בדוקי עריכות אוטומטית, אינטערפעיס רעדאקטארן, אינטערפעיס אדמיניסטראַטאָרן, סיסאפן, מייבאים, מעדכנים, מייבא, אספקלריה רעדאקטארן
46,368
רעדאגירונגען
גארדאן
ק (←אידענטיטעט: הגהה) |
(גארדאן) |
||
| (11 מיטלסטע ווערסיעס פון 2 באַניצער נישט געוויזן.) | |||
| שורה 1: | שורה 1: | ||
{{דעסקריפציע|"מלך גוים" דערמאנט אין בראשית פרק יד}} | {{דעסקריפציע|"מלך גוים" דערמאנט אין בראשית פרק יד}} | ||
[[טעקע:Tempesta Abraham Makes the Enemies Flee Who Hold His Nephew.jpg|220px|קליין|שמאל|[[אברהם]] באזיגט די פיר קעניגן, אילוסטראציע פון [[אנטאניא טעמפעסטא]], יאר 1613]] | [[טעקע:Tempesta Abraham Makes the Enemies Flee Who Hold His Nephew.jpg|220px|קליין|שמאל|[[אברהם]] באזיגט די פיר קעניגן, אילוסטראציע פון [[אנטאניא טעמפעסטא]], יאר 1613]] | ||
'''תִּדְעָל מלך גוים''' ווערט דערמאנט אין {{תנ"ך|בראשית|יד}} אלס | {{מנוקד|'''תִּדְעָל מלך גוים'''}} ווערט דערמאנט אין {{תנ"ך|בראשית|יד}} אלס איינער פון די פיר קעניגן וואס האבן זיך פאראייניגט צו אונטערדריקן אן [[אויפשטאנד]] קעגן [[כדרלעמר]] אין די צייטן פון [[אברהם אבינו]]. | ||
== | == אין דער תורה == | ||
אין {{תנ"ך|בראשית|יד}} ווערט דערציילט אז תדעל מלך גוים צוזאמען מיט [[אמרפל]] מלך שנער און [[אריוך]] מלך אלסר האבן באגלייט [[כדרלעומר]] מלך עילם, וועלכער איז געפארן צו אונטערדריקן די פינף קעניגן פון כיכר הירדן וועלכע האבן ווידערגעשפעניגט אין אים נאך צוועלף יאר זיין אונטערטעניג. אונטערוועגנס האט די קאאליצע איינגענומען און באזיגט א צאל פעלקער, די רפאים, זוזים, אימים, און חורים, ווי אויך די [[עמלק]]ים און אמוריים. | |||
די | די קאאליציע פון פיר קעניגן האט זיך אנגעטראפן אין די ווידערשפעניגע אין עמק השידים, און זיי באזיגט אין קריג. כדרלעומר מיט זיינע לייט האבן בארויבט די שטעט, אריינגערעכנט [[לוט]] און זיין פארמעגן. | ||
ווען [[אברהם|אברם]] האט זיך דערוואוסט דערפון איז געקומען מיט זיינע קנעכט ראטעווען זיין פלימעניק, ער האט זיי באזיגט ביי חובה וואס איז צולינקס פון [[דמשק]], און ער האט באפרייט לוט און צוגענומען די רויב. | |||
==אידענטיטעט== | ==אידענטיטעט== | ||
עס איז ברייט אנגענומען אז תדעל איז א טראנסקריפציע פון דעם [[חתים|חיתישן]] {{העב|חתים}} נאמען "טודכאַליאַ", וואס פיר-פינף קעניגן פון די בני חת האבן געטראגן{{הערה|זעט {{לינק|קעפל=Tudhaliya|זייטל=Wikipedia|דאטום=נאוועמבער 22, 2004|אדרעס=https://en.wikipedia.org/wiki/Tudhaliya}}.}}. דער נאמען ווערט ווארשיינליך דערמאנט אין דאקומענטן אין [[אוגאריטיש]] {{העב|אוגריתית}} אלס "תדעל", ווי אין די תורה{{הערה|שמואל ייבין, '''מחקרים בתולדות ישראל וארצו''', ירושלים, מ.ניומן, 1959, ע"מ 58.}}. ספּעציפיש האבן | עס איז ברייט אנגענומען אז תדעל איז א טראנסקריפציע פון דעם [[חתים|חיתישן]] {{העב|חתים}} נאמען "טודכאַליאַ", וואס פיר-פינף קעניגן פון די בני חת האבן געטראגן{{הערה|זעט {{לינק|קעפל=Tudhaliya|זייטל=Wikipedia|דאטום=נאוועמבער 22, 2004|אדרעס=https://en.wikipedia.org/wiki/Tudhaliya}}.}}. דער נאמען ווערט ווארשיינליך דערמאנט אין דאקומענטן אין [[אוגאריטיש]] {{העב|אוגריתית}} אלס "תדעל", ווי אין די תורה{{הערה|שמואל ייבין, '''מחקרים בתולדות ישראל וארצו''', ירושלים, מ.ניומן, 1959, ע"מ 58.}}. ספּעציפיש האבן פארשער געהאלטן אז תדעל איז א פריער טודכאַליאַ וואס ווערט דערמאנט אין איין חיתישער דאקומענט, אין א ליסטע קעניגן פון דעם שטאט קושאר פאר {{רנ|כאטושילי|1}}, דער גרינדער פון דער אור-אלטער חיתישער קעניגרייך. ער האט געלעבט אין די 18'טע יארהונדערט פצ"ר, ארום דער זעלבער תקופה פון [[כאמוראבי]], וועלכע ווערט אידענטיפיצירט מיט אמרפל{{הערה|Adam Simon van der Woude, Adrianus van Selms. (1968). ''Adhuc Loquitur''. E.J. Brill. p.36.|כיוון=שמאל}}. סילבין קושק האלט אבער אז עס איז נישט מסתבר אז דער טודכאַליאַ האט געפירט א מיליטערישער קאמפיין אינדרויסן פון [[אנאטאליע]], און אוודאי נישט אין ארץ ישראל{{הערה|שם=קושק|[[#אנצמ|קושק]], תדעל}}. | ||
אלישע קמרון און חיים תדמור שטעלן צו אנדערע גרויסע חיתישער קעניגן מיט'ן נאמען טודכאליא, ווי טודכאליא דער צווייטער {{העב|תודחליה הראשון}} (דער ערשטער טודאכאליא פון דער חיתישער קעניגרייך) אדער דער פינפטער {{העב|תודחליה הרביעי}}{{הערה|[[#אנצמ|קושק]], תדעל; [[#קמרון|קמרון]], 1993}}. סטעפאן דאלעי אידענטיפיצירט תדעל אלס דער מיליטערישער פירער "טוכאליא דער שר המשקים" וועס ווערט דערמאנט אין א געוויסן חיתישן ערדערנעם טאבלעט{{הערה|כיוון=שמאל|{{cite book |title=The City of Babylon: A History, c. 2000 BC – AD 116 |last=Dalley |first=Stephanie |publisher=Cambridge University Press |year=2021 |isbn=9781107136274 |pages=319–321 |url=https://books.google.com/books?id=TMsvEAAAQBAJ&pg=PA319}}. (פון ענגלישער וויקיפעדיע)}}{{הערה|כיוון=שמאל|{{cite book |title=Ups and Downs at Kanesh: Chronology, History and Society in the Old Assyrian Period |last=Barjamovic |first=Gojko |publisher=Netherlands Institute for the Near East |year=2012 |isbn=978-90-6258-331-7 |pages=39 |url=https://www.academia.edu/2092700 |last2=Hertel |first2=Thomas |last3=Larsen |first3=Mogens Trolle}}}}. | אלישע קמרון און חיים תדמור שטעלן צו אנדערע גרויסע חיתישער קעניגן מיט'ן נאמען טודכאליא, ווי טודכאליא דער צווייטער {{העב|תודחליה הראשון}} (דער ערשטער טודאכאליא פון דער חיתישער קעניגרייך) אדער דער פינפטער {{העב|תודחליה הרביעי}}{{הערה|[[#אנצמ|קושק]], תדעל; [[#קמרון|קמרון]], 1993}}. סטעפאן דאלעי אידענטיפיצירט תדעל אלס דער מיליטערישער פירער "טוכאליא דער שר המשקים" וועס ווערט דערמאנט אין א געוויסן חיתישן ערדערנעם טאבלעט{{הערה|כיוון=שמאל|{{cite book |title=The City of Babylon: A History, c. 2000 BC – AD 116 |last=Dalley |first=Stephanie |publisher=Cambridge University Press |year=2021 |isbn=9781107136274 |pages=319–321 |url=https://books.google.com/books?id=TMsvEAAAQBAJ&pg=PA319}}. (פון ענגלישער וויקיפעדיע)}}{{הערה|כיוון=שמאל|{{cite book |title=Ups and Downs at Kanesh: Chronology, History and Society in the Old Assyrian Period |last=Barjamovic |first=Gojko |publisher=Netherlands Institute for the Near East |year=2012 |isbn=978-90-6258-331-7 |pages=39 |url=https://www.academia.edu/2092700 |last2=Hertel |first2=Thomas |last3=Larsen |first3=Mogens Trolle}}}}. | ||
| שורה 19: | שורה 19: | ||
לגבי זיין הערשאפט איבער "גוים", טייטש [[אונקלוס]] "מלך גויים" - "מַלְכָּא דְּעַמְמֵי", א קעניג פון פעלקער. דער בראשית רבה זאגט אז "עס איז דא א פּלאץ אין רוים, וואס הייסט גוים, און זיי האבן גענומען איין מענטש און אים געמאכט קעניג … זיין נאמען איז געווען תדעל"{{הערה|{{רבה|בראשית|מב|ד}}.}}. א טייל מעקן אויס די ווערטער "אין רוים"{{הערה|אות אמת.}}. אין [[מדרש אגדה (באבער)]] שטייט אנשטאט "אין ארץ ישראל"{{הערה|שם=אגדה|{{מדרש אגדה|בראשית|יד|יח}}.}}. רש"י ערקלערט אז דער נאמען גוים איז על שם וואס עס האבן זיך דארטן צונויפגעקליבן פון עטליכע פעלקער און ערטער{{הערה|רש"י, {{תנ"ך|בראשית|יד|א}}.}}. דער תרגום יונתן טייטשט "א רמאי ווי א פוקס, א מלך וואס די פעלקער הערן אים צו"{{הערה|תרגום יונתן, בראשית יד, א. זעט {{תא שמע|19043|אגרא דכלה|ביאורי תרגום יונתן|פרק יד|פסוק א}}.}}. | לגבי זיין הערשאפט איבער "גוים", טייטש [[אונקלוס]] "מלך גויים" - "מַלְכָּא דְּעַמְמֵי", א קעניג פון פעלקער. דער בראשית רבה זאגט אז "עס איז דא א פּלאץ אין רוים, וואס הייסט גוים, און זיי האבן גענומען איין מענטש און אים געמאכט קעניג … זיין נאמען איז געווען תדעל"{{הערה|{{רבה|בראשית|מב|ד}}.}}. א טייל מעקן אויס די ווערטער "אין רוים"{{הערה|אות אמת.}}. אין [[מדרש אגדה (באבער)]] שטייט אנשטאט "אין ארץ ישראל"{{הערה|שם=אגדה|{{מדרש אגדה|בראשית|יד|יח}}.}}. רש"י ערקלערט אז דער נאמען גוים איז על שם וואס עס האבן זיך דארטן צונויפגעקליבן פון עטליכע פעלקער און ערטער{{הערה|רש"י, {{תנ"ך|בראשית|יד|א}}.}}. דער תרגום יונתן טייטשט "א רמאי ווי א פוקס, א מלך וואס די פעלקער הערן אים צו"{{הערה|תרגום יונתן, בראשית יד, א. זעט {{תא שמע|19043|אגרא דכלה|ביאורי תרגום יונתן|פרק יד|פסוק א}}.}}. | ||
עס זענען דא וואס ווילן עס זען אלס אן אויסדרוק פאראלעל צו דער אקאדישער טערמין "אומאַן-מאַנדאַ", אן אלטע טערמין גענוצט פאר פארשידענע גרופעס | עס זענען דא וואס ווילן עס זען אלס אן אויסדרוק פאראלעל צו דער אקאדישער טערמין "אומאַן-מאַנדאַ", אן אלטע טערמין גענוצט אין פארשידענע תקופות פאר פארשידענע ווילדע גרופעס. ספּעציפיש איז געווען א טעאריע אז "מלך גוים" דא מיינט דער פירער פון אן אינדא-אייראפעאישע גרופע קעמפער וואס האט איינגענומען מצרים איינאיינעם מיט די היקסוס, אבער די טעאריע האט נישט קיין גרונד{{הערה|שם=קושק}}. אנדערע ווילן זאגן אז דער פסוק באציט זיך צו די "גוים" אין {{תנ"ך|בראשית|י|ה}}: מֵאֵלֶּה נִפְרְדוּ אִיֵּי הַגּוֹיִם בְּאַרְצֹתָם אִישׁ לִלְשֹׁנוֹ לְמִשְׁפְּחֹתָם בְּגוֹיֵהֶם. דער פסוק דארט רעכענט דערמיט אריין אלע אנדערע ווייניגער-באקאנטע פעלקער וואס שטאמען פון יפת, און דא אין די כוונה אז תדעל איז געווען קעניג איבער איינס פון יענע פעלקער{{הערה|[[#מדק|קאסוטו]], גוים.}}. | ||
דניאל לוי און יוסף רוטשטיין שלאגן פאר אז "גוים" באציט זיך צו די גוטיאַנער {{ענ|Gutian rule in Mesopotamia}} וועלכע האבן געוועלטיגט איבער מעסאפאטעמיע ענדע דריטער יאר-טויזנט פצ"ר, אין איינקלאנג מיט זייער איבערגעמאכטע כראנאלאגיע פאר דעם אלטערטום{{הערה|{{היברובוקס|דניאל משה לוי, יוסף רוטשטין|מקרא מול ארכיאולוגיה|56765|page=50|מקום הוצאה=ירושלים|שנת הוצאה=תשע"ב|מו"ל=ראובן מס|עמ=50}}}}. | |||
אין יהושע איז אויך דערמאנט א מלך גוים{{הערה|{{תנ"ך|יהושע|יב|כג}}}}. לויט'ן מדרש איז דאס פארבינדן מיט'ן גוים פון בראשית{{הערה|שם=אגדה}}. | אין יהושע איז אויך דערמאנט א מלך גוים{{הערה|{{תנ"ך|יהושע|יב|כג}}}}. לויט'ן מדרש איז דאס פארבינדן מיט'ן גוים פון בראשית{{הערה|שם=אגדה}}. | ||
דער מדרש שטעלט די פיר קעניגן קעגן די פיר מלכיות, און זאגט אז גוים איז מרמז אויף מלכות [[אדום]], "וואס רעקרוטירט טיראָניע (הערשאפט אדער קריגס-דינער) פון אלע פעלקער פון דער וועלט"{{הערה|{{רבה|בראשית|מב|ב}} און ד'.}}. דער רמב"ן נוצט לויט דעם דער טערמין "מלך גוים" צו באצייכענען דער רוימישער קייזער אדער [[פויפסט]]{{הערה|{{תנ"ך|בראשית|יד|א|מפרש=רמב"ן}}; {{תנ"ך|שמות|כח|ב|מפרש=רמב"ן}}. זעט אליהו טבגר, "[https://asif.co.il/wp-content/uploads/2022/11/5.pdf#page=8 אימתי פסקה תכלת מישראל]", ''' אסופת מאמרים בענייני תכלת''', ירושלים, תשע"ב, זייט 56.}}. | דער מדרש שטעלט די פיר קעניגן קעגן די פיר מלכיות, און זאגט אז גוים איז מרמז אויף מלכות [[אדום]], "וואס רעקרוטירט טיראָניע (הערשאפט אדער קריגס-דינער) פון אלע פעלקער פון דער וועלט"{{הערה|{{רבה|בראשית|מב|ב}} און ד'.}}. דער רמב"ן נוצט לויט דעם דער טערמין "מלך גוים" צו באצייכענען דער רוימישער קייזער אדער [[פויפסט]] פון זיין צייט{{הערה|{{תנ"ך|בראשית|יד|א|מפרש=רמב"ן}}; {{תנ"ך|שמות|כח|ב|מפרש=רמב"ן}}. זעט: אליהו טבגר, "[https://asif.co.il/wp-content/uploads/2022/11/5.pdf#page=8 אימתי פסקה תכלת מישראל]", '''אסופת מאמרים בענייני תכלת''', ירושלים, תשע"ב, זייט 56. הערט: {{אידיש24|הרב אברהם יוסף גארדאן|137154|די רמב"ן און די מלך גוים|דאטום=ו' כי תצא פ״ה}}}}. | ||
==ביבליאגראפיע== | ==ביבליאגראפיע== | ||