג וואו די תורה איז געגעבן געווארן}} | ||
'''הַר סִינָי''' | '''הַר סִינָי''' (אדער '''חוֹרֵב''') איז א בארג אין [[מדבר סיני]] ראיאן. דערויף האט [[השם יתברך|השי"ת]] זיך אנטפלעקט צו [[איד|כלל ישראל]] און זיי [[מעמד הר סיני|איבערגעגעבן]] די [[תורה]]. | ||
== | ==אין תנ"ך== | ||
אין די תקופה פון [[גלות מצרים]], ווען [[משה רבינו|משה]] האט זיך געפונען אין [[מדין]] און געפאשעט זיין שווער יתרו'ס שעף, האט ער זיי געפירט צום מדבר, און איז אנגעקומען צום "געטליכן בארג צו חורב". השי"ת האט זיך דארט באוויזן פאר [[משה רבינו]] "מתוך הסנה", מיט'ן באפעל צוריקצוגיין קיין [[מצרים]], און גיין אויסלייזן די אידן פון דארט{{הערה|{{תנ"ך|שמות|ג|א}}}}. דער אויבערשטער האט אים דאן געגעבן א צייכן אז ער האט אים געשיקט: ווען דו ציסט אַרויס דאָס פאָלק פון מִצרַיִם, וועט איר דינען גאָט אויף דעם דאָזיגן באַרג{{הערה|{{תנ"ך|שמות|ג|יב|אן=פרק}}}}. | |||
אין יאר {{לינק צו אידיש יאר|2448}}, אויפ'ן וועג ארויס פון [[מצרים]] גלייך נאכ'ן זיין אין [[רפידים]] זענען די אידן אנגעקומען קיין מדבר סיני, ווי ס'שטייט: "{{מנוקד|בַּחֹדֶשׁ הַשְּׁלִישִׁי לְצֵאת בְּנֵי יִשְׂרָאֵל מֵאֶרֶץ מִצְרָיִם בַּיּוֹם הַזֶּה בָּאוּ מִדְבַּר סִינָי, וַיִּסְעוּ מֵרְפִידִים וַיָּבֹאוּ מִדְבַּר סִינַי וַיַּחֲנוּ בַּמִּדְבָּר וַיִּחַן שָׁם יִשְׂרָאֵל נֶגֶד הָהָר}}"{{הערה|{{תנך|שמות|יט|א}}}}. דורכאויס די צייט וואס זיי האבן זיך אויפגעהאלטן נעבן בארג, האט זיך אפגעשפילט דער [[מעמד הר סיני]] וואו די [[תורה]] איז געגעבן געווארן פאר די אידן, און זיי זענען געווארן אויפגענומען אלס דער פאלק פון השי"ת. | |||
נאכפאלגנדיג די קבלת התורה, איז משה רבינו ארויף אויפ'ן בארג, פון וואו ער איז ארויף אין הימל אויף פערציג טעג און פערציג נעכט. | |||
אין צייט וואס די אידן האבן געוויילט צופיסנס פונעם בארג איז פארגעקומען די [[חטא העגל]]{{הערה|{{תנ"ך|שמות|לב|א}}.}}. | |||
שפעטער איז דארט געבויט געווארן די [[משכן]], און דארט זענען אויך אוועק [[נדב ואביהוא]] ווי ס'שטייט{{הערה|{{תנ"ך|במדבר|ג|ד}}.}}: "{{מנוקד|וַיָּמָת נָדָב וַאֲבִיהוּא לִפְנֵי יְהוָה בְּהַקְרִבָם אֵשׁ זָרָה לִפְנֵי יְהוָה בְּמִדְבַּר סִינַי}}". | |||
א יאר דערנאך האט דער באשעפער דארט באפוילן איבער דעם [[קרבן פסח|פסח דורות]], און שפעטער אויך אויף [[פסח שני]]{{הערה|{{תנ"ך|במדבר|ט|א}}.}}. | |||
[[משה רבינו]] איז דארט אויך באפוילן געווארן צו ציילן די אידן{{הערה|{{תנ"ך|במדבר|א|א|ב}}}}. | |||
מיט יארן שפעטער, נאך וואס [[אליהו הנביא]] האט גע'הרג'עט די פיר הונדערט [[נביאי הבעל]] און [[איזבל]] האט אים געסטראשעט מיטן טויט, איז אליהו געגאנגען דורכאויס פערציג טעג און נעכט ביז צום בארג סיני{{הערה|{{תנ"ך|מלכים א|יט|ח}}}}. | |||
[[ | |||
===נקרת הצור=== | |||
אין דעם בארג געפינט זיך אויך א געוויסער שטיין וואס אין איר איז אריינגעגראבן א הייל{{הערה|{{תנ"ך|שמות|לג|כב|מפרש=רש"י}} '''נקרת הצור'''-כריית הצור.}}, דארט האט השי"ת געהייסן משה רבינו שטיין, נאכ'ן חטא העגל{{הערה|{{תנ"ך|שמות|לג|כא|כב}}.}}: "{{מנוקד|וַיֹּאמֶר ה' הִנֵּה מָקוֹם אִתִּי וְנִצַּבְתָּ עַל הַצּוּר, וְהָיָה בַּעֲבֹר כְּבֹדִי וְשַׂמְתִּיךָ בְּ'''נִקְרַת הַצּוּר''' וְשַׂכֹּתִי כַפִּי עָלֶיךָ עַד עָבְרִי}}". די סיבה פארוואס משה האט געדארפט שטיין אין די "נקרת הצור" איז כדי נישט צו זעהן דעם באשעפער{{הערה|{{תנ"ך|שמות|לג|כ}}; {{תנ"ך|שמות|לג|כב|מפרש=דעת זקנים}}.}}. זייענדיג דארט האט דער באשעפער איבערגעגעבן פאר משה די [[י"ג מידות]] של רחמים און באפוילן אויסצולערנען פאר די אידן דעם "סדר ה[[תפילה]]", און זיי זאגן אז דער באשעפער וועט אלעמאל צוהערן צו זייערע תפילות. | |||
אזוי אויך ווען [[אליהו הנביא]] איז אנטלאפן פון [[אחאב]] און [[איזבל]] איז ער אריין אין די הייל{{הערה|{{תנ"ך|מלכים א|יט|ח|ט}}.}} ווי ס'שטייט: {{מנוקד|וַיֵּלֶךְ... עַד הַר הָאֱלֹהִים חֹרֵב, וַיָּבֹא שָׁם אֶל הַמְּעָרָה}}{{הערה|{{תנ"ך|מלכים א|יט|ט|מפרש=רש"י}}.}}, ווי דארט האט ער אויך געהאט די מורא'דיגער התגלות פון באשעפער צו אים{{הערה|{{תנ"ך|מלכים א|יט|יא|יב}}.}}: "{{מנוקד|וַיֹּאמֶר צֵא וְעָמַדְתָּ בָהָר לִפְנֵי ה' וְהִנֵּה ה' עֹבֵר וְרוּחַ גְּדוֹלָה וְחָזָק מְפָרֵק הָרִים וּמְשַׁבֵּר סְלָעִים לִפְנֵי ה', לֹא בָרוּחַ ה', וְאַחַר הָרוּחַ רַעַשׁ לֹא בָרַעַשׁ ה', וְאַחַר הָרַעַשׁ אֵשׁ לֹא בָאֵשׁ ה', וְאַחַר הָאֵשׁ קוֹל דְּמָמָה דַקָּה}}". | |||
==בארג סיני אין חז"ל== | |||
אויף די נאמען פונעם בארג "סיני", שטייט אין [[תלמוד בבלי|גמרא]]: "מאי הר סיני הר שירדה שנאה לעכו"ם עליו"{{הערה|{{בבלי|שבת|פט|א}}}}. אויף די נאמען "חורב" שטייט "ולמה נקרא הר חורב, שירדה חורבה לעכו"ם עליו"{{הערה|{{בבלי|שבת|פט|ב}}}}. | |||
"הקב"ה הניח כל הרים וגבעות והשרה שכינתו על הר סיני ולא גבה הר סיני למעלה, אמר [[רבי יוסף]] לעולם ילמד אדם מדעת קונו שהרי הקב"ה הניח כל הרים וגבעות והשרה שכינתו על הר סיני"{{הערה|{{בבלי|סוטה|ה|א}}}}. | |||
הר | "אמר [[רבה בר בר חנה]]: זימנא חדא הוה קא אזלינן במדברא ואיתלוי בהדן ההוא טייעא... אמר לי: תא אחוי לך הר סיני. אזלי, חזאי דהדרא ליה עקרבא וקיימא כי חמרי חוורתי. שמעתי בת קול שאומרת: אוי לי שנשבעתי, ועכשיו שנשבעתי מי מפר לי? כי אתאי לקמיה דרבנן, אמרו לי: כל אבא חמרא, כל בר בר חנה סיכסא; היה לך לומר: מופר לך! והוא סבר: דלמא שבועתא דמבול הוא. ורבנן - א"כ, 'אוי לי' למה?"{{הערה|{{בבלי|בבא בתרא|עד|א}}}}. | ||
"אמר [[רבי יהושע בן לוי]]: בכל יום ויום בת קול יוצאת מהר חורב ומכרזת ואומרת: "אוי להם לבריות מעלבונה של תורה"{{הערה|{{משנה|אבות|ו|ב}}; [https://he.wikisource.org/wiki/איכה_רבה_פתיחתא_ב איכה רבה, פתיחתא, ב.] זעט דארט אין {{היברובוקס||תפארת ישראל|9682|אות ל"ה|page=245}}, אז אין די [[געאגראפיע]] ביכער ווערט דערמאנט אז ביז היינט ווערט אין דער געגנט פון הר סיני געהערט אין די לופט א שטימע וואס מען קען נישט פארשטיין, און דער תפארת ישראל פירט אויס אז לדעתו האט דאס רבי יהושע בן לוי געמיינט, אז די דאזיגע שטימעס זענען מרמז צו דעם מענטש אים צו דערמאנען דעם [[מתן תורה]], און דאס איז דער "'''בת קול'''" וואס ער דערמאנט דא, מיינענדיג צו זאגן אז דאס איז א "קליינע קול" וואס טוט איבער'חזר'ן דעם "גרויסן קול" וואס האט זיך געהערט בשעת מתן תורה.}}. | |||
"אמר רבי פנחס בשם רבי ראובן: עתיד הקב״ה להביא סיני ותבור וכרמל וחרמון ולבנות ביהמ״ק עליהם{{הערה|{{ילקוט שמעוני|מיכה|תקנב|ד|א}}}}. | |||
== | ==לאָקאַציע== | ||
עס זענען פארהאן מערערע מיינונגען צווישן די חוקרים, איבער'ן אידענטיטעט פון דער בארג, און דער געאגראפישער שטח וואו עס געפונט זיך. | |||
=== | ===דזשאבעל מוסא=== | ||
[[טעקע:View From Sinai.JPG|שמאל|ממוזער|250px|דזשאבעל מוסא]] | |||
[[טעקע:Saint Catherine Sinai.jpg|ממוזער|250px|קאָנווענט פון סאַנטאַ קאַטערינאַ נעבן דזשאבעל מוסא]] | |||
די גענגט פון [[סיני ראיאן]] איז אנגענומען צו אידענטיפיצירן אלס דער מדבר סיני. אין דעם ראיאן זענען פארהאן א צאל בערג וואס זענען אלע א טייל פון דעם זעלבן בארג-קייט, און עס זענען פארהאן מיינונגס פארשידנהייטן צווישן די פארשער וועלכער בארג אין יענעם געגנט איז דער בארג סיני. | |||
דזשאבעל מוסא [-משה] איז דער העכסטער בארג אינעם ראיאן, דעם בארג איז מערסט באקאנט צו אידענטיפיצירן אלס בארג סיני. דאס שטאמט פון א [[קריסטנטום|קריסטליכע]] [[טראדיציע]], וואס לויטעט אז די קעניגן [[פאביה איולה הלנה|הלנה]], [[מאמע]] פונעם [[קייסער]] [[קאנסטאנטין דער גרויסער]], האט אנערקענט דאס ארט אלס דעם בארג סיני. אום [[ד'רפ"ז]] האט דער ערשטער [[יוסטיניאנוס]] קייסער געבויט אויפן פלאץ די קלויסטער סאַנטאַ קאַטערינאַ. | |||
איינע פון די ארטיגע בערג איז א נידריג און באַוואוסט שטיין פעלז, באקאנט מיט'ן נאמען 'ראס סופסאפא', טייל פארשער טוען ערקלערן אז דאס איז דער בארג סיני. אנדערע ארכעאלאגן שלאגן דאס אפ, און זאגן אז ס'קען פונקט אזוי זיין איינע פון די אנדערע בערג דארט אין געגנט. | |||
== | ===בארג כַּרְכּוֹם=== | ||
[[טעקע:Israel Neghev Desert 001.jpg|שמאל|ממוזער|250px|בערג-קייט אין נגב]] | |||
בארג כרכום (אויף [[אראביש]]: דזשאבעל עידיד) איז א [[בארג]] אין די [[דרום]] זייט אין [[ארץ ישראל]] ביים [[נגב]]. אין די געגנט זענען פארהאן אומגעווענליכע קאנצענטראציעס פון [[ארכיאלאגיע|ארכעאלאגישע]] געפונסן, און שטיין קונסטן. לויט די ארכעאלאגישע שאצונגען איז די בארג געווען פארהייליגט ביי די ארטיגע באפעלקערונג אין דער [[תקופה]] פון נאך דעם [[מבול]], אסאך מענטשן האבן געבויט זייערע וואוינונגען צופוסנס פונעם בארג, און טייל זענען ארויף אויפן הייך צו מאכן זייערע רעליגיעזע ריטואלן. אויך איז די געדיכטקייט פון די שפורן פון באזעצטע ערטער העכער ווי אין סיי וועלכע אנדערע געגנט וואס מען האט ביז יעצט געפארשט אין די נגב און סיני, טראץ די שיטערע וואסער דארט אין געגנט. | |||
[[ | דער [[ארכיאלאג|ארכעאלאג]] עמנואל ענתי האט פארגעשלאגן צו אנערקענען דעם בארג כרכום אלס בארג סיני, א פארשלאג וואס איז נישט אנגענומען געווארן ביי א מערהייט פארשער. | ||
===סארביט אל-חאדאם=== | |||
סארביט אל-חאדאם איז א ברייטע ארכעאלאגישע געגנט וואס געפונט זיך אין [[מערב]] [[סיני]], מיט לאנגע יארן צוריק איז דאס געווען א מינע פון וואו מ'האט ארויסגעגראבן טערקוויז שטיינער פאר די [[מצרים|מצרי]]'שע [[מלכות]]. | |||
[[דאקטאר]] צבי אילן האט פארגעשלאגן איינצוזען אין סארביט אל-חאדאם דעם בארג סיני, א פארשלאג וואס איז נישט אנגענומען געווארן אויף א מערהייט פון [[פארשער]]. | |||
===דזשאבעל אל-לווז=== | |||
דזשאבעל אל-לווז געפינט זיך אין [[סאודי אראביע]] וואס איז די פארצייטישע [[מדין]]. עס איז פארהאן א טעאָריע אז די אידן זענען אריבער אין סיני ביז צו נואוועיבאַ אדער צו שאראם-א-שייך, דארט זענען זיי אריבער דעם [[יציאת מצרים#קריעת ים סוף|ים]] [[ים סוף|סוף]], און זענען צוגעגאנגען צום דערנעבנדן דזשאבעל אל-לווז און דארט באקומען די [[תורה]]. | |||
די טעאריע איז נישט אנגענומען געווארן ביי פארשער, צוליב דעם וואס ס'איז קיינמאל נישט באפעסטיגט געווארן מיט באווייזן, אזוי אויך זענען פארהאן אפאר אנדערע שוועריגקייטן איבער די טעאריע אז בארג סיני איז אין [[מדין]] געגנט, ווי פאלגנד: | |||
#די ווייטקייט צווישן [[גושן]] און [[מדין]] איז בערך 450 קילאמעטער, וואס שטימט נישט צו דעם וואס עס שטייט אין תורה איבער די נאנטקייט פון בארג סיני צו [[מצרים]]. | |||
#ווען משה בעט פון [[יתרו|חובב בן רעואל המדיני]], ער זאָל זיך מיטרייזן מיט זיי אין מדבר, זאגט זיך חובב אפ, זאגנדיג: {{ציטוטון|וַיֹּאמֶר אֵלָיו, לֹא אֵלֵךְ: כִּי אִם-אֶל-אַרְצִי וְאֶל-מוֹלַדְתִּי, אֵלֵךְ}}, און אויב ווי פארגעשלאגן אז דער בארג סיני איז אין מדין, איז דאס דאך אין זיין געבורט-ארט און די אפזאג האט נישט קיין פשט. | |||
#די אידענטיפיקאציע פונעם בארג אין דעם געגנט שטימט נישט מיט דער שילדערונג פון דער רייזע פון פאלק ישראל אין סיני ווי געשילדערט אין דער [[תורה]], און קרויזט אויס אנדערע סטאנציעס אין מדבר ווי מדבר סיני, סין, שור, וועלכע זענען היינט אידענטיפיצירט מיט מער זיכערקייט. | |||
===דזשאבעל סִין בִּישָׁאר=== | |||
דזשאבעל סִין בִּישָׁאר געפינט זיך אין [[מערב]] זייט פון וואדי סודער, פראפעסאר מנשה הראל האט פארגעשלאגן דזשאבעל סִין בִּישָׁאר צו אנערקענען אלס בארג סיני{{ביאור|הראל האט געפארשט די גאנצע וועג וואו די אידן האבן געוואנדערט אין מדבר, און אין זיין בוך "מסעי סיני" שילדערט ער אלעס לויט ווי ס'שטייט אין תורה, און דארט באווייזט ער אסאך ערטער וואו די אידן זענען אדורך, וואו זיי געפונען זיך, און צווישן זיי די בארג סיני. עס איז באזירט אויף דעם וואס ס'געפינט זיך 75 קילאמעטער פון [[גושן]], וואס שטימט מיט דעם וואס ס'שטייט {{תנ"ך|שמות|ח|כג}}: {{ציטוטון|דֶּרֶךְ שְׁלֹשֶׁת יָמִים נֵלֵךְ בַּמִּדְבָּר}}. ד.ה. גיין א טאג 25 קילאמעטער. ער באזירט זיך אויך אויף די נאמען פון די בארג, "דזשאבעל" = בארג, "סין" = תורה, "בישר" = בשורה, ד.ה. די בארג פון די בשורה פון די תורה.}}. דער פארשער יוסף גינת שלאגט אפ הראל'ס השערה, ער טענה'ט אז דער באדייט פונעם נאמען אין דער לאקאלער שפראך איז "שן בוקעת"=א "שפאלטנדע צאן"{{הערה|יוסף גינת, "למשמעותם של שמות הרים בסיני", טבע וארץ, באנד י"א (ד), תשכ"ט–1969, זייט 190–192.}}. | |||
===דזשאבעל חאלאל=== | |||
א צאל פארשער צווישן זיי יוחנן אהרוני האבן פארגעלייגט צו איינזען אין דזשאבעל חאלאל אלס דעם בארג סיני. דאס געגנט ווי די בארג געפונט זיך שטימט מיט זייערע טעאריעס איבער די [[צפון]] וועג רייזע פון די [[איד]]ן ביים [[יציאת מצרים|ארויסגיין פון]] [[מצרים]]. דאס בארג איז אויסגעוועלט געווארן צוליב איר נאנטקייט מיט עין קאדיראת און עין קאדיס וואס טייל פארשער אנערקענען אלס [[קדש ברנע]] וואו די אידן האבן געוויילט אינטערוועגנס. "קלאַודע סקודאַמאָר דזשאַרוויס" (Claude Scudamore Jarvis), דער [[בריטישע אימפעריע|בריטישער]] סיני גאווערנאר אין די [[ה'תר"צ]] יארן, האט פארשטערקערט די טעאריע מיט דעם אז די נאמען פון דעם בארג אויף [[אראביש]] איז טייטש: "מותר", און אין דעם קאָנטעקסט פון מקריב זיין [[קרבנות]] איז דאס טייטש: "הייליג און לעגאל". די קריטיק וואס פארשער האבן איבער דעם פארשלאג איז אז די ארכעאלאגישע געפונסן וואס זענען אנטדעקט געווארן אין די געגנט פונעם בארג זענען פון דער שטיין-עפאכע יארן, און פון דער [["הייליגע" רוימישע אימפעריע|רוימישער-ביזאַנטין]] תקופה, און לויט די ארכעאלאגן שטימען נישט די צוויי צייטן מיט די תקופה פון [[יציאת מצרים]]. | |||
===דזשאבעל חשם א-טריף=== | |||
דזשאבעל חשם א-טריף איז א [[בארג]] וואס געפינט זיך אין [[צפון]]-[[מזרח]] פון סיני, ווייט 20 קילאמעטער פון די [[גרעניץ]] צווישן [[ארץ ישראל]] מיט [[מצרים]], און א קילאמעטער ווייט פון דרום פון די נחאל-טאבא וועג, הויך 874 מעטער העכער דעם [[ים פלאך]]. | |||
ס'זענען פארהאן פארשער, די אָנגעזעענסטע פון זיי זענען דער פילם-רעזשיסאָר יעקב קאַמעראָן{{הערה|אויף זיין פילם "פענוח יציאת מצרים".}}, און דער זשורנאַליסט פארשער שמחה יאקאבאָוויטש, וואס ווילן פארשלאגן אז די בארג איז די בארג סיני, און אויף דעם ארויף אויף העברעאיש האט דאס באקומען דעם נאמען "הר השם" = גאט'ס בארג. | |||
לויט זיי איז צוליב אפאר סיבות דזשאבעל חשם א-טריף דער בעסטער פארשלאג צו אנווייזן זייענדיג דעם בארג סיני, ווי פאלגנד: | |||
#די ארט פון בארג סיני איז פארצייכנט דריי מאל אין [[תורה]], יעדער מאל לויט די ווייטקייט פון א געוויסן אנדערן ארט, און די בארג איז די איינציגסטע וואס די ווייטקייט שטימט מיט די דריי אנווייזונגען. | |||
#אויפן בארג איז פארהאן א צייכן פון אן אלטן [[קוואל וואסער]] וואס איז דארט געווען{{ביאור|און ביי די בארג איז געווען א קוואל, ווי משה רבינו שילדערט אין {{תנ"ך|דברים|ט|כ}}: {{ציטוטון|וְֽאֶת-חַטַּאתְכֶ֞ם אֲשֶׁר-עֲשִׂיתֶ֣ם אֶת-הָעֵ֗גֶל לָקַ֘חְתִּי֮ וָאֶשְׂרֹ֣ף אֹת֣וֹ ׀ בָּאֵשׁ֒ וָאֶכֹּ֨ת אֹת֤וֹ טָחוֹן֙ הֵיטֵ֔ב עַ֥ד אֲשֶׁר-דַּ֖ק לְעָפָ֑ר וָֽאַשְׁלִךְ֙ אֶת-עֲפָר֔וֹ אֶל-הַנַּ֖חַל הַיֹּרֵ֥ד מִן-הָהָֽר}}.}}. | |||
#די בארג איז אונטערוועגנס וואו די אידן זענען געגאנגען וואנדערנדיג אין מדבר. | |||
טראץ דעם האט די [[מצרים|מצרי]]'שע מיליטער נישט ערלויבט קיין צוטריט און צו דורכפירן דארט ארכעאלאגישע ארבעט פראצעדורן, און שומרים היטן אפ אז מ'זאל קענען נישט צוקומען צו דעם בארג. | |||
===אמי קוסי=== | |||
[[טעקע:Sahara satellite hires.jpg|קליין|250px|א סאטעליט בילד פונעם סאהארא]] | |||
[[טעקע:MSH80 st helens eruption plume 07-22-80.jpg|קליין|250px|א וואולקאן]] | |||
אמי קוסי {{אנ|Emi Koussi}} איז א [[וואולקאן|וואולקאן בארג]] וואס געפינט זיך אין [[צפון]] פון [[טשאד (לאנד)|טשאד]], וואס דער פארשער יוסף איידלבערג{{הערה|אין זיין בוך "במברה". אזוי אויך דער שרייבער אביגדור שאכאן האט פארברייטערט יוספ'ס פארשונג ארבעט אין זיין בוך "זה סיני"; זעט אויך שחר גאפני אין זיין בוך 'יציאת מצרים התיאוריה האבודה' וואס האט פארברייטערט אין די טעאריע.}} וויל דאס באצייכענען אלס דעם בארג סיני. לויט זיין טעאריע זענען די אידן [[יציאת מצרים|ארויס פון מצרים]] צו [[מערב]] ריכטונג, און זענען געגאנגען די ערשטע יארן אינעם היינטיגן [[סאהארא|סאַהאַראַ מדבר]], וואו פון דארט זענען זיי אנגעקומען קיין אמי קוסי. | |||
צו פארשטערקערן די פארשלאג צייכנט ער צו עטליכע זאכן, ווי פאלגנד: | |||
#אסאך [[שטאט|שטעט]] אין די געגנט וואס הייסן ווי שטעט דערמאנט אין [[תורה]]. | |||
#די אויסשטעל פון די געגנט וואס איז מער ענליך צו דעם וואס ווערט דערמאנט אין די תורה, ווי דער האלבאינזל וואס הייסט היינט סיני. | |||
#די מערסטע פאסיג צו די צייט וואס האט גענומען פאר די אידן צו גיין, דורכאויס די גאנצע רייזע. | |||
#די מערסטע פאסיג צו די צייט וואס [[אליהו הנביא]] איז געגאנגען פון [[באר שבע]] צום בארג, דורכאויס פערציג טעג און פערציג נעכט{{הערה|{{תנ"ך|מלכים א|יט|ג|ח}}.}}. | |||
#די ארטיגע באַמבאַראַ שפראך ענדלט אביסל צו די אלטע [[לשון הקודש]]. | |||
==די שטיינער== | |||
עס זענען פארהאן שטיינער פון דעם בערגיגן געגנט וואס ווערט היינט גערופן [[מדבר סיני]] {{הבהרה|לכאורה נאר אין די געגנט פון די דזשאבעל מוסא בארג}}, וואס האבן אויף זיך אזעלכע שטריכן און צייכענעס אין א פארעם וואס זעט אויס ווי צווייגן פון דעם דארנבוים 'סנה', די שטריכן פילן אן דעם גאנצן אינהאלט פונעם שטיין, אזוי אז אפילו מען צושפאלט די שטיין אויף קלענערע שטיקלעך פארבלייבט נאך אלס דערויף די צייכן פון א סנה. אין די פריערדיגע ספרים ווערט דאס שוין צוזאמגעשטעלט מיט דעם וואס די התגלות פון באשעפער צו [[משה רבינו]] איז געווען אויף די בארג סיני "מתוך הסנה". ס'זענען פארהאן וואס געבן אן אז די נאמען פון דעם בארג "סיני", איז באזירט אויף אט די דאזיגע דארטיגע 'סנה' שטיינער{{הערה|פירוש שם טוב אויף [[מורה נבוכים]], פרק סו.}}. | |||
אין פירוש שם טוב אויף [[מורה נבוכים]]{{הערה|פרק סו.}} שטייט אזוי: "ואמר החכם [[רבי משה הנרבוני]]{{הערה|פירוש הנרבוני למורה נבוכים, [https://beta.hebrewbooks.org/reader/reader.aspx?sfid=31594#p=30&fitMode=fitwidth&hlts=&ocr= חלק א' פרק ס"ו]}}, וזה לשונו, ומה שראיתי אני מסכים לזה אעירך עליו, דע כי הר סיני העידו עליו כי האבנים הנמצאים בו יצויר עליהם הסנה, ולכן נקרא ההר ההוא הר סיני על שם הסנה, כמו שנגלה ה' למשה מתוך הסנה, ואחד מנכבדי [[בארצעלאנע|ברצלונה]] מבני בן חסדאי הביא עמו מן האבנים ההם, וראיתי בו הסנה מצויר בתכלית הציור, והציור ציור אלהי, ושברתי האבן לחצאים ונגלה הסנה בכל חלק וחלק, וחלקתי אותו החלק לחצאים ונמצא הסנה מצויר בשטח כל חלק בפנימיותו, וכן פעמים רבות עד שהיו החלקים כדמות בוטנים, ועדיין הסנה בהם, ונפלאתי על זה ושמחתי עליה מאוד, כי הוא דרך להבין כוונת הרב, עד כאן לשון זה החכם". | |||
נאך לייגט צו אין מקור חיים{{הערה|[[פרשת כי תשא]] נה:.}}: "וכשהלכתי לברצלונה שאלתי זה לתלמידים, והשיבו לי כי גם עתה האבנים קיימות, והאדם שהם בידו ברח לפירפיניאן בעבור המגיפה שהיא בברצלונה, וכשהלכתי לפירפיניאן העידו לפני כמה וכמה שראו אלה האבנים". | |||
אויך רבי שמואל אבן צרצה{{הערה|{{JSTOR|רפאל ישפה|האבן והסנה|23401321|קתדרה: לתולדות ארץ ישראל ויישובה|48, תשמ"ח}}|שם=ישפה}} און רבי יצחק בן משה הלוי אין "מעשה אפוד", ערצייגן זיך איבער די וואונדערליכע שטיינער. [[רבי יעקב עמדין]] ציטירט די עדות'שארפטן איבער די שטיינער, און קריקיטירט גאר שטארק דאס פרובירן צו טרעפן הוכחות אויף זאכן וואס זענען אנגענומען ביי אונז דורך קבלת אבות און [[מסורה]]{{הערה|"בירת מגדל עוז" [https://beta.hebrewbooks.org/reader/reader.aspx?sfid=30778#p=224&fitMode=fitwidth&hlts=&ocr= זייט 240].}}. | |||
די שטיינער זענען שוין באקאנט געווען אויך אין די [[גוי]]'שע וועלט אין די [[13טער י"ה|13טער יארהונדערט]]{{הערה|פארצייכנט אין בוך "עדזשאב אל-מחלוקאט"{{אנ|ʿAjā'ib al-makhlūqāt wa gharā'ib al-mawjūdāt}} פונעם [[פערסישע אימפעריע|פערסי]]'שן [[געאגראף]] זכריא אל-קאזוויני; {{JSTOR|זהר עמר|די וואונדערליכע שטיינער פון בארג סיני|23402150|קתדרה: לתולדות ארץ ישראל ויישובה|52, תשמ"ט}}; אויך דער [[אראבער|אראבישער]] היסטאָריקער [[אבו אל-פידאא]] שרייבט איבער דעם שוין אין די [[14טער י"ה|14טער יארהונדערט]];אזוי אויך דער [[איטאליע]]'נישער [[קריסטנטום|קריסטלעכער]] רייזנדער, גוטשי, וואס האט באזוכט דארט אין געגנט סוף די 14טער יארהונדערט.}}. | |||
די פארשער רופן די ערשיינונג "[[מאנגאן|מאַנגאַנעס]] בלומען", און עס איז באשאפן ווי אַ רעזולטאַט פון די קריסטאַליזאציע פון מאַנגאַנעסע אַקסייד אין די שטיין{{הערה|שם=ישפה}}. | |||
==מדבר סיני== | |||
[[טעקע:Sinai-peninsula-map He.jpg|שמאל|ממוזער|250px|מאפע פונעם היינטיגן אנגערופענע "מדבר סיני"]] | |||
דער בארג סיני געפונט זיך אינעם [[מדבר סיני]]. לויט די אנגענומענע מיינונג איז "מדבר סיני" די געגנט וואס ווערט היינט אויך אזוי גערופן. דאס געפינט זיך אויף צפון זייט פון די [[אוראלט מצרים|היסטארישע מצרים]], און איז אויסער די דרום [[גרעניץ|גרעניצן]] פון [[ארץ ישראל]]. אין צייט פון תנ"ך איז יענער גאנצער געגנט געווען א ליידיגער מדבר און עס איז נישט געווען אונטער'ן קאנטראל פון קיין שום לאנד. היינט איז דער נאמען 'סיני' פארברייטערט געווארן אויפ'ן גאנצן ראיאן, גערופן דער סיני [[האלבאינזל]], און עס איז היינט אין די גרעניצן פון [[עגיפטן]] לויטן שלום וואס זיי האבן געשלאסן מיט [[מדינת ישראל]] אין יאר 1979. | |||
לויט ווי עס קומט אויס פון די פסוקים{{הערה|אזוי קומט אויס און עטליכע ערטער, צום ביישפיל {{תנ"ך|במדבר|לג}}; {{תנ"ך|דברים|א}}.{{הבהרה|וויאזוי? אדער א מקור וואו צו זען א ביאור}}}} געפונט זיך דער בארג צווישן די מדבריות [[מדבר צין|צין]] און [[מדבר פארן|פארן]], ווי אויך צווישן לאנד [[עמלק]] און לאנד [[מדין]]. דער פונקטליך אָרט פון די צוויי מדבריות און די שייכות צווישן זיי איז נישט באקאנט היינט, אז מען זאל קענען באַשטימען זייער פּונקטליכן אָרט אויף די מאפע, כאטש אין [[תנ"ך]] איז מער קלאר א פארצייכנטער ארט{{הבהרה|נישט קלאר}}{{הערה|מנשה הראל, מדבר צין, '''בית מקרא: כתב-עת לחקר המקרא ועולמו כרך ט"ו''', חוברת ד' (מ"ג), ירושלים, מוסד ביאליק, (אלול תש"ל), זייט 459.}}, אזוי אויך איז נישט קלאר פונקטליך וועלכער בארג אין מדבר סיני איז דער בארג סיני. | |||
די [[גמרא]]{{הערה|{{בבלי|שבת|פט|א}}}} זאגט: "אמר ר' יוסי בר' חנינא, ה' שמות יש לו, מדבר צין - שנצטוו ישראל עליו, מדבר קדש - שנתקדשו ישראל עליו, מדבר קדמות - שנתנה קדומה עליו, מדבר פארן - שפרו ורבו עליה ישראל, מדבר סיני - שירדה שנאה לעכו"ם עליו"{{ביאור|צו באמערקן אז מדבר צין, מדבר סין און מדבר סיני ווערן דערמאנט אין תנ"ך אלס באזונדערע ערטער: מדבר צין איז די מערסטע נאנט צו [[ארץ ישראל]], דארט האבן די [[מרגלים]] אנגעפאנגען זייער שפיאנאזש רייזע ({{תנ"ך|במדבר|יג|כא}}), און אהין זענען די אידן אנגעקומען נאר אין לעצטן יאר פון וואנדערונג אין מדבר. פון דער אַנדערער זײט, זענען זיי אָנגעקומען אין מדבר סין פּונקט אַ חודש נאָכן [[יציאת מצרים]], ווי ס'שטייט ({{תנ"ך|שמות|טז|א}}): {{ציטוטון|וַיִּסְעוּ מֵאֵילִם, וַיָּבֹאוּ כָּל עֲדַת בְּנֵי יִשְׂרָאֵל אֶל מִדְבַּר סִין אֲשֶׁר בֵּין אֵילִם וּבֵין סִינָי, בַּחֲמִשָּׁה עָשָׂר יוֹם לַחֹדֶשׁ הַשֵּׁנִי לְצֵאתָם מֵאֶרֶץ מִצְרָיִם}}. אין דעם פסוק ווערט אויך קלארגעשטעלט אז סיני איז אן אנדער ארט, און אזוי איז אויך אין [[פרשת מסעי]] ({{תנ"ך|במדבר|לג|יא|טו}}) אין די סדר המסעות.}}. | |||
==דרויסנדיגע לינקס== | |||
{{ויקישיתוף בשורה|Category:Mount Sinai}} | |||
* [https://ayalla.net/articles/ancient-world/נמצא-מקומו-האמיתי-של-הר-סיני/ די טעאריע פון דעם אָרט פון בארג סיני אין דזשאבעל אל-לוז] אין [[סאודי אראביע]]. | |||
*{{לינק|אדרעס=https://www.yiddish24.com/interviews/38/3635|שרייבער=ר' יוחנן האכהייזער|קעפל=איבער די שטיינער פון בארג סיני און נאך אינטרעסאנטע שטיינער|זייטל=[[קול מבשר|אידיש24]]}} | |||
*{{אייוועלט|9489|וואו איז הר סיני?}} | |||
* {{יוטיוב|9ubKUip6pz0|David Gates|שם=פארבאטענע בילדער אנטדעקט - האט ראן ווייט געזאגט דעם אמת?}} | |||
* [http://www.harkarkom.com הר כרכום] א וועבזייטל געווידמעט פאר די טעאריע פון בארג סיני אויף הר כרכום, דורך עמנואל ענתי | |||
* {{מטח|צבי אילן|בארג סיני רעטעניש|12685}} | |||
* {{מטח|ידין רומן|אחד עשר יום מחורב|10523}} | |||
*{{מרחב|Sinai, Mount}} | |||
*[https://www.sefaria.org.il/topics/mount-sinai?tab=sources מקורות אין נושא פון בארג סיני] אויף [[ספריא]] זייטל | |||
*{{וואלה!|2="מיר האבן געפונען דעם באַרג סיני": אלטע העברעאישע אויפשריפטן פון "מעמד הר סיני" זענען געפונען געווארן אין סאודי אראביע|3=3324844|4=מאי 24, 2023}} | |||
*[https://historia.co.il/2017/04/05/פרק-185-יציאת-מצרים-מדבר-סהרה-והמפות-של-גו/ הערט אין פּאָדקאַסט - יובל מלחי נעמט אויף שחר גאפני איבער די טעאריע פון בארג סיני אין אמי קומי] | |||
==נאטיצן== | |||
{{ביאורים}} | |||
==רעפערענצן== | ==רעפערענצן== | ||
{{רעפערענצן}} | {{רעפערענצן}} | ||
[[he:הר סיני]] | |||
[[קאַטעגאָריע:אתרי המקרא]] | |||
[[קאַטעגאָריע:הרים מקודשים|סיני]] | |||
[[קאַטעגאָריע:הרים במקרא|סיני]] | |||
[[קאַטעגאָריע:פרשת יתרו]] | |||
[[קאַטעגאָריע:מתן תורה]] | |||
[[קאַטעגאָריע:בערג]] | |||
[[קאַטעגאָריע:פלעצער פון תנ"ך]] | |||
יעצטיגע רעוויזיע זינט 09:01, 8 יולי 2024
 |
דאס איז א דרעפט ארטיקל. עס איז אַן אַרבעט אין פּראָגרעס וואָס איז אָפן פאַר רעדאַגירונג דורך סיי וועם. ווען דער דרעפט איז פארטיג, ביטע גייט איבער דעם אריבערפירן טשעקליסט, זיכער צו מאכן אז עס איז גרייט. דערנאך קענט איר בעטן פון די דרעפט אריבערפירער אז זיי זאלן עס איבערגיין און אריבערפירן צום הויפט געביט. (אייער בקשה וועט פובליצירט ווערן אין המכלול:אריבערפירן דרעפטס, און דארט וועט אויך ערשיינען דער ענטפער - אויב פעלט אויס). |
הַר סִינָי (אדער חוֹרֵב) איז א בארג אין מדבר סיני ראיאן. דערויף האט השי"ת זיך אנטפלעקט צו כלל ישראל און זיי איבערגעגעבן די תורה.
אין תנ"ך
אין די תקופה פון גלות מצרים, ווען משה האט זיך געפונען אין מדין און געפאשעט זיין שווער יתרו'ס שעף, האט ער זיי געפירט צום מדבר, און איז אנגעקומען צום "געטליכן בארג צו חורב". השי"ת האט זיך דארט באוויזן פאר משה רבינו "מתוך הסנה", מיט'ן באפעל צוריקצוגיין קיין מצרים, און גיין אויסלייזן די אידן פון דארט[1]. דער אויבערשטער האט אים דאן געגעבן א צייכן אז ער האט אים געשיקט: ווען דו ציסט אַרויס דאָס פאָלק פון מִצרַיִם, וועט איר דינען גאָט אויף דעם דאָזיגן באַרג[2].
אין יאר ב'תמ"ח, אויפ'ן וועג ארויס פון מצרים גלייך נאכ'ן זיין אין רפידים זענען די אידן אנגעקומען קיין מדבר סיני, ווי ס'שטייט: "בַּחֹדֶשׁ הַשְּׁלִישִׁי לְצֵאת בְּנֵי יִשְׂרָאֵל מֵאֶרֶץ מִצְרָיִם בַּיּוֹם הַזֶּה בָּאוּ מִדְבַּר סִינָי, וַיִּסְעוּ מֵרְפִידִים וַיָּבֹאוּ מִדְבַּר סִינַי וַיַּחֲנוּ בַּמִּדְבָּר וַיִּחַן שָׁם יִשְׂרָאֵל נֶגֶד הָהָר"[3]. דורכאויס די צייט וואס זיי האבן זיך אויפגעהאלטן נעבן בארג, האט זיך אפגעשפילט דער מעמד הר סיני וואו די תורה איז געגעבן געווארן פאר די אידן, און זיי זענען געווארן אויפגענומען אלס דער פאלק פון השי"ת.
נאכפאלגנדיג די קבלת התורה, איז משה רבינו ארויף אויפ'ן בארג, פון וואו ער איז ארויף אין הימל אויף פערציג טעג און פערציג נעכט.
אין צייט וואס די אידן האבן געוויילט צופיסנס פונעם בארג איז פארגעקומען די חטא העגל[4].
שפעטער איז דארט געבויט געווארן די משכן, און דארט זענען אויך אוועק נדב ואביהוא ווי ס'שטייט[5]: "וַיָּמָת נָדָב וַאֲבִיהוּא לִפְנֵי יְהוָה בְּהַקְרִבָם אֵשׁ זָרָה לִפְנֵי יְהוָה בְּמִדְבַּר סִינַי".
א יאר דערנאך האט דער באשעפער דארט באפוילן איבער דעם פסח דורות, און שפעטער אויך אויף פסח שני[6].
משה רבינו איז דארט אויך באפוילן געווארן צו ציילן די אידן[7].
מיט יארן שפעטער, נאך וואס אליהו הנביא האט גע'הרג'עט די פיר הונדערט נביאי הבעל און איזבל האט אים געסטראשעט מיטן טויט, איז אליהו געגאנגען דורכאויס פערציג טעג און נעכט ביז צום בארג סיני[8].
נקרת הצור
אין דעם בארג געפינט זיך אויך א געוויסער שטיין וואס אין איר איז אריינגעגראבן א הייל[9], דארט האט השי"ת געהייסן משה רבינו שטיין, נאכ'ן חטא העגל[10]: "וַיֹּאמֶר ה' הִנֵּה מָקוֹם אִתִּי וְנִצַּבְתָּ עַל הַצּוּר, וְהָיָה בַּעֲבֹר כְּבֹדִי וְשַׂמְתִּיךָ בְּנִקְרַת הַצּוּר וְשַׂכֹּתִי כַפִּי עָלֶיךָ עַד עָבְרִי". די סיבה פארוואס משה האט געדארפט שטיין אין די "נקרת הצור" איז כדי נישט צו זעהן דעם באשעפער[11]. זייענדיג דארט האט דער באשעפער איבערגעגעבן פאר משה די י"ג מידות של רחמים און באפוילן אויסצולערנען פאר די אידן דעם "סדר התפילה", און זיי זאגן אז דער באשעפער וועט אלעמאל צוהערן צו זייערע תפילות.
אזוי אויך ווען אליהו הנביא איז אנטלאפן פון אחאב און איזבל איז ער אריין אין די הייל[12] ווי ס'שטייט: וַיֵּלֶךְ... עַד הַר הָאֱלֹהִים חֹרֵב, וַיָּבֹא שָׁם אֶל הַמְּעָרָה[13], ווי דארט האט ער אויך געהאט די מורא'דיגער התגלות פון באשעפער צו אים[14]: "וַיֹּאמֶר צֵא וְעָמַדְתָּ בָהָר לִפְנֵי ה' וְהִנֵּה ה' עֹבֵר וְרוּחַ גְּדוֹלָה וְחָזָק מְפָרֵק הָרִים וּמְשַׁבֵּר סְלָעִים לִפְנֵי ה', לֹא בָרוּחַ ה', וְאַחַר הָרוּחַ רַעַשׁ לֹא בָרַעַשׁ ה', וְאַחַר הָרַעַשׁ אֵשׁ לֹא בָאֵשׁ ה', וְאַחַר הָאֵשׁ קוֹל דְּמָמָה דַקָּה".
בארג סיני אין חז"ל
אויף די נאמען פונעם בארג "סיני", שטייט אין גמרא: "מאי הר סיני הר שירדה שנאה לעכו"ם עליו"[15]. אויף די נאמען "חורב" שטייט "ולמה נקרא הר חורב, שירדה חורבה לעכו"ם עליו"[16].
"הקב"ה הניח כל הרים וגבעות והשרה שכינתו על הר סיני ולא גבה הר סיני למעלה, אמר רבי יוסף לעולם ילמד אדם מדעת קונו שהרי הקב"ה הניח כל הרים וגבעות והשרה שכינתו על הר סיני"[17].
"אמר רבה בר בר חנה: זימנא חדא הוה קא אזלינן במדברא ואיתלוי בהדן ההוא טייעא... אמר לי: תא אחוי לך הר סיני. אזלי, חזאי דהדרא ליה עקרבא וקיימא כי חמרי חוורתי. שמעתי בת קול שאומרת: אוי לי שנשבעתי, ועכשיו שנשבעתי מי מפר לי? כי אתאי לקמיה דרבנן, אמרו לי: כל אבא חמרא, כל בר בר חנה סיכסא; היה לך לומר: מופר לך! והוא סבר: דלמא שבועתא דמבול הוא. ורבנן - א"כ, 'אוי לי' למה?"[18].
"אמר רבי יהושע בן לוי: בכל יום ויום בת קול יוצאת מהר חורב ומכרזת ואומרת: "אוי להם לבריות מעלבונה של תורה"[19].
"אמר רבי פנחס בשם רבי ראובן: עתיד הקב״ה להביא סיני ותבור וכרמל וחרמון ולבנות ביהמ״ק עליהם[20].
לאָקאַציע
עס זענען פארהאן מערערע מיינונגען צווישן די חוקרים, איבער'ן אידענטיטעט פון דער בארג, און דער געאגראפישער שטח וואו עס געפונט זיך.
דזשאבעל מוסא
די גענגט פון סיני ראיאן איז אנגענומען צו אידענטיפיצירן אלס דער מדבר סיני. אין דעם ראיאן זענען פארהאן א צאל בערג וואס זענען אלע א טייל פון דעם זעלבן בארג-קייט, און עס זענען פארהאן מיינונגס פארשידנהייטן צווישן די פארשער וועלכער בארג אין יענעם געגנט איז דער בארג סיני.
דזשאבעל מוסא [-משה] איז דער העכסטער בארג אינעם ראיאן, דעם בארג איז מערסט באקאנט צו אידענטיפיצירן אלס בארג סיני. דאס שטאמט פון א קריסטליכע טראדיציע, וואס לויטעט אז די קעניגן הלנה, מאמע פונעם קייסער קאנסטאנטין דער גרויסער, האט אנערקענט דאס ארט אלס דעם בארג סיני. אום ד'רפ"ז האט דער ערשטער יוסטיניאנוס קייסער געבויט אויפן פלאץ די קלויסטער סאַנטאַ קאַטערינאַ.
איינע פון די ארטיגע בערג איז א נידריג און באַוואוסט שטיין פעלז, באקאנט מיט'ן נאמען 'ראס סופסאפא', טייל פארשער טוען ערקלערן אז דאס איז דער בארג סיני. אנדערע ארכעאלאגן שלאגן דאס אפ, און זאגן אז ס'קען פונקט אזוי זיין איינע פון די אנדערע בערג דארט אין געגנט.
בארג כַּרְכּוֹם
בארג כרכום (אויף אראביש: דזשאבעל עידיד) איז א בארג אין די דרום זייט אין ארץ ישראל ביים נגב. אין די געגנט זענען פארהאן אומגעווענליכע קאנצענטראציעס פון ארכעאלאגישע געפונסן, און שטיין קונסטן. לויט די ארכעאלאגישע שאצונגען איז די בארג געווען פארהייליגט ביי די ארטיגע באפעלקערונג אין דער תקופה פון נאך דעם מבול, אסאך מענטשן האבן געבויט זייערע וואוינונגען צופוסנס פונעם בארג, און טייל זענען ארויף אויפן הייך צו מאכן זייערע רעליגיעזע ריטואלן. אויך איז די געדיכטקייט פון די שפורן פון באזעצטע ערטער העכער ווי אין סיי וועלכע אנדערע געגנט וואס מען האט ביז יעצט געפארשט אין די נגב און סיני, טראץ די שיטערע וואסער דארט אין געגנט.
דער ארכעאלאג עמנואל ענתי האט פארגעשלאגן צו אנערקענען דעם בארג כרכום אלס בארג סיני, א פארשלאג וואס איז נישט אנגענומען געווארן ביי א מערהייט פארשער.
סארביט אל-חאדאם
סארביט אל-חאדאם איז א ברייטע ארכעאלאגישע געגנט וואס געפונט זיך אין מערב סיני, מיט לאנגע יארן צוריק איז דאס געווען א מינע פון וואו מ'האט ארויסגעגראבן טערקוויז שטיינער פאר די מצרי'שע מלכות.
דאקטאר צבי אילן האט פארגעשלאגן איינצוזען אין סארביט אל-חאדאם דעם בארג סיני, א פארשלאג וואס איז נישט אנגענומען געווארן אויף א מערהייט פון פארשער.
דזשאבעל אל-לווז
דזשאבעל אל-לווז געפינט זיך אין סאודי אראביע וואס איז די פארצייטישע מדין. עס איז פארהאן א טעאָריע אז די אידן זענען אריבער אין סיני ביז צו נואוועיבאַ אדער צו שאראם-א-שייך, דארט זענען זיי אריבער דעם ים סוף, און זענען צוגעגאנגען צום דערנעבנדן דזשאבעל אל-לווז און דארט באקומען די תורה.
די טעאריע איז נישט אנגענומען געווארן ביי פארשער, צוליב דעם וואס ס'איז קיינמאל נישט באפעסטיגט געווארן מיט באווייזן, אזוי אויך זענען פארהאן אפאר אנדערע שוועריגקייטן איבער די טעאריע אז בארג סיני איז אין מדין געגנט, ווי פאלגנד:
- די ווייטקייט צווישן גושן און מדין איז בערך 450 קילאמעטער, וואס שטימט נישט צו דעם וואס עס שטייט אין תורה איבער די נאנטקייט פון בארג סיני צו מצרים.
- ווען משה בעט פון חובב בן רעואל המדיני, ער זאָל זיך מיטרייזן מיט זיי אין מדבר, זאגט זיך חובב אפ, זאגנדיג: ”וַיֹּאמֶר אֵלָיו, לֹא אֵלֵךְ: כִּי אִם-אֶל-אַרְצִי וְאֶל-מוֹלַדְתִּי, אֵלֵךְ”, און אויב ווי פארגעשלאגן אז דער בארג סיני איז אין מדין, איז דאס דאך אין זיין געבורט-ארט און די אפזאג האט נישט קיין פשט.
- די אידענטיפיקאציע פונעם בארג אין דעם געגנט שטימט נישט מיט דער שילדערונג פון דער רייזע פון פאלק ישראל אין סיני ווי געשילדערט אין דער תורה, און קרויזט אויס אנדערע סטאנציעס אין מדבר ווי מדבר סיני, סין, שור, וועלכע זענען היינט אידענטיפיצירט מיט מער זיכערקייט.
דזשאבעל סִין בִּישָׁאר
דזשאבעל סִין בִּישָׁאר געפינט זיך אין מערב זייט פון וואדי סודער, פראפעסאר מנשה הראל האט פארגעשלאגן דזשאבעל סִין בִּישָׁאר צו אנערקענען אלס בארג סיני[א]. דער פארשער יוסף גינת שלאגט אפ הראל'ס השערה, ער טענה'ט אז דער באדייט פונעם נאמען אין דער לאקאלער שפראך איז "שן בוקעת"=א "שפאלטנדע צאן"[21].
דזשאבעל חאלאל
א צאל פארשער צווישן זיי יוחנן אהרוני האבן פארגעלייגט צו איינזען אין דזשאבעל חאלאל אלס דעם בארג סיני. דאס געגנט ווי די בארג געפונט זיך שטימט מיט זייערע טעאריעס איבער די צפון וועג רייזע פון די אידן ביים ארויסגיין פון מצרים. דאס בארג איז אויסגעוועלט געווארן צוליב איר נאנטקייט מיט עין קאדיראת און עין קאדיס וואס טייל פארשער אנערקענען אלס קדש ברנע וואו די אידן האבן געוויילט אינטערוועגנס. "קלאַודע סקודאַמאָר דזשאַרוויס" (Claude Scudamore Jarvis), דער בריטישער סיני גאווערנאר אין די ה'תר"צ יארן, האט פארשטערקערט די טעאריע מיט דעם אז די נאמען פון דעם בארג אויף אראביש איז טייטש: "מותר", און אין דעם קאָנטעקסט פון מקריב זיין קרבנות איז דאס טייטש: "הייליג און לעגאל". די קריטיק וואס פארשער האבן איבער דעם פארשלאג איז אז די ארכעאלאגישע געפונסן וואס זענען אנטדעקט געווארן אין די געגנט פונעם בארג זענען פון דער שטיין-עפאכע יארן, און פון דער רוימישער-ביזאַנטין תקופה, און לויט די ארכעאלאגן שטימען נישט די צוויי צייטן מיט די תקופה פון יציאת מצרים.
דזשאבעל חשם א-טריף
דזשאבעל חשם א-טריף איז א בארג וואס געפינט זיך אין צפון-מזרח פון סיני, ווייט 20 קילאמעטער פון די גרעניץ צווישן ארץ ישראל מיט מצרים, און א קילאמעטער ווייט פון דרום פון די נחאל-טאבא וועג, הויך 874 מעטער העכער דעם ים פלאך. ס'זענען פארהאן פארשער, די אָנגעזעענסטע פון זיי זענען דער פילם-רעזשיסאָר יעקב קאַמעראָן[22], און דער זשורנאַליסט פארשער שמחה יאקאבאָוויטש, וואס ווילן פארשלאגן אז די בארג איז די בארג סיני, און אויף דעם ארויף אויף העברעאיש האט דאס באקומען דעם נאמען "הר השם" = גאט'ס בארג.
לויט זיי איז צוליב אפאר סיבות דזשאבעל חשם א-טריף דער בעסטער פארשלאג צו אנווייזן זייענדיג דעם בארג סיני, ווי פאלגנד:
- די ארט פון בארג סיני איז פארצייכנט דריי מאל אין תורה, יעדער מאל לויט די ווייטקייט פון א געוויסן אנדערן ארט, און די בארג איז די איינציגסטע וואס די ווייטקייט שטימט מיט די דריי אנווייזונגען.
- אויפן בארג איז פארהאן א צייכן פון אן אלטן קוואל וואסער וואס איז דארט געווען[ב].
- די בארג איז אונטערוועגנס וואו די אידן זענען געגאנגען וואנדערנדיג אין מדבר.
טראץ דעם האט די מצרי'שע מיליטער נישט ערלויבט קיין צוטריט און צו דורכפירן דארט ארכעאלאגישע ארבעט פראצעדורן, און שומרים היטן אפ אז מ'זאל קענען נישט צוקומען צו דעם בארג.
אמי קוסי
אמי קוסי (ענ') איז א וואולקאן בארג וואס געפינט זיך אין צפון פון טשאד, וואס דער פארשער יוסף איידלבערג[23] וויל דאס באצייכענען אלס דעם בארג סיני. לויט זיין טעאריע זענען די אידן ארויס פון מצרים צו מערב ריכטונג, און זענען געגאנגען די ערשטע יארן אינעם היינטיגן סאַהאַראַ מדבר, וואו פון דארט זענען זיי אנגעקומען קיין אמי קוסי.
צו פארשטערקערן די פארשלאג צייכנט ער צו עטליכע זאכן, ווי פאלגנד:
- אסאך שטעט אין די געגנט וואס הייסן ווי שטעט דערמאנט אין תורה.
- די אויסשטעל פון די געגנט וואס איז מער ענליך צו דעם וואס ווערט דערמאנט אין די תורה, ווי דער האלבאינזל וואס הייסט היינט סיני.
- די מערסטע פאסיג צו די צייט וואס האט גענומען פאר די אידן צו גיין, דורכאויס די גאנצע רייזע.
- די מערסטע פאסיג צו די צייט וואס אליהו הנביא איז געגאנגען פון באר שבע צום בארג, דורכאויס פערציג טעג און פערציג נעכט[24].
- די ארטיגע באַמבאַראַ שפראך ענדלט אביסל צו די אלטע לשון הקודש.
די שטיינער
עס זענען פארהאן שטיינער פון דעם בערגיגן געגנט וואס ווערט היינט גערופן מדבר סיני [אויסקלארונג פארלאנגט], וואס האבן אויף זיך אזעלכע שטריכן און צייכענעס אין א פארעם וואס זעט אויס ווי צווייגן פון דעם דארנבוים 'סנה', די שטריכן פילן אן דעם גאנצן אינהאלט פונעם שטיין, אזוי אז אפילו מען צושפאלט די שטיין אויף קלענערע שטיקלעך פארבלייבט נאך אלס דערויף די צייכן פון א סנה. אין די פריערדיגע ספרים ווערט דאס שוין צוזאמגעשטעלט מיט דעם וואס די התגלות פון באשעפער צו משה רבינו איז געווען אויף די בארג סיני "מתוך הסנה". ס'זענען פארהאן וואס געבן אן אז די נאמען פון דעם בארג "סיני", איז באזירט אויף אט די דאזיגע דארטיגע 'סנה' שטיינער[25].
אין פירוש שם טוב אויף מורה נבוכים[26] שטייט אזוי: "ואמר החכם רבי משה הנרבוני[27], וזה לשונו, ומה שראיתי אני מסכים לזה אעירך עליו, דע כי הר סיני העידו עליו כי האבנים הנמצאים בו יצויר עליהם הסנה, ולכן נקרא ההר ההוא הר סיני על שם הסנה, כמו שנגלה ה' למשה מתוך הסנה, ואחד מנכבדי ברצלונה מבני בן חסדאי הביא עמו מן האבנים ההם, וראיתי בו הסנה מצויר בתכלית הציור, והציור ציור אלהי, ושברתי האבן לחצאים ונגלה הסנה בכל חלק וחלק, וחלקתי אותו החלק לחצאים ונמצא הסנה מצויר בשטח כל חלק בפנימיותו, וכן פעמים רבות עד שהיו החלקים כדמות בוטנים, ועדיין הסנה בהם, ונפלאתי על זה ושמחתי עליה מאוד, כי הוא דרך להבין כוונת הרב, עד כאן לשון זה החכם".
נאך לייגט צו אין מקור חיים[28]: "וכשהלכתי לברצלונה שאלתי זה לתלמידים, והשיבו לי כי גם עתה האבנים קיימות, והאדם שהם בידו ברח לפירפיניאן בעבור המגיפה שהיא בברצלונה, וכשהלכתי לפירפיניאן העידו לפני כמה וכמה שראו אלה האבנים".
אויך רבי שמואל אבן צרצה[29] און רבי יצחק בן משה הלוי אין "מעשה אפוד", ערצייגן זיך איבער די וואונדערליכע שטיינער. רבי יעקב עמדין ציטירט די עדות'שארפטן איבער די שטיינער, און קריקיטירט גאר שטארק דאס פרובירן צו טרעפן הוכחות אויף זאכן וואס זענען אנגענומען ביי אונז דורך קבלת אבות און מסורה[30].
די שטיינער זענען שוין באקאנט געווען אויך אין די גוי'שע וועלט אין די 13טער יארהונדערט[31].
די פארשער רופן די ערשיינונג "מאַנגאַנעס בלומען", און עס איז באשאפן ווי אַ רעזולטאַט פון די קריסטאַליזאציע פון מאַנגאַנעסע אַקסייד אין די שטיין[29].
מדבר סיני
דער בארג סיני געפונט זיך אינעם מדבר סיני. לויט די אנגענומענע מיינונג איז "מדבר סיני" די געגנט וואס ווערט היינט אויך אזוי גערופן. דאס געפינט זיך אויף צפון זייט פון די היסטארישע מצרים, און איז אויסער די דרום גרעניצן פון ארץ ישראל. אין צייט פון תנ"ך איז יענער גאנצער געגנט געווען א ליידיגער מדבר און עס איז נישט געווען אונטער'ן קאנטראל פון קיין שום לאנד. היינט איז דער נאמען 'סיני' פארברייטערט געווארן אויפ'ן גאנצן ראיאן, גערופן דער סיני האלבאינזל, און עס איז היינט אין די גרעניצן פון עגיפטן לויטן שלום וואס זיי האבן געשלאסן מיט מדינת ישראל אין יאר 1979.
לויט ווי עס קומט אויס פון די פסוקים[32] געפונט זיך דער בארג צווישן די מדבריות צין און פארן, ווי אויך צווישן לאנד עמלק און לאנד מדין. דער פונקטליך אָרט פון די צוויי מדבריות און די שייכות צווישן זיי איז נישט באקאנט היינט, אז מען זאל קענען באַשטימען זייער פּונקטליכן אָרט אויף די מאפע, כאטש אין תנ"ך איז מער קלאר א פארצייכנטער ארט[אויסקלארונג פארלאנגט][33], אזוי אויך איז נישט קלאר פונקטליך וועלכער בארג אין מדבר סיני איז דער בארג סיני.
די גמרא[34] זאגט: "אמר ר' יוסי בר' חנינא, ה' שמות יש לו, מדבר צין - שנצטוו ישראל עליו, מדבר קדש - שנתקדשו ישראל עליו, מדבר קדמות - שנתנה קדומה עליו, מדבר פארן - שפרו ורבו עליה ישראל, מדבר סיני - שירדה שנאה לעכו"ם עליו"[ג].
דרויסנדיגע לינקס
- מידיע און בילדער איבער בארג סיני אויף וויקיקאמאנס
- די טעאריע פון דעם אָרט פון בארג סיני אין דזשאבעל אל-לוז אין סאודי אראביע.
- ר' יוחנן האכהייזער, איבער די שטיינער פון בארג סיני און נאך אינטרעסאנטע שטיינער, אויף אידיש24
- "וואו איז הר סיני?", אשכול אויף אייוועלט
פארבאטענע בילדער אנטדעקט - האט ראן ווייט געזאגט דעם אמת?, דורך David Gates אויף יוטיוב- הר כרכום א וועבזייטל געווידמעט פאר די טעאריע פון בארג סיני אויף הר כרכום, דורך עמנואל ענתי
- צבי אילן, בארג סיני רעטעניש, אויף מטח זייטל
- ידין רומן, אחד עשר יום מחורב, אויף מטח זייטל
- זוך אויף Sinai, Mount אינעם מדינת ישראל נאציאנאלע ביבליאטעק
- מקורות אין נושא פון בארג סיני אויף ספריא זייטל
- "מיר האבן געפונען דעם באַרג סיני": אלטע העברעאישע אויפשריפטן פון "מעמד הר סיני" זענען געפונען געווארן אין סאודי אראביע, אויף וואלה, מאי 24, 2023
- הערט אין פּאָדקאַסט - יובל מלחי נעמט אויף שחר גאפני איבער די טעאריע פון בארג סיני אין אמי קומי
נאטיצן
- ↑ הראל האט געפארשט די גאנצע וועג וואו די אידן האבן געוואנדערט אין מדבר, און אין זיין בוך "מסעי סיני" שילדערט ער אלעס לויט ווי ס'שטייט אין תורה, און דארט באווייזט ער אסאך ערטער וואו די אידן זענען אדורך, וואו זיי געפונען זיך, און צווישן זיי די בארג סיני. עס איז באזירט אויף דעם וואס ס'געפינט זיך 75 קילאמעטער פון גושן, וואס שטימט מיט דעם וואס ס'שטייט שמות ח, כג: ”דֶּרֶךְ שְׁלֹשֶׁת יָמִים נֵלֵךְ בַּמִּדְבָּר”. ד.ה. גיין א טאג 25 קילאמעטער. ער באזירט זיך אויך אויף די נאמען פון די בארג, "דזשאבעל"=בארג, "סין" = תורה, "בישר" = בשורה, ד.ה. די בארג פון די בשורה פון די תורה.
- ↑ און ביי די בארג איז געווען א קוואל, ווי משה רבינו שילדערט אין דברים ט, כ: ”וְֽאֶת-חַטַּאתְכֶ֞ם אֲשֶׁר-עֲשִׂיתֶ֣ם אֶת-הָעֵ֗גֶל לָקַ֘חְתִּי֮ וָאֶשְׂרֹ֣ף אֹת֣וֹ ׀ בָּאֵשׁ֒ וָאֶכֹּ֨ת אֹת֤וֹ טָחוֹן֙ הֵיטֵ֔ב עַ֥ד אֲשֶׁר-דַּ֖ק לְעָפָ֑ר וָֽאַשְׁלִךְ֙ אֶת-עֲפָר֔וֹ אֶל-הַנַּ֖חַל הַיֹּרֵ֥ד מִן-הָהָֽר”.
- ↑ צו באמערקן אז מדבר צין, מדבר סין און מדבר סיני ווערן דערמאנט אין תנ"ך אלס באזונדערע ערטער: מדבר צין איז די מערסטע נאנט צו ארץ ישראל, דארט האבן די מרגלים אנגעפאנגען זייער שפיאנאזש רייזע (במדבר יג, כא), און אהין זענען די אידן אנגעקומען נאר אין לעצטן יאר פון וואנדערונג אין מדבר. פון דער אַנדערער זײט, זענען זיי אָנגעקומען אין מדבר סין פּונקט אַ חודש נאָכן יציאת מצרים, ווי ס'שטייט (שמות טז, א): ”וַיִּסְעוּ מֵאֵילִם, וַיָּבֹאוּ כָּל עֲדַת בְּנֵי יִשְׂרָאֵל אֶל מִדְבַּר סִין אֲשֶׁר בֵּין אֵילִם וּבֵין סִינָי, בַּחֲמִשָּׁה עָשָׂר יוֹם לַחֹדֶשׁ הַשֵּׁנִי לְצֵאתָם מֵאֶרֶץ מִצְרָיִם”. אין דעם פסוק ווערט אויך קלארגעשטעלט אז סיני איז אן אנדער ארט, און אזוי איז אויך אין פרשת מסעי (במדבר לג, יא–טו) אין די סדר המסעות.
רעפערענצן
- ↑ שמות ג, א
- ↑ יב
- ↑ שמות יט, א
- ↑ שמות לב, א.
- ↑ במדבר ג, ד.
- ↑ במדבר ט, א.
- ↑ במדבר א, א–ב
- ↑ מלכים א' יט, ח
- ↑ רש"י, שמות לג, כב נקרת הצור-כריית הצור.
- ↑ שמות לג, כא–כב.
- ↑ שמות לג, כ; דעת זקנים, שמות לג, כב.
- ↑ מלכים א' יט, ח–ט.
- ↑ רש"י, מלכים א' יט, ט.
- ↑ מלכים א' יט, יא–יב.
- ↑ שבת פט, א
- ↑ שבת פט, ב
- ↑ סוטה ה, א
- ↑ בבא בתרא עד, א
- ↑ משנה, אבות ו, ב; איכה רבה, פתיחתא, ב. זעט דארט אין תפארת ישראל, אות ל"ה, אז אין די געאגראפיע ביכער ווערט דערמאנט אז ביז היינט ווערט אין דער געגנט פון הר סיני געהערט אין די לופט א שטימע וואס מען קען נישט פארשטיין, און דער תפארת ישראל פירט אויס אז לדעתו האט דאס רבי יהושע בן לוי געמיינט, אז די דאזיגע שטימעס זענען מרמז צו דעם מענטש אים צו דערמאנען דעם מתן תורה, און דאס איז דער "בת קול" וואס ער דערמאנט דא, מיינענדיג צו זאגן אז דאס איז א "קליינע קול" וואס טוט איבער'חזר'ן דעם "גרויסן קול" וואס האט זיך געהערט בשעת מתן תורה.
- ↑ ילקוט שמעוני, מיכה ד, א, רמז תקנ"ב
- ↑ יוסף גינת, "למשמעותם של שמות הרים בסיני", טבע וארץ, באנד י"א (ד), תשכ"ט–1969, זייט 190–192.
- ↑ אויף זיין פילם "פענוח יציאת מצרים".
- ↑ אין זיין בוך "במברה". אזוי אויך דער שרייבער אביגדור שאכאן האט פארברייטערט יוספ'ס פארשונג ארבעט אין זיין בוך "זה סיני"; זעט אויך שחר גאפני אין זיין בוך 'יציאת מצרים התיאוריה האבודה' וואס האט פארברייטערט אין די טעאריע.
- ↑ מלכים א' יט, ג–ח.
- ↑ פירוש שם טוב אויף מורה נבוכים, פרק סו.
- ↑ פרק סו.
- ↑ פירוש הנרבוני למורה נבוכים, חלק א' פרק ס"ו
- ↑ פרשת כי תשא נה:.
- ↑ 29.0 29.1 רפאל ישפה, האבן והסנה, קתדרה: לתולדות ארץ ישראל ויישובה, 48, תשמ"ח, באתר JSTOR
- ↑ "בירת מגדל עוז" זייט 240.
- ↑ פארצייכנט אין בוך "עדזשאב אל-מחלוקאט"(ענ') פונעם פערסי'שן געאגראף זכריא אל-קאזוויני; זהר עמר, די וואונדערליכע שטיינער פון בארג סיני, קתדרה: לתולדות ארץ ישראל ויישובה, 52, תשמ"ט, באתר JSTOR; אויך דער אראבישער היסטאָריקער אבו אל-פידאא שרייבט איבער דעם שוין אין די 14טער יארהונדערט;אזוי אויך דער איטאליע'נישער קריסטלעכער רייזנדער, גוטשי, וואס האט באזוכט דארט אין געגנט סוף די 14טער יארהונדערט.
- ↑ אזוי קומט אויס און עטליכע ערטער, צום ביישפיל במדבר לג; דברים א.[אויסקלארונג פארלאנגט]
- ↑ מנשה הראל, מדבר צין, בית מקרא: כתב-עת לחקר המקרא ועולמו כרך ט"ו, חוברת ד' (מ"ג), ירושלים, מוסד ביאליק, (אלול תש"ל), זייט 459.
- ↑ שבת פט, א