אונטערשייד צווישן ווערסיעס פון "רוי:י-ה רבון עלם"

פון המכלול
קפיצה לניווט קפיצה לחיפוש
וויזועלוויקיטעקסט
ק (אויסשטעל)
אין תקציר עריכה
 
(12 מיטלסטע ווערסיעס פון 2 באַניצער נישט געוויזן.)
שורה 1: שורה 1:
{{דרעפט}}
{{דרעפט}}
'''יה ריבון עלם''' (אראמיש, טייטש: "ג-ט, האר פון דער וועלט") איז א פיוט וואס איז געשריבן געוואָרן דורך [[רבי ישראל נאג'ארה]], א 16טן יאָרהונדערט פּייטן. עס איז איינע פון די מערסט פּאָפּולערע שבת'דיגע [[זמירות]], באזונדערס צווישן אשכנז'ישע קהילות וואס זינגען עס ביי די סעודה פון פרייטאג ביינאכט, און ספרד'ישע קהילות וואס זינגען עס ביי די [[שירת הבקשות]]. אויך געוויסע תימנ'ער אידן פלעגן עס זינגען.
{{חלונית
| כותרת = י-ה ריבון עלם
| תוכן ='''יָ'''הּ רִבּוֹן עָלַם וְעַלְמַיָּא
אַנְתְּ הוּא מַלְכָּא מֶלֶךְ מַלְכַיָּא
עובַד גְּבוּרְתָּךְ וְתִמְהַיָּא
שְׁפַר קֳדָמָך לְהַחֲוָיָּא
 
'''שְׁ'''בָחִין אֲסַדֵּר צַפְרָא וְרַמְשָׁא
לָךְ אֱלָהָא קַדִּישָׁא בְּרָא כָל נַפְשָׁא
עִירִין קַדִּישִׁין וּבְנֵי אֱנָשָׁא
חֵיוַת בָּרָא וְעוֹף שְׁמַיָּא
 
'''רַ'''בְרְבִין עוֹבָדָךְ וְתַקִּיפִין
מַכִּיךְ רָמַיָּא זַקִּיף כְּפִיפִין
לוּ יְחִי גְבַר שְׁנִין אַלְפִין
לָא יֵעוּל גְּבוּרְתָּךְ בְּחוּשְׁבְּנַיָּא
 
'''אֱ'''לָהָא דִּי לֵיהּ יְקָר וּרְבוּתָא
פְּרוֹק יַת עָנָךְ מִפֻּם אַרְיָוָתָא
וְאַפֵּיק יַת עַמָּךְ מִגּוֹ גָּלוּתָא
עַמָּךְ דִּי בְחַרְתְּ מִכָּל אֻמַּיָּא
 
'''לְ'''מִקְדָּשָׁךְ תּוּב וּלְקֹדֶשׁ קֻדְשִׁין
אֲתַר דִּי בֵיהּ יֶחֱדוּן רוּחִין וְנַפְשִׁין
וִיזַמְּרוּן לָךְ שִׁירִין וְרֲחֲשִׁין
בִּירוּשְׁלֵם קַרְתָּא דְשֻׁפְרַיָּא
| ניקוד = כן
| רוחב = auto
|שורות = יא
}}
'''י-ה ריבון עלם''' (אראמיש, טייטש: "ג-ט, האר פון דער וועלט") איז א פיוט וואס איז געשריבן געוואָרן דורך [[רבי ישראל נאג'ארה]], א 16טן יאָרהונדערט פּייטן. עס איז איינע פון די מערסט פּאָפּולערע שבת'דיגע [[זמירות]], באזונדערס צווישן אשכנז'ישע קהילות וואס זינגען עס ביי די סעודה פון פרייטאג ביינאכט, און ספרד'ישע קהילות וואס זינגען עס ביי די "שירת הבקשות". אויך געוויסע תימנ'ער אידן פלעגן עס זינגען.


==מחבר און פארפאסונג==
==מחבר און פארפאסונג==
[[טעקע:קה רבון.png|קליין|דער פיוט י-ה רבון אין זמירות ישראל ווענעציע ש"ס]]
[[טעקע:קה רבון.png|קליין|דער פיוט י-ה רבון אין זמירות ישראל ווענעציע ש"ס]]
דער זמר איז דורך [[רבי ישראל נאג'ארה]] (בערך ה'שט"ו–שפ"ח, א פּראָליפישער פּייטן, וואס האט געשריבן איבער 650 פיוטים. און ערשיינט אנהייב פון זיין זאמלונג פון פיוטים, "זמירות ישראל" (צפת שמ"ז, אוצ טז; און ווענעציע שנט אות ד).  
דער זמר איז דורך [[רבי ישראל נאג'ארה]] (בערך ה'שט"ו–שפ"ח), א פּראָליפישער פּייטן, וואס האט געשריבן 1000 פיוטים. י-ה רבון ערשיינט אנהייב פון זיין זאמלונג פון פיוטים, "זמירות ישראל" ([https://beta.hebrewbooks.org/reader/reader.aspx?sfid=21788#p=17 צפת שמ"ז, אות יו], דף ח,ב; און [https://beta.hebrewbooks.org/reader/reader.aspx?sfid=45788#p=12 ווענעציע שנ"ט, אות ד], דף ז,א).
גענוי ווי די אנדערע ניגונים אין זיין שאפונג, וואס איז אין גרויס טייל געוועזן ארויפגעזעצט הייליגע ווערטער, אויף פאפולערע פאלקסישע לידער, איז דער ניגון "י-ה רבון עלם" א פאראדיע אויף אן אראבישן ניגון "יוא ראבי שאלים שאילמי" (פרידן פאר דיר מיין האר), צו וועלכע די ווערטער "י-ה רבון עלם ועלמיא" זענען צוגעפאסט געווארן. דער ניגון ערשיינט אונטער דעם אראבישן [[מקאם]] "ראשט", א מזרח'ישער מוזיקאלישער סטיל מיט וואס מען האט אריגינעך געזונגען דעם פיוט.  
גענוי ווי די אנדערע ניגונים אין זיין שאפונג, וואס איז אין גרויס טייל ארויפגעזעצט הייליגע ווערטער אויף פאפולערע פאלקסישע לידער, איז דער ניגון "י-ה רבון עלם" א קאנפראקטום אויף אן אראבישן ניגון "יוא ראבי שאלים שאילמי" ("פרידן פאר דיר מיין האר"), צו וועלכע די ווערטער "י-ה רבון עלם ועלמיא" זענען צוגעפאסט געווארן. דער ניגון ערשיינט אונטער דעם אראבישן [[מקאם]] "ראשט", א מזרח'ישער מוזיקאלישער סטיל מיט וואס מען האט אריגינעל געזונגען דעם פיוט.


טראץ וואס דער זמר האט נישט קיין שייכות מיט'ן שבת, איז דאס אריינגעדרוקט געווארן אין די זמירות'ליך פון אשכנז, און איז פארשפרייט געווארן אין פילע קהילות צו זינגען אום פרייטאג צונאכטס. ווי אויך ביי די ספרד'ישע מנהג פון זינגען שירת בקשות שבת פארטאגס איז דער זמר איינס פון די פאפולערע פיוטים.
טראץ וואס דער זמר האט נישט קיין שייכות מיט שבת (זייענדיג א טייל פון "עולת תמיד" אין זמירות ישראל, און נישט פון "עולת שבת"), איז דאס אריינגעדרוקט געווארן אין די זמירות'לעך פון אשכנז, און איז פארשפרייט געווארן אין פילע קהילות צו זינגען אום פרייטאג צונאכטס. אויך איז דער זמר איינס פון די פיוטים ביי דער ספרד'ישער מנהג פון זינגען "בקשות" שבת פארטאגס. [[רבי גרשון עדלשטיין]] האט געזאגט אז כאטש מיטן זינגען דעם פיוט איז מען נישט מקיים זכור את יום השבת, איז מען אבער מקיים ולעבדו בכל לבבכם{{הערה|1=https://beinenu.com/sites/default/files/alonim/74_11_75.pdf}}.


==אינהאלט און אויסשטעל==
==אינהאלט און אויסשטעל==
"יה ריבון עלם" איז געשריבן אין [[אראמיש]], אין זמירות ישראל האט רבי ישראל געשריבן נאכ'ן ניגון די פסוקים אויף וואס עס איז באזירט, און ביי דעם ניגון האט ער געשריבן די פסוקים אין דניאל (ג, לב-לג):
"יה ריבון עלם" איז געשריבן אין [[אראמיש]] און פארמאגט פיל אויסדרוקן פון די פסוקים פון ספר דניאל{{הערה|1=https://www.sefaria.org/sheets/292433}}. ער ציטירט גלייך אדער אַדאַפּטירט פסוקים, אפילו אזעלכע וואָס האָבן אָריגינעל רעפערירט צו נבוכדנצר און דריוש, און האט זיי אדאפּטירט צו לויבן ג-ט. אין זמירות ישראל האט רבי ישראל געשריבן נאך יעדן שיר די פסוקים אויף וואס עס איז באזירט, און ביי דעם שיר האט ער געשריבן די פסוקים אין דניאל (ג, לב-לג):
 
{{ציטוט
{{ציטוט
| אָתַיָּא וְתִמְהַיָּא דִּי עֲבַד עִמִּי אֱלָהָא עליא [עִלָּאָה], שְׁפַר קָדָמַי לְהַחֲוָיָה.
| אָתַיָּא וְתִמְהַיָּא דִּי עֲבַד עִמִּי אֱלָהָא עליא [עִלָּאָה], שְׁפַר קָדָמַי לְהַחֲוָיָה.
אָתוֹהִי כְּמָה רַבְרְבִין וְתִמְהוֹהִי כְּמָה תַקִּיפִין, מַלְכוּתֵהּ מַלְכוּת עָלַם וְשָׁלְטָנֵהּ עִם דָּר וְדָר.
אָתוֹהִי כְּמָה רַבְרְבִין וְתִמְהוֹהִי כְּמָה תַקִּיפִין, מַלְכוּתֵהּ מַלְכוּת עָלַם וְשָׁלְטָנֵהּ עִם דָּר וְדָר.
| שורות = יא
| שורות = יא
| איבערזעצונג = די וואונדער און גרויסקייטן וואס דער אייבערשטער האט געטון מיט מיר, איז גוט פאר מיר צו דערציילן.{{ש}}ווי גרויס און ווי שטארק זיי זענען! זיין מלכות איז אן אייביגע מלכות און זיין הערשאפט איז פון דור צו דור.
}}
}}
טייל האבן געמיינט אז די ווערטער זענען אויך טייל פונעם ליד דורכ'ן מחבר; אין סקולען זינגט מען אויך די פסוקים אלס המשך פונעם ניגון י-ה רבון עלם.


טייל האבן געמיינט אז די ווערטער זענען אויך טייל פונעם ליד דורכ'ן מחבר. די אראמיש פון דעם פיוט, פארמאגט פיל אויסדרוקן פון די פסוקים פון דניאל, און שליסט איין אויסדרוקן פון זוהר. טראץ דער ארמישער שפּראך, איז ער ברייט פארשפּרייט געווארן. טייל ברענגען דעם טעם, ווייל אין שבת דארף מען נישט קיין מלאכים וואס זאלן הערן, ווייל ג-ט הערט דעם מענטש גלייך{{הערה|1=https://www.sefaria.org/sheets/635405.6?lang=bi&with=all&lang2=en}}.
דער פיוט שליסט אויך איין אויסדרוקן פון זוהר. טראץ דער ארמישער שפּראך, איז ער ברייט פארשפּרייט געווארן. שלמה אבינר זאָגט אַז די אַרמישע שפּראַך פונעם פיוט דערלויבט אַ נענטערע אויסדרוק פון קירבה צו גא-ט, וואָס וואָלט געווען צו דרייסט אין לשון קודש{{הערה|1=https://orot.ac.il/עיונים-בסידור-התפילה-י-ה-ריבון-עולם}}. דער פאַקט, אַז דער פיוט איז געשריבן אין אַרמיש, האָט אַרויפגעבראַכט אַן אינטערעסאַנטע הלכהדיקע פראַגע. לויט עטליכע גמרות (שבת יב ע"ב, סוטה לג ע"א), טאָר מען נישט דאַווענען אַליין אין אַרמיש, ווייל די מלאכים פאַרשטייען נישט אַרמיש און וועלן נישט איבערגעבן די תפילות. דער הר צבי ענטפערט, אַז יה רבון קען זיין אין אַרמיש, אָדער ווייל עס איז ניט באמת אַ בקשה, אָדער ווייל די בקשות וואָס מיר בעטן זענען מערסטנס וועגן דער צוקונפטיגער גאולה. אַן אַנדער ענטפער איז, אַז אויפן שבת טאָג, ווען מיר דערגרייכן אַ ספּעציעלן קשר צום אייבערשטן, דאַרפן מיר נישט די מלאכים זאָלן הערן, ווייל דער אייבערשטער זאָרגט זיך אַליין פאַר אונז – פּונקט ווי ביי אַ קראַנקן מענטש אָדער אין אַ מנין{{הערה|{{היברובוקס|רבי הערש פסח פראנק|הר צבי|20947|page=82|באנד=אורח חיים|מקום הוצאה=ירושלים|שנת הוצאה=תשכ"ט|עמ=סז|לינק טעקסט=סי' סד}}}}.


דער פּיּוּט איז געבויט אין א סטראָפישן סטיל, באַקאַנט אלס מואוואַששאַח אין אראביש<ref>{{Cite book |last=Kligman |first=Mark |title=Sephardic and Mizrahi Jewry |chapter-url=https://www.degruyter.com/document/doi/10.18574/nyu/9780814797419.003.0016/html |chapter=Chapter 13 Diversity and Uniqueness An Introduction to Sephardic Liturgical Music |year=2005 |pages=259–284 |publisher=New York University Press |isbn=978-0-8147-9741-9 |language=en |doi=10.18574/nyu/9780814797419.003.0016 }}</ref>. ער באַשטייט פון פינף סטראפן, יעדער מיט פיר סטאנצן, פון וואס די ערשטע דריי גראמען איינס מיט'ן אנדערן, און דער לעצטער גראמט מיטן ערשטן סטראף וואס דינט אויך אלס פזמון. יעדער שורה האָט פיר אַקצענטירטע זילבעס. די ערשטע בוכשטאבן פון די סטראפן פארמירן דעם מחבר'ס נאמען "ישראל" אלס אקראָסטיך.
דער פּיּוּט איז געבויט אין א סטראָפישן סטיל, באַקאַנט אלס מואוואַששאַח אין אראביש<ref>{{Cite book |last=Kligman |first=Mark |title=Sephardic and Mizrahi Jewry |chapter-url=https://www.degruyter.com/document/doi/10.18574/nyu/9780814797419.003.0016/html |chapter=Chapter 13 Diversity and Uniqueness An Introduction to Sephardic Liturgical Music |year=2005 |pages=259–284 |publisher=New York University Press |isbn=978-0-8147-9741-9 |language=en |doi=10.18574/nyu/9780814797419.003.0016 }}</ref>. ער באשטייט פון פינף סטראפן, יעדער מיט פיר סטאנצן, פון וואס די ערשטע דריי גראמען איינס מיט'ן אנדערן, און דער לעצטער גראמט מיטן ערשטן סטראף וואס דינט אויך אלס פזמון. יעדער שורה האָט פיר אַקצענטירטע זילבעס. די ערשטע בוכשטאבן פון די סטראפן פארמירן דעם מחבר'ס נאמען "ישראל" אלס אקראָסטיך.


דער פיוט איז אַ געזאגנ פון לויב צו ג-ט, דער "מלך מלכיא", וואָס הערשט איבער דער וועלט אין זיין אומענדלעכער כּוח און כּבוד. עס באַשרייבט די וואונדער פון ג-ט'ס בריאה: מלאכים, מענטשן, חיות און פויגלען. עס באַהאַנדלט אויך די קליינקייט פונעם מענטש קעגן ג-ט'ס גרויסקייט. די לעצטע צוויי סטראפן זענען גאר הארציגע בקשות, אז דע רבונו של עולם זאל רחמנות האבן אויף זיין פאלק, און זאל ארויסציען זיינע שעפעלעך פון דעם לייב'ס מויל, און פירט אויס מיט אַ תּפילה פאַר דער ווידער־אויפבוי פונעם בית המקדש, און ירושלים, די "שטאָט פון שיינקייט".
דער פיוט איז א געזאנג פון לויב צו ג-ט, דער "מלך מלכיא", וואס הערשט איבער דער וועלט אין זיין אומענדליכער כוח און כבוד. עס באַשרייבט די וואונדער פון ג-ט'ס בריאה: מלאכים, מענטשן, חיות און פויגלען. עס באַהאַנדלט אויך די קליינקייט פונעם מענטש קעגן ג-ט'ס גרויסקייט. די לעצטע צוויי סטראפן זענען גאר הארציגע בקשות, אז דע רבונו של עולם זאל רחמנות האבן אויף זיין פאלק, און זאל ארויסציען זיינע שעפעלעך פון דעם לייב'ס מויל, און פירט אויס מיט אַ תּפילה פאַר דער ווידער־אויפבוי פונעם בית המקדש, און ירושלים, די "שטאָט פון שיינקייט".


רבי ישראל נג'אַרה האָט שטאַרק גענוצט דעם ספר דניאל אַלס אינספּיראַציע. ער ציטירט גלייך אדער אַדאַפּטירט פסוקים, אפילו אזעלכע וואָס האָבן אָריגינעל רעפערירט צו נבוכדנצר און דריוש, און האט זיי אדאפּטירט צו לויבן ג-ט.
דער נוסח פונעם מחבר פארמאגט א צאל שנוים פון וויאזוי עס איז געדרוקט היינטיגע טעג{{הערה|זעט פולער נוסח אויף ויקיטקסט}}.


דער נוסח פונעם מחבר פארמאגט א צאל שנוים פון וויאזוי עס איז געדרוקט היינטיגע טעג.
==אויפנאמע==
טראץ וואס "י-ה ריבון עלם" איז כהיום אזוי ברייט פארשפרייט און פארהייליגט, איז אבער זיין מחבר, [[רבי ישראל נאג'ארה]], און זיינע אנדערע לידער געווען פארוויקלט אין קאנטראווערסיע און באשילדיגונגען, דורך אזעלכע גרויסע לייט ווי [[רבי מנחם די לאנזאנא]] און [[רבי חיים וויטאל]]. פון דער אנדערער זייט זענען נאכגעברענגט געווארן שבחים אויף ר' ישראל און זיינע פיוטים דורך דער אריז"ל אליין.


==אויסנאמע==
דער [[חתם סופר]] פלעגט נישט זינגען "יה ריבון עלם". ווען זיין זון, רבי שמעון סופר, האָט אים געפרעגט פאַרוואָס, האָט דער חתם סופר געענטפערט: "איידער איך וועל דיר מגלה זיין מיין טעם, איז ענדערש איר זאלט עס זינגען". פון דעם טאג אָן, האט דער חתם סופר יא אנגעהויבן צו זינגען דעם פיוט ביי זיין טיש.
טראץ וואס דער פיוט "י-ה ריבון עלם" איז כהיום אזוי ברייט פארשפרייט און פארהייליגט, איז אבער אין די ערשטע יארן דער פויט אינאיינעם מיט זיין מחבר, רבי ישראל נאג'אַראַ, געווען פארווירלט אין קאנטראווערסיע.
טייל האבן געהאלטן אז דער טעם פון חתם סופר'ס ערשטן אפּהאלט איז געווען צוליב די מעשיות פון "ספר החזיונות". אנדערע טענהן, אז דער טעם איז געווען ווייל דער פיוט איז באזירט אויף די ווערטער וואס נבוכדנצר האט געזאגט אין דניאל, און די גמרא (סנהדרין צב ע"ב) זאגט, אז רבי יצחק האט געוואלט גיסן הייסע גאלד אין זיין מויל פאר די דאזיגע ווערטער{{הערה|1=אוצרות הסופר (קובץ י"ז, עמוד קמ"ד), מכתבו של רבי יעקב קאפיל שווארץ, אות ג.}}{{הערה|זעט {{היברובוקס|2=אוצרות הסופר|3=58497|page=141|באנד=יט|שנת הוצאה=תשס"ט|עמ=קלז|4=הערה יא}}.}}.


רבי מנחם די לונזאנו, אַ בן־דור פון נאג'אַראַ, האָט שארף קריטיקירט דעם תוכן פון נאג'אַראַס פיוטים, באַזונדערס וועגן דעם באַניץ פון לשונות וואָס קענען אויסלייגן גלייַך ווי ליבע לידער צווישן אַ מאַן און אַ פרוי, אַפילו אז די כוונה איז געווען צו באַשרייבן די שכינה. ער האָט אויך געהאַלטן אז ס'איז אַבסאָלוט פאַלש צו באַניצן לחנים פון גויים, אָבער דער עיקר פראָבלעם וואס ער האט געהאט איז געווען דער לשון.
ר' אברהם ישעיהו דיין קומט צו די מסקנה, אז עס איז נישט פאראן קיין הלכה'שע פאַרבאָט צו זינגען די פיוטים פון ר' ישראל נאַדזשאַראַ, ווייל די כוונה איז געווען ריין{{הערה|אברהם ישעיהו דיין, "[https://books.google.co.il/books?id=3n9yDwAAQBAJ&pg=PT144#v=onepage&q&f=false אם יש להימנע מלשורר את שירי ר"י נג'ארה]", '''האוצר''' כא (חשון תשע"ט), עמ' קמא–קנו.}}. למעשה איז "יה ריבון עלם" פארבליבן איינער פון די מערסט באליבטע פיוטים, און איז געזינגען געווארן דורך פילע צדיקים במשך די דורות מיט גרויס התלהבות. און ווערט געזונגען אין כמעט אלע קרייזן.
פון דער אנדערע זייט האָבן פיל גדולים געענטפערט, אַז די כוונה איז געווען הייליג, און אז פיל חכמים פלעגן שרייבן פיוטים אויף לחנים פון גויים און אפילו מיט לשון נופל על לשון.


אין "ספר החזיונות", געשריבן דורך רבי חיים וויטאל, ווערט געבראַכט אַ מעשׂה פון אַ "רוח" (גייסט) וואָס האָט אַרויסגעזאָגט שווערע באַשולדיקונגען קעגן רבי ישראל נג'אַראַ, אַז ער האָט געפירט אַן אומפּאַסנדן לעבנס־שטייגער. די באַשולדיקונגען שליסן איין: זיין שטענדיג שיכור, רעדן גראָבע רייד, זינגען אָן אָן אַ באַקליידונג, און אומפּאַסנדע באַציאונגען. די "רוח" האָט אַפילו געזאָגט, אַז עס איז פאַרבאָטן צו רעדן מיט אים אָדער צו זינגען זיינע לידער.
דער פיוט האט געדינט אלס הימנען פון חיזוק און אמונה אין צייטן פון גרויסע צרות, ספּעציעל ביי די קאַרלין און סלאָנים חסידים אין די קאָנצענטראַציע-לאַגערן בעת דעם חורבן, וואָס האָבן אונטערגעשטראָכן די ווערטער "פְּרוֹק יַת עָנָךְ מִפּוּם אַרְיָוָתָא וְאַפֵּיק יַת עַמָּךְ מִגּוֹ גָּלוּתָא" ("ראַטעווע דיין שאָף פון דעם מויל פון לייבן און באַפריי דיין פאָלק פון גלות"){{הערה|1=https://www.makorrishon.co.il/opinion/715157/}}.
 
ווען רבי ישראל אברהם פארטוגאל (ת"ר–תרע"ה), רב פון סקולען אין מאלדאווע, פלעגט זינגען י־ה רבון, "פלעגן זיך צוויי רוטשקעס טרערן גיסן פון זיינע אויגן"{{הערה|‎צבי יוסף מיסקי‏, ‎‎[https://www.universalyiddishlibrary.org/en/book/nli000042461 זכרונות פון סקולענער רבי'ן זצ"ל], ‎ברוקלין תדש"מ, עמ' יג.}}.
פון דער אַנדערער זייט, זענען דאָ פיל וואָס לייקענען אָדער פרעגן אָן די קוואַלן פון די באַשולדיקונגען. פיל חכמים האָבן גע'פסק'נט, אַז מען טאָר נישט פאַרלאָזן זיך אויף רוחות, וואָס קענען פאַלש זיין. נאך מער, אין אנדערע כתבי ידות פון דער זעלבער מעשׂה, ווערן די באַשולדיגונגען אינגאנצן נישט דערמאָנט, אָדער זענען זיי פיל לייכטער, און ס'איז אפילו דאָ שבחים פון נאג'אַראַ'ס פּיוטים פונעם אַריז"ל גופא.
 
דער [[חתם סופר]] האָט עטליכע יאָרן נישט געזונגען "יה ריבון עלם". ווען זיין זון, רבי שמעון סופר, האָט אים געפרעגט פאַר וואָס, האָט דער חתם סופר געענטפערט: "טרם אגלה לך טעמי, נח לי שתשירו אותו" (איידער איך וועל דיר מגלה זיין מיין טעם, בעסער זאָלסטו עס זינגען). פון דעם טאָג אָן, האָט דער חתם סופר יאָ אָנגעהויבן צו זינגען דעם פיוט ביי זיין טיש.
 
טייל האָבן געמיינט, אַז דער טעם פון חתם סופרס ערשטן אָפּהאַלט איז געווען צוליב די מעשׂיות פון "ספר החזיונות". אַנדערע טענהן, אַז דער טעם איז געווען ווייל דער פיוט איז באַזירט אויף די ווערטער וואָס נבוכדנצר האָט געזאָגט אין דניאל, און די גמרא (סנהדרין צב ע"ב) זאָגט, אַז רבי יצחק האָט געוואָלט גיסן הייסע גאָלד אין זיין מויל פאַר די דאָזיקע ווערטער.
 
כהיום איז "יה ריבון עלם" פאַרבליבן איינער פון די מערסטע באַליבטע פיוטים. און ווערט געזונגען אין אלע קרייזן.
 
אין סקולען זינגט מען אויך די פסוקים פון אתיא ותמהיא אלס המשך פונעם ניגון י-ה רבון עלם.


==ניגונים==
==ניגונים==
"יה ריבון עלם" איז אָריגינעל געזונגען געוואָרן צו אַן אַראַבישן לחן אין [[מקאם]] ראשט, װאס איז הײנט פארגעסן געװארן. איבער די יארן זענען געשאפן געווארן אומצאליגע ניגונים, סיי אלטע און סיי מאדערנע. מער ווי 50% אויסגעפרעגטע אויף [[אייוועלט]] האבן געענטפערט אז זיי קענען 5 ניגונים אדער מער אויף קה רבון{{הערה|1=https://www.ivelt.com/forum/viewtopic.php?t=52964}}. סיי ביי די אשכנזישע און סיי ביי די ספרדישע זענען געווען פארשפרייט נוסחאות און ניגונים אויף וואס צו זינגען דעם פיוט. איין באוואוסטער פאלקס ליד איז א קאמפאזיציע פון איראק מיט צוויי פאלן.  
"יה ריבון עלם" איז אריגינעל געזונגען געווארן צו אַן אראבישן לחן אין [[מקאם]] ראשט, וואס איז היינט פארגעסן געווארן. איבער די יארן זענען געשאפן געווארן אומצאליגע ניגונים, סיי אלטע און סיי מאדערנע. אין אן אנקעטע אויף [[אייוועלט]] האבן מער ווי 50% געענטפערט אז זיי קענען 5 ניגונים אדער מער אויף קה רבון{{הערה|1=https://www.ivelt.com/forum/viewtopic.php?t=52964}}. עס זענען פארשפרייט געווארן נוסחאות און ניגונים אויף וואס צו זינגען דעם פיוט, אשכנז'ישע, ספרד'ישע, גאליציאנע, בוכארישע{{הערה|1=https://folkways-media.si.edu/docs/folkways/artwork/SFW40050.pdf#page=5}}, תימנ'ע, איראקע{{הערה|1=https://www.youtube.com/watch?v=7eoltXtS-Ds}} און נאך.


צווישן די חסידישע הויפן זענען פארפאסט געווארן א גרויסע צאל ניגונים פאר דעם זמר, צווישן די באקאנטע פון זיי:
צווישן די חסידישע הויפן זענען פארפאסט געווארן א גרויסע צאל ניגונים פאר דעם זמר, צווישן די באקאנטע פון זיי:
* [[באבוב]]: אַ באַקאַנטער ניגון געשאַפן דורך [[רבי בנציון הלבערשטאַם]], דער באָבובער רבי, וואָס צייכנט זיך אויס מיט חסידישע נואַנסן פון דבקות און השתפּכות־הנפש{{הערה|1=שמן‏, ‎נחמן‏ ‎דאס געזאנג פון חסידות די ראל פון חסידיזם אין אונדזערע דורות‏ ‏(‎בוענאס אייראס‏: ‎צענטראל-פארבאנד פון פוילישע יידן אין ארגענטינע‏‎, תשי"ט), 67.}}.
* [[באבוב]]: א ניגון געשאפן דורך [[רבי בנציון הלבערשטאם]], דער באבובער רבי, וואס צייכנט זיך אויס מיט חסידישע נואנסן פון דבקות און השתפכות־הנפש{{הערה|1=נחמן שמן, [https://www.universalyiddishlibrary.org/en/book/nli000002431-1 דאס געזאנג פון חסידות: די ראל פון חסידיזם אין אונדזערע דורות] 2 (בוענאס אייראס: צענטראל-פארבאנד פון פוילישע יידן אין ארגענטינע, תשי"ט), 67.}}. כאָטש אין באבּאָוו זינגט מען כּמעט נישט "קה רבון עלם‟ ביים טיש פרייטאג־צו־נאַכטס, קענען די בעלי מנגנים אין באבּאָוו נאָך צוויי "קה רבון‟ ניגונים, וואָס זיי גלויבן איז פון ר' אביש מאיר{{הערה|https://www.ivelt.com/forum/viewtopic.php?t=5952&start=25}}.
* וויזשניץ: אין וויזניץ איז דא א באקאנטער ווארימער ניגון, וואס איז מקובל פונעם ריזשונער, מען זינגט עס אויך ביי חופות מיט גרויס התעוררות. עס האט צוויי פאלן און גייט איבער און איבער. דער אמרי חיים האט צוגעלייגט א ניגון פון "רברבין" און ווייטער, ארויפגעזעצט אויף א חב"ד ניגון וואָס ער האָט געהערט ביי ליובאַוויטשער חסידים אין רוסלאַנד. טייל געבן אן אז ער האט דאס געענדערט ווייל ער האָט געזען דעם אריגינעלן ניגון פון טאַטן ווי "שרביטו של מלך" (אַ שטעקן פון אַ קעניג){{הערה|https://www.ivelt.com/forum/viewtopic.php?p=1645318#p1645318}}.
* וויזשניץ: אין וויזניץ איז דא א באקאנטער ווארימער ניגון, וואס איז מקובל פונעם ריזשינער, מען זינגט עס אויך ביי חופות מיט גרויס התעוררות. עס האט צוויי פאלן וועלכע גייען איבער און איבער. דער אמרי חיים האט צוגעלייגט א ניגון פון "רברבין" און ווייטער, ארויפגעזעצט אויף א חב"ד ניגון וואס ער האט געהערט ביי ליובאוויטשער חסידים אין רוסלאנד. טייל געבן אן אז ער האט דאס געענדערט ווייל ער האָט געזען דעם אריגינעלן ניגון פון טאטן ווי "שרביטו של מלך"{{הערה|https://www.ivelt.com/forum/viewtopic.php?p=1645318#p1645318}}.
* דינוב/בלאזוב: געשאַפן דורך [[רבי צבי אלימלך שפירא]] פון דינוב. דאס איז געווארן וועלט בארימט דורך [[רבי אהרן ראטה]], וואס היבש געענדערט דעם ניגון, צולייגנדיג אייגענע תנועות, און דאס פארלאנגזאמט אלס דביקות ניגון, און זיינע נאכפאלגנדע הויפן תולדות אהרן, שומרי אמונים און תולדות אברהם יצחק{{הערה|עתיקין}}.
* דינוב/בלאזוב: געשאפן דורך [[רבי צבי אלימלך שפירא]] פון דינוב. זיין אייניקל דער "צבי לצדיק" פון בלאזשוב איז געווען באַקאַנט מיט דעם ניגון און האָט אים געזונגען מיט גרויס דביקות און טרערן. ער האָט געגלייבט אַז מען קען נישט זינגען דעם ניגון אין וואָכנטאָג. דער ניגון האָט אַ פאָרעם פון פיר פאלן, מיט די צווייטע און פערטע פאלן לענגער. [[רבי אהרן ראטה|רבי אהר'לע ראטה]] האט עס מקבל געווען פון אים, אבער האט היבש געענדערט דעם ניגון צולייגנדיג אייגענע תנועות און דאס פארלאנגזאמט אלס דביקות ניגון. עס ווערט געזינגען און די הויפן פון זיינע נאכפאלגער, שומרי אמונים, תולדות אברהם יצחק, און תולדות אהרן. ער האט געהאלטן אַז דאָס ליד קען מען נישט זינגען אין שבת בראשית (ווייל די וועלט איז דעמאָלט באַשאַפן געוואָרן) אָדער נח (ווייל די וועלט איז חרוב געוואָרן), נאר נאָר אין שבת לך לך (ווען די אידישע פאלק איז באשאפן געוואָרן){{הערה|עתיקין}}.
* מעליץ-ספּינקא: רבי איציקל מעליצער זצ"ל האָט פאַרפאַסט דעם ניגון אויפן שיף פון אייראָפּע קיין אַמעריקע{{הערה|1=https://www.ivelt.com/forum/viewtopic.php?p=4865337#p4865337}}.
* מעליץ-ספּינקא: רבי איציקל מעליצער זצ"ל האָט פארפאסט דעם ניגון אויפן שיף פון אייראָפּע קיין אַמעריקע. ער האָט ניט געקענט פאַרענדיקן דעם לעצטן טייל "למקדשך" ווען ער האָט געזען דעם ברעג. דער ספּינקער רבי, ר' יאַנקעלע ספּינקער זצ"ל, האט עס געזונגען קביעות אויף "קה רבון‟{{הערה|1=https://www.ivelt.com/forum/viewtopic.php?p=4865337#p4865337}}.
* פּיטסבורג ניגון: איז זייער אויפגעכאַפּט בי שבת התוועדות'ן און באטעס, בעיקר די לעצטע צוויי שטיקלעך{{הערה|https://ivelt.com/forum/viewtopic.php?p=4736028#p4736028}}. דער שטיקל למקדשך האט דער פיטסבורגער געבויט אויף אן עלטערע ניגון באקאנט אלס דער קאמאדער ניגון{{הערה|1=https://www.ivelt.com/forum/viewtopic.php?p=3177588#p3177588}}.
* פּיטסבורג: איז זייער אויפגעכאפּט ביי שבת התוועדות'ן און באטעס, בעיקר די לעצטע צוויי שטיקלעך{{הערה|https://ivelt.com/forum/viewtopic.php?p=4736028#p4736028}}. דער שטיקל למקדשך איז געבויט אויף רבי שמואל קאמאדער'ס לחן{{הערה|1=https://www.ivelt.com/forum/viewtopic.php?p=3177588#p3177588}}.
* קאַרלינער ניגון: באַוואוסט אין חב"ד אלס "ר' מיכאל דער אַלטערס ניגון"{{הערה|1=https://www.ivelt.com/forum/viewtopic.php?p=2091058#p2091058}}.
* קארלין: עס זענען דאָ עטליכע קאַרלינער ניגונים פאר "יה רבון עלם‟. איינס איז באוואוסט אין חב"ד אלס "ר' מיכאל דער אַלטערס ניגון"{{הערה|1=https://www.ivelt.com/forum/viewtopic.php?p=2091058#p2091058}}.
* סלונים{{הערה|1=https://www.ivelt.com/forum/viewtopic.php?p=3334049#p3334049}}.
*מודזשיץ: אַ באַקאַנטער טראַדיציאָנעלער ניגון פאַר דעם פערטן סטראָפע ("פּרוק ית ענך‟) איז א טראַדיציאָנעלער ניגון צווישן די מאָדזשיצער חסידים{{הערה|1=https://www.milkenarchive.org/music/works/view/ya-ribbon-olam}}. עס ווערט באַטראַכט פון טייל אַלס אַ זייער געשמאַקער און רייכער ניגון{{הערה|1=https://www.ivelt.com/forum/viewtopic.php?t=5952&start=25}}.
*בּרעסלעוו: עס זענען דאָ עטליכע בּרעסלעווער ניגונים פאַר "יה רבון עלם‟{{הערה|1=https://www.breslev.org/breslev-mp3/נעימות-ברסלב-יה-ריבון-עלם-איטי/}}.
*אנדערע: עס זענען אויך דא לחנים פון אמשאָנאָוו, קרעטשניף, סקווירא, סלאָנים{{הערה|1=https://www.ivelt.com/forum/viewtopic.php?p=3334049#p3334049}}, וואַרקי, קאסאן, אלכסנדר, באיאן, טשארטקוב, ראַדאָמסק, און ניגון ר' שמואל קאמאָדער זי"ע.


אויך אין די מאדערנע מוזיק וועלט האבן פילע זינגערס און קאָמפּאָזיטאָרן האָבן הײַנטצוטאָג געשאַפֿן נײַע לחנים, אַרײַנגערעכנט מרדכי חלפון, שמואל אַדלער{{הערה|1=https://www.milkenarchive.org/music/volumes/view/a-garden-eastward/work/five-sephardic-choruses/}}, חיים בענט, יצחק פוקס, אהרן ראַזעל, יאיר דלאל, און רונן שטערן. און משה יחזקי' ווייס מיט צוגעלייגטע אידישע ווערטער "לאמיר זינגען שבחים".
אויך אין די מאדערנע מוזיק וועלט האבן פילע זינגערס און קאָמפּאָזיטאָרן געשאַפן נייע לחנים, אַריינגערעכנט שלמה קאַרליבאַך, א לחן וואס איז אויך פאָפּולער געוואָרן פאַר "לכה דודי"; מרדכי כלפון (אַן ישראלישער מוזיקער פון מאָראָקאַנישן אָפּשטאַם, וואָס האָט קאָמפּאָזירט דעם לחן אין דער ספרדי-ירושלימער מוזיקאַלישער טראַדיציע, ניצנדיג מאַקאַם ראַסט){{הערה|1=https://www.sefaria.org/sheets/556049}}, שמואל אַדלער{{הערה|1=https://www.milkenarchive.org/music/volumes/view/a-garden-eastward/work/five-sephardic-choruses/}}; חיים באנעט{{הערה|1=אויסגעפירט דורך שלמה כהן אין דעם אַלבום "אַ שבת טיש".}}, יצחק פוקס, אהרן ראַזעל, יאיר דלאל, און רונן שטערן. און משה יחזקי' ווייס מיט צוגעלייגטע אידישע ווערטער "לאמיר זינגען שבחים".


==אנדערע שפראכן==
==אנדערע שפראכן==
דער פיוט איז אויך איבערגעזעצט געוואָרן אין אַנדערע אידישע שפּראַכן, אַזוי ווי אידיש און לאַדינאָ.
דער פיוט איז אויך איבערגעזעצט געוואָרן אין אַנדערע אידישע שפּראַכן, אַזוי ווי אידיש און לאַדינאָ.
עס איז אויך איבערגעזצט געווארן דורך היינטיגע, און ערשיינט אין פארשידענע זמירות'ער{{הערה|https://achiyayeda.org/material/%D7%A7%D7%94-%D7%A8%D7%91%D7%95%D7%9F-%D7%A2%D7%9C%D7%9D-%D7%A9%D7%99%D7%A8-%D7%91%D7%90%D7%99%D7%93%D7%99%D7%A9/}}
עס איז אויך איבערגעזצט געווארן דורך היינטיגע, און ערשיינט אין פארשידענע זמירות'ער{{הערה|https://achiyayeda.org/material/קה-רבון-עלם-שיר-באידיש/}}


מענדעלע מוכר ספרים האט איבערגעזעצט דעם זמר אויף א אידישן ליד.  
[[מענדעלע מוכר ספרים]] האט איבערגעזעצט דעם זמר אויף א אידישן ליד{{הערה|'''זמירות ישראל''' (זשיטאמיר 1875); [https://www.universalyiddishlibrary.org/en/book/nli000002526-29 אלע ווערק, אכטער באנד], ווארשע 1928, זז' 34–35.}}:
{{#tag:poem|
גאט דער הער פון אײביג־אײביגער צײט,
דו ביסט איבער מלכים מלך בײ לײט,
דײנע גרױסע װערק אוּן װאונדערליכקײט,
:זײ דא צודערצעהלען געפעלט מיר פײן:


{{טורים
איך לױב פריהמארגענס, אין אָװענט נישט מינדער
| רוחב = 20em
צוּ דיר, הײליגער גאט, חידושים־װינדער,
|{{#tag:poem|
װאס בעשאפען איטליכע זאך בעזינדער,
גאט דער הער פוּן אײבּיג־אײבּיגער צײט,
הײליגע מלאכים אי מענשענס־קינדער,
דוּ בּיסט איבּער מלכים מלך בּײ לײט,
:פון די חיות ביז די פײגעל ארײן.
דײנע גרױסע װערק אוּן װאוּנדערליכקײט,
זײ דא צוּדערצעהלען געפעלט מיר פײן:


איך לױבּ פריהמארגענס, אין אָװענט נישט מינדער
גרױס, שטארק איז דײנע װערק ביז אױף א האָר,
צוּ דיר, הײליגער גאט, חידוּשים־װינדער,
דערנירריגסט הױכע, דערהױכסט נידריגע גאָר,
װאס בּעטאפען איטליכע זאך בּעזינדער,
װען א מענש זאל לעבען טױזענט יאָהר,
הײליגע מלאָכים אי מענשענס־קינדער,
:װעט דײן װערק בערעכענען אין שטאנד ניט זײן.
פוּן די חיות בּיז די פײגעל אַרײן.


גרױס, שטארק איז דײנע װערק בּיז אױף אַ האר
גאט, וואס כבוד איז דײנס, שטארקײט דערבײ,
דערנירריגסט הױכע, דערהױכסט נידריגע גאר.
דײן שאָף ביי לײבען פונ’ם מױל בעפרײ,
װען אַ מעגט זאל לעבּען טױזענט יאהר,
לײז דײן פאלק אױס, אין נײטען שטעה זײ בײ,
װעט דײן װערק כּערעכענען אין שטאנד ניט זײן.
:דאס אױסגעװעהלטע פאלק דײנס, װאס זעהר פײן.


גאט, װואס כּבוד אײז דײנס, שטאַרקײט דערבּײ,
צוּ דײן בית המקדש קעהר זיך װידער,
דײן קאף בּר לײבּען פוּנ’ם מױל בּעפרײ,
צום ארט װאס דארט קװעלט אי הארץ אי גלידער,
לײז דײן פאלק אױס, אין נײטען שטעה זײ בּײ,
אוּן זינגען װעט מען דיר שײנע לידער,
דאס אױסגעװעהלטע פאלק דײנס, װאס זעהר פײן.
:אין ירושלים, א שטאדט גאר א שײן.}}
 
צוּ דײן בּית המקדש קעהר זיך װידער,
צוּם אָרט װאס דארט קװעלט אי הארץ אי גלידער,
אוּן זינגען װעט מען דיר שײנע לידער
אין ירוּשלים, אַ שטאדט גאר אַ שײן.}}}}


==ביבליאגראפיע==
==ביבליאגראפיע==
*https://orot.ac.il/עיונים-בסידור-התפילה-י-ה-ריבון-עולם
*https://orot.ac.il/עיונים-בסידור-התפילה-י-ה-ריבון-עולם
*{{ויקיטקסט|יה_ריבון}}אויף ויקיטקסט
*{{הפיוט והתפילה|48}}
*{{הפיוט והתפילה|48}}
*{{לינק|אדרעס=https://drive.google.com/file/d/1QgNe-CNs_vddD_Vt5BFadPp0-nJ3Koyw/view|שרייבער=מכון עתיקין|קעפל=גליון עתיקין, נומער 23, ניגון 1|עמודים=5-7|דאטום=טבת תשפ"ד}}
*{{לינק|אדרעס=https://drive.google.com/file/d/1QgNe-CNs_vddD_Vt5BFadPp0-nJ3Koyw/view|שרייבער=אליהו כ"ץ|קעפל=גליון עתיקין, נומער 23, ניגון 1|עמודים=5-7|דאטום=טבת תשפ"ד}}
*{{יוטיוב|miQ1v8zf7dU|אדמו"ר מפיטסבורג|שם=למקדשך|סוג=קליפ}}
*{{יוטיוב|miQ1v8zf7dU|אדמו"ר מפיטסבורג|שם=למקדשך|סוג=קליפ}}


==רעפערענצן==
==רעפערענצן==
{{רעפערענצן}}
[[קאַטעגאָריע:זמירות]]
[[he:י-ה ריבון עלם]]
[[he:י-ה ריבון עלם]]

יעצטיגע רעוויזיע זינט 17:51, 5 אקטאבער 2025

דאס איז א דרעפט ארטיקל. עס איז אַן אַרבעט אין פּראָגרעס וואָס איז אָפן פאַר רעדאַגירונג דורך סיי וועם. ווען דער דרעפט איז פארטיג, ביטע גייט איבער דעם אריבערפירן טשעקליסט, זיכער צו מאכן אז עס איז גרייט. דערנאך קענט איר בעטן פון די דרעפט אריבערפירער אז זיי זאלן עס איבערגיין און אריבערפירן צום הויפט געביט. (אייער בקשה וועט פובליצירט ווערן אין המכלול:אריבערפירן דרעפטס, און דארט וועט אויך ערשיינען דער ענטפער - אויב פעלט אויס).
י-ה ריבון עלם

יָהּ רִבּוֹן עָלַם וְעַלְמַיָּא
אַנְתְּ הוּא מַלְכָּא מֶלֶךְ מַלְכַיָּא
עובַד גְּבוּרְתָּךְ וְתִמְהַיָּא
שְׁפַר קֳדָמָך לְהַחֲוָיָּא

שְׁבָחִין אֲסַדֵּר צַפְרָא וְרַמְשָׁא
לָךְ אֱלָהָא קַדִּישָׁא בְּרָא כָל נַפְשָׁא
עִירִין קַדִּישִׁין וּבְנֵי אֱנָשָׁא
חֵיוַת בָּרָא וְעוֹף שְׁמַיָּא

רַבְרְבִין עוֹבָדָךְ וְתַקִּיפִין
מַכִּיךְ רָמַיָּא זַקִּיף כְּפִיפִין
לוּ יְחִי גְבַר שְׁנִין אַלְפִין
לָא יֵעוּל גְּבוּרְתָּךְ בְּחוּשְׁבְּנַיָּא

אֱלָהָא דִּי לֵיהּ יְקָר וּרְבוּתָא
פְּרוֹק יַת עָנָךְ מִפֻּם אַרְיָוָתָא
וְאַפֵּיק יַת עַמָּךְ מִגּוֹ גָּלוּתָא
עַמָּךְ דִּי בְחַרְתְּ מִכָּל אֻמַּיָּא

לְמִקְדָּשָׁךְ תּוּב וּלְקֹדֶשׁ קֻדְשִׁין
אֲתַר דִּי בֵיהּ יֶחֱדוּן רוּחִין וְנַפְשִׁין
וִיזַמְּרוּן לָךְ שִׁירִין וְרֲחֲשִׁין
בִּירוּשְׁלֵם קַרְתָּא דְשֻׁפְרַיָּא

י-ה ריבון עלם (אראמיש, טייטש: "ג-ט, האר פון דער וועלט") איז א פיוט וואס איז געשריבן געוואָרן דורך רבי ישראל נאג'ארה, א 16טן יאָרהונדערט פּייטן. עס איז איינע פון די מערסט פּאָפּולערע שבת'דיגע זמירות, באזונדערס צווישן אשכנז'ישע קהילות וואס זינגען עס ביי די סעודה פון פרייטאג ביינאכט, און ספרד'ישע קהילות וואס זינגען עס ביי די "שירת הבקשות". אויך געוויסע תימנ'ער אידן פלעגן עס זינגען.

מחבר און פארפאסונג

דער פיוט י-ה רבון אין זמירות ישראל ווענעציע ש"ס

דער זמר איז דורך רבי ישראל נאג'ארה (בערך ה'שט"ו–שפ"ח), א פּראָליפישער פּייטן, וואס האט געשריבן 1000 פיוטים. י-ה רבון ערשיינט אנהייב פון זיין זאמלונג פון פיוטים, "זמירות ישראל" (צפת שמ"ז, אות יו, דף ח,ב; און ווענעציע שנ"ט, אות ד, דף ז,א). גענוי ווי די אנדערע ניגונים אין זיין שאפונג, וואס איז אין גרויס טייל ארויפגעזעצט הייליגע ווערטער אויף פאפולערע פאלקסישע לידער, איז דער ניגון "י-ה רבון עלם" א קאנפראקטום אויף אן אראבישן ניגון "יוא ראבי שאלים שאילמי" ("פרידן פאר דיר מיין האר"), צו וועלכע די ווערטער "י-ה רבון עלם ועלמיא" זענען צוגעפאסט געווארן. דער ניגון ערשיינט אונטער דעם אראבישן מקאם "ראשט", א מזרח'ישער מוזיקאלישער סטיל מיט וואס מען האט אריגינעל געזונגען דעם פיוט.

טראץ וואס דער זמר האט נישט קיין שייכות מיט שבת (זייענדיג א טייל פון "עולת תמיד" אין זמירות ישראל, און נישט פון "עולת שבת"), איז דאס אריינגעדרוקט געווארן אין די זמירות'לעך פון אשכנז, און איז פארשפרייט געווארן אין פילע קהילות צו זינגען אום פרייטאג צונאכטס. אויך איז דער זמר איינס פון די פיוטים ביי דער ספרד'ישער מנהג פון זינגען "בקשות" שבת פארטאגס. רבי גרשון עדלשטיין האט געזאגט אז כאטש מיטן זינגען דעם פיוט איז מען נישט מקיים זכור את יום השבת, איז מען אבער מקיים ולעבדו בכל לבבכם[1].

אינהאלט און אויסשטעל

"יה ריבון עלם" איז געשריבן אין אראמיש און פארמאגט פיל אויסדרוקן פון די פסוקים פון ספר דניאל[2]. ער ציטירט גלייך אדער אַדאַפּטירט פסוקים, אפילו אזעלכע וואָס האָבן אָריגינעל רעפערירט צו נבוכדנצר און דריוש, און האט זיי אדאפּטירט צו לויבן ג-ט. אין זמירות ישראל האט רבי ישראל געשריבן נאך יעדן שיר די פסוקים אויף וואס עס איז באזירט, און ביי דעם שיר האט ער געשריבן די פסוקים אין דניאל (ג, לב-לג):

 אָתַיָּא וְתִמְהַיָּא דִּי עֲבַד עִמִּי אֱלָהָא עליא [עִלָּאָה], שְׁפַר קָדָמַי לְהַחֲוָיָה.
אָתוֹהִי כְּמָה רַבְרְבִין וְתִמְהוֹהִי כְּמָה תַקִּיפִין, מַלְכוּתֵהּ מַלְכוּת עָלַם וְשָׁלְטָנֵהּ עִם דָּר וְדָר.

די וואונדער און גרויסקייטן וואס דער אייבערשטער האט געטון מיט מיר, איז גוט פאר מיר צו דערציילן.
ווי גרויס און ווי שטארק זיי זענען! זיין מלכות איז אן אייביגע מלכות און זיין הערשאפט איז פון דור צו דור.

טייל האבן געמיינט אז די ווערטער זענען אויך טייל פונעם ליד דורכ'ן מחבר; אין סקולען זינגט מען אויך די פסוקים אלס המשך פונעם ניגון י-ה רבון עלם.

דער פיוט שליסט אויך איין אויסדרוקן פון זוהר. טראץ דער ארמישער שפּראך, איז ער ברייט פארשפּרייט געווארן. שלמה אבינר זאָגט אַז די אַרמישע שפּראַך פונעם פיוט דערלויבט אַ נענטערע אויסדרוק פון קירבה צו גא-ט, וואָס וואָלט געווען צו דרייסט אין לשון קודש[3]. דער פאַקט, אַז דער פיוט איז געשריבן אין אַרמיש, האָט אַרויפגעבראַכט אַן אינטערעסאַנטע הלכהדיקע פראַגע. לויט עטליכע גמרות (שבת יב ע"ב, סוטה לג ע"א), טאָר מען נישט דאַווענען אַליין אין אַרמיש, ווייל די מלאכים פאַרשטייען נישט אַרמיש און וועלן נישט איבערגעבן די תפילות. דער הר צבי ענטפערט, אַז יה רבון קען זיין אין אַרמיש, אָדער ווייל עס איז ניט באמת אַ בקשה, אָדער ווייל די בקשות וואָס מיר בעטן זענען מערסטנס וועגן דער צוקונפטיגער גאולה. אַן אַנדער ענטפער איז, אַז אויפן שבת טאָג, ווען מיר דערגרייכן אַ ספּעציעלן קשר צום אייבערשטן, דאַרפן מיר נישט די מלאכים זאָלן הערן, ווייל דער אייבערשטער זאָרגט זיך אַליין פאַר אונז – פּונקט ווי ביי אַ קראַנקן מענטש אָדער אין אַ מנין[4].

דער פּיּוּט איז געבויט אין א סטראָפישן סטיל, באַקאַנט אלס מואוואַששאַח אין אראביש[5]. ער באשטייט פון פינף סטראפן, יעדער מיט פיר סטאנצן, פון וואס די ערשטע דריי גראמען איינס מיט'ן אנדערן, און דער לעצטער גראמט מיטן ערשטן סטראף וואס דינט אויך אלס פזמון. יעדער שורה האָט פיר אַקצענטירטע זילבעס. די ערשטע בוכשטאבן פון די סטראפן פארמירן דעם מחבר'ס נאמען "ישראל" אלס אקראָסטיך.

דער פיוט איז א געזאנג פון לויב צו ג-ט, דער "מלך מלכיא", וואס הערשט איבער דער וועלט אין זיין אומענדליכער כוח און כבוד. עס באַשרייבט די וואונדער פון ג-ט'ס בריאה: מלאכים, מענטשן, חיות און פויגלען. עס באַהאַנדלט אויך די קליינקייט פונעם מענטש קעגן ג-ט'ס גרויסקייט. די לעצטע צוויי סטראפן זענען גאר הארציגע בקשות, אז דע רבונו של עולם זאל רחמנות האבן אויף זיין פאלק, און זאל ארויסציען זיינע שעפעלעך פון דעם לייב'ס מויל, און פירט אויס מיט אַ תּפילה פאַר דער ווידער־אויפבוי פונעם בית המקדש, און ירושלים, די "שטאָט פון שיינקייט".

דער נוסח פונעם מחבר פארמאגט א צאל שנוים פון וויאזוי עס איז געדרוקט היינטיגע טעג[6].

אויפנאמע

טראץ וואס "י-ה ריבון עלם" איז כהיום אזוי ברייט פארשפרייט און פארהייליגט, איז אבער זיין מחבר, רבי ישראל נאג'ארה, און זיינע אנדערע לידער געווען פארוויקלט אין קאנטראווערסיע און באשילדיגונגען, דורך אזעלכע גרויסע לייט ווי רבי מנחם די לאנזאנא און רבי חיים וויטאל. פון דער אנדערער זייט זענען נאכגעברענגט געווארן שבחים אויף ר' ישראל און זיינע פיוטים דורך דער אריז"ל אליין.

דער חתם סופר פלעגט נישט זינגען "יה ריבון עלם". ווען זיין זון, רבי שמעון סופר, האָט אים געפרעגט פאַרוואָס, האָט דער חתם סופר געענטפערט: "איידער איך וועל דיר מגלה זיין מיין טעם, איז ענדערש איר זאלט עס זינגען". פון דעם טאג אָן, האט דער חתם סופר יא אנגעהויבן צו זינגען דעם פיוט ביי זיין טיש. טייל האבן געהאלטן אז דער טעם פון חתם סופר'ס ערשטן אפּהאלט איז געווען צוליב די מעשיות פון "ספר החזיונות". אנדערע טענהן, אז דער טעם איז געווען ווייל דער פיוט איז באזירט אויף די ווערטער וואס נבוכדנצר האט געזאגט אין דניאל, און די גמרא (סנהדרין צב ע"ב) זאגט, אז רבי יצחק האט געוואלט גיסן הייסע גאלד אין זיין מויל פאר די דאזיגע ווערטער[7][8].

ר' אברהם ישעיהו דיין קומט צו די מסקנה, אז עס איז נישט פאראן קיין הלכה'שע פאַרבאָט צו זינגען די פיוטים פון ר' ישראל נאַדזשאַראַ, ווייל די כוונה איז געווען ריין[9]. למעשה איז "יה ריבון עלם" פארבליבן איינער פון די מערסט באליבטע פיוטים, און איז געזינגען געווארן דורך פילע צדיקים במשך די דורות מיט גרויס התלהבות. און ווערט געזונגען אין כמעט אלע קרייזן.

דער פיוט האט געדינט אלס הימנען פון חיזוק און אמונה אין צייטן פון גרויסע צרות, ספּעציעל ביי די קאַרלין און סלאָנים חסידים אין די קאָנצענטראַציע-לאַגערן בעת דעם חורבן, וואָס האָבן אונטערגעשטראָכן די ווערטער "פְּרוֹק יַת עָנָךְ מִפּוּם אַרְיָוָתָא וְאַפֵּיק יַת עַמָּךְ מִגּוֹ גָּלוּתָא" ("ראַטעווע דיין שאָף פון דעם מויל פון לייבן און באַפריי דיין פאָלק פון גלות")[10]. ווען רבי ישראל אברהם פארטוגאל (ת"ר–תרע"ה), רב פון סקולען אין מאלדאווע, פלעגט זינגען י־ה רבון, "פלעגן זיך צוויי רוטשקעס טרערן גיסן פון זיינע אויגן"[11].

ניגונים

"יה ריבון עלם" איז אריגינעל געזונגען געווארן צו אַן אראבישן לחן אין מקאם ראשט, וואס איז היינט פארגעסן געווארן. איבער די יארן זענען געשאפן געווארן אומצאליגע ניגונים, סיי אלטע און סיי מאדערנע. אין אן אנקעטע אויף אייוועלט האבן מער ווי 50% געענטפערט אז זיי קענען 5 ניגונים אדער מער אויף קה רבון[12]. עס זענען פארשפרייט געווארן נוסחאות און ניגונים אויף וואס צו זינגען דעם פיוט, אשכנז'ישע, ספרד'ישע, גאליציאנע, בוכארישע[13], תימנ'ע, איראקע[14] און נאך.

צווישן די חסידישע הויפן זענען פארפאסט געווארן א גרויסע צאל ניגונים פאר דעם זמר, צווישן די באקאנטע פון זיי:

  • באבוב: א ניגון געשאפן דורך רבי בנציון הלבערשטאם, דער באבובער רבי, וואס צייכנט זיך אויס מיט חסידישע נואנסן פון דבקות און השתפכות־הנפש[15]. כאָטש אין באבּאָוו זינגט מען כּמעט נישט "קה רבון עלם‟ ביים טיש פרייטאג־צו־נאַכטס, קענען די בעלי מנגנים אין באבּאָוו נאָך צוויי "קה רבון‟ ניגונים, וואָס זיי גלויבן איז פון ר' אביש מאיר[16].
  • וויזשניץ: אין וויזניץ איז דא א באקאנטער ווארימער ניגון, וואס איז מקובל פונעם ריזשינער, מען זינגט עס אויך ביי חופות מיט גרויס התעוררות. עס האט צוויי פאלן וועלכע גייען איבער און איבער. דער אמרי חיים האט צוגעלייגט א ניגון פון "רברבין" און ווייטער, ארויפגעזעצט אויף א חב"ד ניגון וואס ער האט געהערט ביי ליובאוויטשער חסידים אין רוסלאנד. טייל געבן אן אז ער האט דאס געענדערט ווייל ער האָט געזען דעם אריגינעלן ניגון פון טאטן ווי "שרביטו של מלך"[17].
  • דינוב/בלאזוב: געשאפן דורך רבי צבי אלימלך שפירא פון דינוב. זיין אייניקל דער "צבי לצדיק" פון בלאזשוב איז געווען באַקאַנט מיט דעם ניגון און האָט אים געזונגען מיט גרויס דביקות און טרערן. ער האָט געגלייבט אַז מען קען נישט זינגען דעם ניגון אין וואָכנטאָג. דער ניגון האָט אַ פאָרעם פון פיר פאלן, מיט די צווייטע און פערטע פאלן לענגער. רבי אהר'לע ראטה האט עס מקבל געווען פון אים, אבער האט היבש געענדערט דעם ניגון צולייגנדיג אייגענע תנועות און דאס פארלאנגזאמט אלס דביקות ניגון. עס ווערט געזינגען און די הויפן פון זיינע נאכפאלגער, שומרי אמונים, תולדות אברהם יצחק, און תולדות אהרן. ער האט געהאלטן אַז דאָס ליד קען מען נישט זינגען אין שבת בראשית (ווייל די וועלט איז דעמאָלט באַשאַפן געוואָרן) אָדער נח (ווייל די וועלט איז חרוב געוואָרן), נאר נאָר אין שבת לך לך (ווען די אידישע פאלק איז באשאפן געוואָרן)[18].
  • מעליץ-ספּינקא: רבי איציקל מעליצער זצ"ל האָט פארפאסט דעם ניגון אויפן שיף פון אייראָפּע קיין אַמעריקע. ער האָט ניט געקענט פאַרענדיקן דעם לעצטן טייל "למקדשך" ווען ער האָט געזען דעם ברעג. דער ספּינקער רבי, ר' יאַנקעלע ספּינקער זצ"ל, האט עס געזונגען קביעות אויף "קה רבון‟[19].
  • פּיטסבורג: איז זייער אויפגעכאפּט ביי שבת התוועדות'ן און באטעס, בעיקר די לעצטע צוויי שטיקלעך[20]. דער שטיקל למקדשך איז געבויט אויף רבי שמואל קאמאדער'ס לחן[21].
  • קארלין: עס זענען דאָ עטליכע קאַרלינער ניגונים פאר "יה רבון עלם‟. איינס איז באוואוסט אין חב"ד אלס "ר' מיכאל דער אַלטערס ניגון"[22].
  • מודזשיץ: אַ באַקאַנטער טראַדיציאָנעלער ניגון פאַר דעם פערטן סטראָפע ("פּרוק ית ענך‟) איז א טראַדיציאָנעלער ניגון צווישן די מאָדזשיצער חסידים[23]. עס ווערט באַטראַכט פון טייל אַלס אַ זייער געשמאַקער און רייכער ניגון[24].
  • בּרעסלעוו: עס זענען דאָ עטליכע בּרעסלעווער ניגונים פאַר "יה רבון עלם‟[25].
  • אנדערע: עס זענען אויך דא לחנים פון אמשאָנאָוו, קרעטשניף, סקווירא, סלאָנים[26], וואַרקי, קאסאן, אלכסנדר, באיאן, טשארטקוב, ראַדאָמסק, און ניגון ר' שמואל קאמאָדער זי"ע.

אויך אין די מאדערנע מוזיק וועלט האבן פילע זינגערס און קאָמפּאָזיטאָרן געשאַפן נייע לחנים, אַריינגערעכנט שלמה קאַרליבאַך, א לחן וואס איז אויך פאָפּולער געוואָרן פאַר "לכה דודי"; מרדכי כלפון (אַן ישראלישער מוזיקער פון מאָראָקאַנישן אָפּשטאַם, וואָס האָט קאָמפּאָזירט דעם לחן אין דער ספרדי-ירושלימער מוזיקאַלישער טראַדיציע, ניצנדיג מאַקאַם ראַסט)[27], שמואל אַדלער[28]; חיים באנעט[29], יצחק פוקס, אהרן ראַזעל, יאיר דלאל, און רונן שטערן. און משה יחזקי' ווייס מיט צוגעלייגטע אידישע ווערטער "לאמיר זינגען שבחים".

אנדערע שפראכן

דער פיוט איז אויך איבערגעזעצט געוואָרן אין אַנדערע אידישע שפּראַכן, אַזוי ווי אידיש און לאַדינאָ. עס איז אויך איבערגעזצט געווארן דורך היינטיגע, און ערשיינט אין פארשידענע זמירות'ער[30]

מענדעלע מוכר ספרים האט איבערגעזעצט דעם זמר אויף א אידישן ליד[31]:

גאט דער הער פון אײביג־אײביגער צײט,
דו ביסט איבער מלכים מלך בײ לײט,
דײנע גרױסע װערק אוּן װאונדערליכקײט,
זײ דא צודערצעהלען געפעלט מיר פײן:

איך לױב פריהמארגענס, אין אָװענט נישט מינדער
צוּ דיר, הײליגער גאט, חידושים־װינדער,
װאס בעשאפען איטליכע זאך בעזינדער,
הײליגע מלאכים אי מענשענס־קינדער,
פון די חיות ביז די פײגעל ארײן.

גרױס, שטארק איז דײנע װערק ביז אױף א האָר,
דערנירריגסט הױכע, דערהױכסט נידריגע גאָר,
װען א מענש זאל לעבען טױזענט יאָהר,
װעט דײן װערק בערעכענען אין שטאנד ניט זײן.

גאט, וואס כבוד איז דײנס, שטארקײט דערבײ,
דײן שאָף ביי לײבען פונ’ם מױל בעפרײ,
לײז דײן פאלק אױס, אין נײטען שטעה זײ בײ,
דאס אױסגעװעהלטע פאלק דײנס, װאס זעהר פײן.

צוּ דײן בית המקדש קעהר זיך װידער,
צום ארט װאס דארט קװעלט אי הארץ אי גלידער,
אוּן זינגען װעט מען דיר שײנע לידער,
אין ירושלים, א שטאדט גאר א שײן.

ביבליאגראפיע

רעפערענצן

  1. ↑ https://beinenu.com/sites/default/files/alonim/74_11_75.pdf.
  2. ↑ https://www.sefaria.org/sheets/292433.
  3. ↑ https://orot.ac.il/עיונים-בסידור-התפילה-י-ה-ריבון-עולם.
  4. ↑ רבי הערש פסח פראנק, הר צבי אורח חיים, סי' סד, ירושלים, תשכ"ט, עמ' סז.
  5. ↑ Kligman, Mark (2005). "Chapter 13 Diversity and Uniqueness An Introduction to Sephardic Liturgical Music". Sephardic and Mizrahi Jewry (in ענגליש). New York University Press. pp. 259–284. doi:10.18574/nyu/9780814797419.003.0016. ISBN 978-0-8147-9741-9
  6. ↑ זעט פולער נוסח אויף ויקיטקסט.
  7. ↑ אוצרות הסופר (קובץ י"ז, עמוד קמ"ד), מכתבו של רבי יעקב קאפיל שווארץ, אות ג.
  8. ↑ זעט אוצרות הסופר יט, תשס"ט, עמ' קלז, הערה יא.
  9. ↑ אברהם ישעיהו דיין, "אם יש להימנע מלשורר את שירי ר"י נג'ארה", האוצר כא (חשון תשע"ט), עמ' קמא–קנו.
  10. ↑ https://www.makorrishon.co.il/opinion/715157/.
  11. ↑ ‎צבי יוסף מיסקי‏, ‎‎זכרונות פון סקולענער רבי'ן זצ"ל, ‎ברוקלין תדש"מ, עמ' יג.
  12. ↑ https://www.ivelt.com/forum/viewtopic.php?t=52964.
  13. ↑ https://folkways-media.si.edu/docs/folkways/artwork/SFW40050.pdf#page=5.
  14. ↑ https://www.youtube.com/watch?v=7eoltXtS-Ds.
  15. ↑ נחמן שמן, דאס געזאנג פון חסידות: די ראל פון חסידיזם אין אונדזערע דורות 2 (בוענאס אייראס: צענטראל-פארבאנד פון פוילישע יידן אין ארגענטינע, תשי"ט), 67.
  16. ↑ https://www.ivelt.com/forum/viewtopic.php?t=5952&start=25.
  17. ↑ https://www.ivelt.com/forum/viewtopic.php?p=1645318#p1645318.
  18. ↑ עתיקין.
  19. ↑ https://www.ivelt.com/forum/viewtopic.php?p=4865337#p4865337.
  20. ↑ https://ivelt.com/forum/viewtopic.php?p=4736028#p4736028.
  21. ↑ https://www.ivelt.com/forum/viewtopic.php?p=3177588#p3177588.
  22. ↑ https://www.ivelt.com/forum/viewtopic.php?p=2091058#p2091058.
  23. ↑ https://www.milkenarchive.org/music/works/view/ya-ribbon-olam.
  24. ↑ https://www.ivelt.com/forum/viewtopic.php?t=5952&start=25.
  25. ↑ https://www.breslev.org/breslev-mp3/נעימות-ברסלב-יה-ריבון-עלם-איטי/.
  26. ↑ https://www.ivelt.com/forum/viewtopic.php?p=3334049#p3334049.
  27. ↑ https://www.sefaria.org/sheets/556049.
  28. ↑ https://www.milkenarchive.org/music/volumes/view/a-garden-eastward/work/five-sephardic-choruses/.
  29. ↑ אויסגעפירט דורך שלמה כהן אין דעם אַלבום "אַ שבת טיש".
  30. ↑ https://achiyayeda.org/material/קה-רבון-עלם-שיר-באידיש/.
  31. ↑ זמירות ישראל (זשיטאמיר 1875); אלע ווערק, אכטער באנד, ווארשע 1928, זז' 34–35.
גענומען פון "https://yi.hamichlol.org.il/w/index.php?title=רוי:י-ה_רבון_עלם&oldid=339121"