רוי:פויפסט
דער פּויפּסט (אלטערנאטיווע פארמען פּויפּס, פּויבסט, פּאַפּסט[1] און פּאַבסט) איז דער טיטל פון דעם בישאָף פון רוים, וואס ווערט גערעכנט ווי דער פירער פון דער רוימישער קאַטוילישער קירכע, די גרעסטע פון די דריי הויפּט צווייגן פון קריסטנטום. דער טיטל "פּויפּסט" שטאמט פון לאטייניש "papa", וואס קומט פון גריכיש "pappas", וואס מיינט "טאטע". אין העברעאיש ווערט דער טיטל גערופן אֲפִּיפְיוֹר, וואס שטאמט פון לשונות אין משנה און גמרא[2]; אין פילע אלטע ספרים איז ער באטיטלט פפא.
אין דער רוימיש-קאטוילישער קירכע ווערט דער פּויפּסט פאררעכנט אלס דער נאכפאלגער פון סעינט פּעטער, וואס איז געווען דער הויפּט פון די צוועלף אַפּאָסטאָלן (שליחים) פון ישו און ווערט גערעכנט ווי דער ערשטער בישאָף פון רוים. אלס דער בישאָף פון רוים, ווערט דער פּויפּסט געזען צו האבן פולע און העכסטע יוריסדיקציע איבער דער אוניווערסאלער קירכע אין ענינים פון גלויבן און מאראל, ווי אויך אין קירכליכער דיסציפּלין און רעגירונג.
פּויפּסט און אידן האבן געהאט א לאנגע און קאמפּליצירטע געשיכטע, אפט אנגעפילט מיט שפּאנונג און קאנפליקט. די באציאונגען צווישן די פירער פון דער רוימישער קאַטוילישער קירך און דעם אידישן פאָלק האָבן זיך געטוישט איבער די יאָרהונדערטער, רעפלעקטירנדיג טעאלאגישע, פּאליטישע און סאציאלע פאקטארן.
היסטאריע און באציאונג צו אידן
דער טיטל "פּויפּסט" ווי מיר קענען עס היינט איז געווארן מער באשטימט אין בערך דעם 9טן יארהונדערט. אבער די בישאפן פון רוים האבן א וויכטיגע ראלע אין דער קריסטליכער געמיינדע פון די ערשטע יארהונדערטער.
די געשיכטע פון די באציאונגען צווישן די פּויפּסטן און די אידן איז לאנג און קאמפּליצירט. די רוימישע קירכע האט נישט געהאט קיין יוריסדיקציע איבער מענטשן וואס זענען נישט געטויפט געווארן. אבער די פּויפּסטן האבן אפט גענומען א שטעלונג צו די פּאליטישע, קאמערציעלע און סאציאלע באדינגונגען אונטער וועלכע אידן האבן געוואוינט אין קריסטליכע שטאַטן. אלס הערשער פון די פּויפּסטליכע שטאַטן האבן די פּויפּסטן אויך געהאט די רעכט צו געזעצגעבן וועגן דעם סטאטוס פון זייערע אידישע אונטערטאנען[4].
די באציאונגען האבן זיך געטוישט איבער די יאָרהונדערטער, פון תקופות פון שוץ קעגן געוואלדטאטן און געצוואונגענע טויפונגען צו תקופות פון שטרענגע באַגרעניצונגען און פארפאלגונגען, ווי די איינפירונג פון די געטאס און די פארברענונג פון דעם תלמוד. טייל פּויפּסטן האבן אויך ארויסגעגעבן בולעס קעגן בלוט־בלבולים.
פריע פּויפּסטן
די ערשטע, האלב-לעגענדארע פּויפּסטן, ווי פּעטער און זיינע נאכפאלגער, זענען געווען פון אידישער געבורט, אבער ס'איז נישט פיל באקאנט וועגן זייערע באציאונגען מיט אידן. דער ערשטער פּויפּסט וואס ווערט היסטאריש דערמאנט צו האבן אנגעקניפּט דירעקטע באציאונגען מיט אידן איז געווען סילוועסטער דער ערשטער (314–335), אויף וועמען א לעגענדע דערציילט אז ער האט דיסקוטירט רעליגיעזע ענינים מיט א איד מיטן נאמען נח[5] און אז ער האט געפירט א טריומפירנדע ויכוח מיט א צאל אידן, אנגעפירט דורך זאַמברי דעם מאַגישן, אין דער אנוועזנהייט פון קייסער קאָנסטאַנטין[6]. לעאָ דער ערשטער (דער גרויסער; 440–461) האט קאָמפּאָנירט עטליכע פּאָלעמישע דרשות וואס זענען נאמינעל (כאטש נישט באמת) געווען געצילט קעגן אידן[5].
גארנישט ווייטער איז באקאנט וועגן פּויפּסטליכע-אידישע באציאונגען ביז דער צייט פון געלאַסיוס דער ערשטער (492–496), וואס האט אין זיין דינסט געהאט, אפשר אלס דאקטער, א איד מיטן נאמען טעלעסינוס, וועמען ער האָט גערופן vir clarissimus, רעקאמענדירנדיג איינעם פון זיינע קרובים, אַנטאָניוס, אין א בריוו צו בישאף קווינגעסיוס. ער האט אויך באפוילן אַן אויספארשונג (496) אין דער קלאגע פון א קריסטליכער שקלאף וואס האט גע'טענה'ט אז ער איז גע'מל'עט געווארן דורך זיין אידישן בעל הבית[5].
גאָר דער וויכטיגסטער מיטלאלטערישער פּויפּסט אין באצוג צו באציאונגען מיט אידן, ווי אין אנדערע אספּעקטן, איז געווען גרעגאָרי דער ערשטער (דער גרויסער; 590–604), וועמענס בריוו זענען פול מיט אינפארמאציע וועגן דעם ענין. ער קען ווערן באטראכט ווי דער גרינדער פון דער אנגענומענער פּויפּסטליכער אידישער פּאליטיק, סיי אין אירע פּאזיטיווע און סיי אין אירע נעגאטיווע אספּעקטן. פון איין זייט האט פּויפּסט גרעגארי באפוילן אז אידן זאלן נישט באלעסטיגט ווערן, אז זיי זאלן באשיצט ווערן פון געוואלדטאטן און זאלן ערלויבט ווערן פריי אויסצופירן זייער רעליגיע, פון די אנדערע זייט האט ער אויך געזאגט אז אידן זאלן ווערן אפּגעהאלטן פון האבן סיי וועלכע אויסזען פון אויטאריטעט איבער קריסטן, אדער פון געניסן פון גלייכן סטאטוס מיט קריסטן, אדער קיין שום פּריווילעגיעס ווייטער ווי די וואס זיי זענען גאראנטירט געווארן דורך די עקזיסטירנדע געזעצן (ד"ה די געזעצן פון דער רוימישער אימפעריע נאך דעם טריומף פון קריסטנטום).
א בריוו וואס ער האט געשריבן צו דעם בישאף פון פּאַלערמאָ האט זיך אנגעהויבן: "אויף דעם זעלבן שטייגער ווי די אידן זאלן נישט האבן קיין ערלויבעניש צו אויסאיבן אין זייערע שולן עפּעס מער ווי וואס איז זיי ערלויבט דורך די געזעצן, אזוי זאלן זיי נישט ליידן קיין שום אוממעגליכקייט אין דעם וואס איז זיי אויפגעגעבן געווארן". די דאזיגע פּאזיציע האט צוזאמענגעפאסט די פּויפּסטליכע פּאליטיק און האט געשטעלט דעם ביישפּיל פאר אלע שפּעטערע פּויפּסטליכע געזעצגעבונג אין דעם ענין. די דערקלערונג איז רעפּראדוצירט געווארן אלס א פיקסטירטע רובריק, Sicut Judaeis, אין שוץ-בולן וואס זענען ארויסגעגעבן געווארן דורך פּויפּסטן פון שפּעטערן מיטל-אלטער ביי ווייניגסטנס 22 געלעגנהייטן. מיט גרעגארי דעם ערשטן, מער פון דעם, איז דער פּויפּסטום אנערקענט געווארן אלס די העכסטע אויטאריטעט פון דער מערב'דיגער קירכע און אזוי האבן אידן אינדרויסן פון רוים, און אפילו אויסער איטאליע, אנגעהויבן צו אדרעסירן אפּעלאציעס פאר שוץ צו די פארשידענע פּויפּסטן, בעיקר דורך דער פארמיטלונג פון די אידן פון רוים[5].
די פּויפּסטן וואס זענען געווען נאכדעם האבן אנגעפירט די פּאליטיק ווי גרעגארי דער ערשטער האט באשטימט, אבער זיי האבן עס נישט ווייטער אויסגעשפּרייט. אין צייטן פון סכנה פאר דער קירכע און דערפאלגנדיקער רפאָרם אינעווייניק, איז געווען אַ נייגונג צו אונטערשטרייכן די נעגאַטיווע זייַט מער ווי די פּאָזיטיווע. אַזוי, פּאָפּ סטעפאַן דער דריטער (768–772) האָט זיך געקעשט איבער דער באַפאַרטער פּאָזיציע פון די אידן אין *נאַרבאָנע, וועגן זייער באזיץ פון ערדישע נכסים און זייער צוזאַמענלעבן מיט קריסטן ווי גלייכע שכן.
768–1046
מיטל אלטער
אין די מיטל־אלטער האבן די פּויפּסטן געהאט א פארצווייגטע געשיכטע פון באַציאונגען מיט אידן.
אין 1120 האט קאליקסטוס דער צווייטער (1119–1124) אַרויסגעגעבן דעם שוץ-בולע, Constitutio pro Judaeis, וואס האט אנגעהויבן מיט די ווערטער פון גרעגארי דער גרויסער Sicut Judaeis און פארדאמט אלע סארטן רדיפות אויף אידן אין קלארע ווערטער[7]. פאר דורות ווייטער, איז דער בולע פילע מאָל איבערגעדרוקט געווארן דורך פּויפּסטן גלייך נאכדעם ווי זיי זענען ארויף אויף דעם טראן, אויף די בקשה פון די אידישע קהילות און ווארשיינליך האבן זיי אויך געגעבן מתנות דערמיט. במשך דריי הונדערט יאר איז דער בלאט ווידער-ארויסגעגעבן געווארן 21 מאל.
ווען בנימין מטודילה איז געקומען קיין רוים ארום 1165, האט ער געפונען די אידן לעבן מיט פרידן און רואיגקייט. דער פּויפּסט אלעקסאנדער דער דריטער האט אויף זיי געהאט אזא גינסטיג אויג, אז ער האט באפרייט די צוויי הונדערט אידישע איינוואוינער פון שטאָט רוים פון אלע שטייערן. ער האט באשטימט פון צווישן די אידן משרתים, און דער גרעסטער פון זיי איז געווען רבי יחיאל, א יונגער מאן, א שיינער אויסזען און א מאן מיט פארשטאנד, וואס דער פּויפּסט האט אים באשטימט איבער זיין הויזגעזינט און אלץ וואס ער האט געהאט. יחיאל איז דער אייניקל פון רבינו נתן, דער מחבר פון ספר הערוך[8].
אנדערע פּויפּסטן, ווי אינאָסענט דער דריטער (1198-1216), האבן איינגעפירט באגרעניצונגען קעגן אידן, ווי למשל די פאדערונג צו טראגן א ספּעציעלער צייכן אויף זייערע קליידער.
אינאצענט דער דריטער האט באשטעטיגט די "Constitutio pro Judaeis" אבער אויך פרובירט צו צווינגען די אנטי-יידישע קאנאנען פון לאטעראן קאנציל.
כאטש אלע, אדער כמעט אלע, נאכפאלגער פון אינאָצענט דער דריטער האבן באשטעטיגט די Constitutio pro Judaeis, האבן זיי געווענליך פּרובירט צו פארזיכערן די דורכפיר פון די אנטי-אידישע קאַנאָנען פון דער לאַטעראַן קאונסיל. האָנאָריוס דער דריטער (1216–1227) איז אבער געווען געצוואונגען דורך אומשטענדן צו ערלויבן דעם קעניג פון קאסטיליע צו סוספּענדירן די פליכט צו טראגן די אידישע אפּצייכן ווי באשטימט דורך דעם קאונסיל, כדי צו פארמיידן די אידן פון מיגרירן צו מוסולמענישע געביטן. אונטער גרעגארי דער ניינטער (1227–1241), וועלכער האט פרובירט צו צווינגען דאס טראגן דעם אפּצייכן אין נאַוואַרע (1234), איז די פּאפּסטליכע אפענסיווע קעגן די אידן פארברייטערט געווארן צו אידישער ליטעראטור, ווייל מיט זיין ערלויבעניש איז דער אנפאל אויף ספרים און דעם תלמוד אנגעהויבן געווארן. קאפּיעס פון דעם לעצטן זענען פארהאלטן געווארן ביז אַן אויספארשונג וועגן זייער אינהאלט (1239; זעט ניקאלאס דאנין, רבי יחיאל פון פאריז). דאס איז נאכגעפאלגט געווארן דורך זייער פארדאמונג און פאר'משפּט'ונג צו פארברענען, וואס איז ווארשיינליך פארגעקומען נישט נאר אין פראנקרייך, נאר אויך (אונטער דער ספּעציפישער אויטאריטעט פון פּויפּסט) אין רוים (זעט שריפת התלמוד). אינאָצענט דער פערטער (1243–1254) האָט איבערגע'חזר'ט די פארדאמונג פון תלמוד אין זיין בול Impia judaeorum perfidia פון 1244. אין 1253 האט ער באשטעטיגט דעם ארכיבישאָפּ'ס ארויסטרייבונג פון די אידן פון ווינא אין פראנקרייך ווייל זיי האבן נישט געהארכזאמט די לאַטעראַנישע דעקרעטן, און אין 1250 האט ער אינטערווענירט צו פארמיידן די אויפבוי פון א נייער שול אין קארדאבא. מצד שני האט ער אין צוויי בולן פון 1246 אומצוויידייטיג פארדאמט בלוט־בלבולים וואס האבן אנגעהויבן אויפצוקומען, און האט אריינגענומען זיין פארדאמונג אין דער Constitutio pro Judaeis, וואס ער האט ארויסגעגעבן צום צווייטן מאל אין יענעם יאר. די דאזיגע פארדאמונג איז געבליבן אַן אינטעגראַלער טייל פון דעם טעקסט פון דער Constitutio ווען אימער זי איז שפּעטער ווידער ארויסגעגעבן געווארן דורך זיינע נאכפאלגער. כאטש אלעקסאנדער דער פערטער (1254–1261) האט פרובירט צו צווינגען דעם אידישן אפּצייכן און האט אנגעצונדן ווייטערדיגע אנפאלן אויף דעם תלמוד, האט ער אויך אנערקענט דעם ווערט פון די אידישע סוחרים פאר זיין אוצר, און אין 1255 האָט ער א צאל פון זיי באפרייט פון אלע שטייערן איבער די פּאפּסטליכע פארמעגן.
1265–??
ביים טיילונג פון קירכע (1378–1417)
במשך דער תקופה פון דער גרויסער טיילונג (1378–1417) איז דער פּויפּסטום געווען אזוי פארטיפט אין אירע אייגענע פּראבלעמען אז עס האט געהאט ווייניג געלעגנהייט זיך צו פארנעמען מיט די אידן. האפענדיג צו דערגרייכן אַן איינדרוקספולן נצחון דורך דעם וואס די אידן וועלן אנערקענען די "אמת" פון קריסטנטום, און דערמיט פארשטארקן זיין פּערזענליכע סטאטוס, האט דער שפּאנישער אנטיפּויפּסט בענעדיקט דער דרייצנטער אנטוויקלט א כמעט פרענעטישע אנטי-אידישע פּאליטיק. ער איז געווען פאראנטווארטליך פאר און האט געפירט די ויכוח פון טאָרטאָסאַ (1413–1414) און האט אנגעצונדן די פארפאלגונגס-באוועגונג, אריינגערעכנט דאס פארדאמען דעם תלמוד און ארויפלייגן ווייטגרייכנדע באגרעניצונגען אויף די אידן, וואס האט אויך נאכגעפאלגט אין דער שפּאנישער האלבאינזל.
אין דער רענעסאַנס און דערנאך האבן די באציאונגען געוויזן א געמישט בילד, מיט תקופות פון טאלעראנץ אונטער געוויסע פּויפּסטן און צייטן פון שטרענגע רעפּרעסיע אונטער אנדערע.
1471–1484
אנדערע פּויפּסטן האבן געוויזן א מער טאלעראנטע שטעלונג, ווי למשל אלעקסאנדער דער זעקסטער (1492–1503), וועלכער האט ערלויבט די פליטים פון שפאניע זיך צו באזעצן אין זיינע שטאַטן.
הויז פון מעדיטשי
קלעמענט דער זיבעטער (1523–1534) איז באקאנט אין דער אידישער געשיכטע פאר זיין אינטערעס אין דעם פאל פון דעם משיח שקר דוד ראובני, און פאר דעם שוץ וואס ער האט געגעבן רבי שלמה מולכו, וועלכער, אלס א גר, האט פארלוירן זיין לעבן צו דער אינקוויזיציע. ער האט אויך ארויסגעגעבן א באפעל צו באשיצן די מאַראַנאָס אין פּארטוגאל קעגן דער אינקוויזיציע (1533 און 1534)[4].
די רעפארמאציע און די נאכפאלגנדע שטרענגקייט אין פארסירן די צענזור פון ספרים האבן זיך אפּגעוויזן אויף דעם צושטאנד פון די אידן אויף אזוי ווייט אז משומדים האבן גערן געוויזן זייער איבערגעגעבנקייט צו זייער נייעם גלויבן דורך דענונצירן ספרי קודש, און ספּעציעל דעם תלמוד, אלס פיינטליך צו קריסטנטום. דעריבער האט פּויפּסט יוליוס דער דריטער ארויסגעגעבן אַן עדיקט וואס האט געפאדערט דאס פארברענען פון תלמוד (1553) און האט פארבאטן דאס דרוקן עס דורך קריסטן. אין רוים זענען א גרויסע צאל קאפּיעס עפנטליך פארברענט געווארן (א' תשרי ה'שי"ד). דער ערגסטער טייל איז נאך געקומען. פּאול דער פערטער (1555–1559), אין זיין בול "Cum nimis absurdum" (12טן יולי 1555; כ"ג תמוז ה'שט"ו), האט נישט נאר איבערגענייט אלע קאַנאָנישע באגרעניצונגען קעגן די אידן — ווי די וואס האבן זיי פארבאטן צו פּראקטיצירן מעדיצין צווישן קריסטן, צו האלטן קריסטליכע דינסטן, און דאס גלייכן — נאר ער האט זיי אויך באגרעניצט אין זייער קאמערציעלע אקטיוויטעט, זיי פארבאטן צו האבן מער ווי איין שול אין א שטאָט, געצוואונגען דאס טראגן פון דעם געלן הוט, נישט ערלויבט א איד צו ווערן אדרעסירט אלס "סיניאָר", און צום סוף באפוילן אז זיי זאלן וואוינען אין א געטא. די לעצטע מאסנאם איז דורכגעפירט געווארן אין רוים מיט אומדערבארעמדיגער שטרענגקייט[4].
1559–1571
פּיוס דער פערטער (1559–1565), פּאול'ס נאכפאלגער, האט געברענגט א קורצע פארלייכטערונג, און אין 1562 האט ער מאדיפיצירט די שטרענגקייט פון די פארארדענונגען פון זיין פאָרגייער, אפילו ערלויבט דאס דרוקן דעם תלמוד מיט געוויסע אויסלאזונגען אדער, אָן זיי, אונטער אַן אנדערן נאמען (1564). ער האט אויך אינדוצירט דעם הייליגן רוימישן קייסער צו צוריקציען אַן עדיקט פון גירוש קעגן די אידן פון בעהמען, און האט פארלייכטערט די לעבנסבאדינגונגען אין דעם ניי-געגרינדעטן רוימישן געטא דורך פארבאטן די העכערונג פון רענטן דארט. ער איז נאכגעפאלגט געווארן דורך פּיוס דער פינפטער (1566–1572), וועלכער, אלס קארדינאל גהיסליערי, איז פריער געווען דער הויפּט פון דער רוימישער אינקוויזיציע, אין וועלכער קאפּאציטעט ער האט געפירט די אטאקע אויף אידישער ליטעראטור אין דעם פריערדיגן צענדליג יאר. מיט אים האט די פּאליטיק פון אונטערדריקונג ווידער טריומפירט; די רעגולאציעס פון 1555 זענען באנייט געווארן און די קאנצעסיעס וואס זענען געמאכט געווארן דורך זיין פאָרגייער זענען צוריקגעדרייט געווארן. אין 1567/68 האט ער פארבאטן אידן פון די פּויפּסטליכע שטאַטן צו לייען געלט אויף ריבית, און זיין בולע Hebraeorum gens פון 1569 האט ארויסגעטריבן אידן פון די קלענערע ערטער אין די פּויפּסטליכע דאָמיניאָנען, מיט דער אויסנאם פון רוים און אַנקאָנאַ אין איטאליע, און אַוויניאָן, קאַרפּענטראַס, און צוויי אנדערע ערטער אין פראנקרייך. זיין פּערזענליכע ברען, מער פון דעם, איז געווען פאראנטווארטליך פאר די איינפיר פון דער געטא סיסטעם אין די הערצאָגטומען פון אורבינאָ און טוסקאַניע (1570–1571)[5].
גרעגארי דער דרייצנטער
עס זענען געווען עטליכע קליינע פארבעסערונגען אונטער גרעגארי דער דרייצנטער (1572–1585), אבער ער איז געווען פאראנטווארטליך פאר דער ווידער-איינפירונג פון די פּרעדיגטען (דרשות) אין וואס אידן זענען געצוואונגען געווארן זיך צו באטייליגן, און פאר דעם שטרענגן פארבאט פון דעם פּראקטיצירן מעדיצין דורך די אידן צווישן קריסטן. די לעצטע האט באצייכנט דעם סוף פון דער טראדיציע פון אידישע מעדיצינישע פּראקטיקער אין דינסט פון וואטיקאן, וואס איז געווען געווענליך זינט דעם 13טן יארהונדערט[5].
1585–1605
עס איז ווידער געווען א קורצע גינסטיגע אינטערלודיע אונטער סיקסטוס דער פינפטער (1585–1590), וועלכער האט געמאכט אַן אנטשלאסענעם פּרואוו צו צוריקשטעלן די עקאנאמישע בלי פון די פּויפּסטליכע שטאַטן און האט דערפאר צוריקגעדרייט די אנטי-אידישע פּאליטיק פון פריערדיגע פּויפּסטן, כאטש וואס פאר זיין ערוועלט ווערן האט ער געוויזן גרויס שטרענגקייט קעגן די מאַראַנאָס ווען ער איז געווען אינקוויזיטאר אין ווענעציע. ער האט געהאט אין זיין דינסט אלס זיין הויז-פארוואלטער זשאָאַאָ לאָפּעז, א מאראנא וואס האט זיך אומגעקערט צו אידישקייט. ער האט אויך געגעבן מאיר מאַגינאָ א מאָנאָפּאָל פאר א פארבעסערטן מעטאד פון זיידן-פּראדוקציע, האט אנגענומען די דעדיקאציע צו זיך אין רבי דוד דע פּאָמיס'נס (העב') ווערטערבוך, 'צמח דוד', און האט מער ווי איין מאל פיזיש באשיצט די אידן פון די פּויפּסטליכע שטאַטן. זיין בולע Christiana pietas פון 1586 האט צוריקגעדרייט די פארפאלגונגס־עדיקטן פון זיינע פאָרגייער און האט ערלויבט די אידן צוריקצוקערן צו די פּויפּסטליכע שטאַטן, צו האלטן קריסטליכע דינסטן ווי פריער, און צו פּראקטיצירן מעדיצין. מער פון דעם, האט ער צוריקגעדרייט די פּאליטיק פון פריערדיגע פּויפּסטן וועגן דעם פּראקטיצירן ריבית, ערלויבט דאס עפענען פון הלוואה-בענק אין די פּויפּסטליכע שטאַטן און ארויסגעגעבן לייסענצן אדער "אַבסאָלוציעס" פאר אידישע געלט־לייער אין פארשידענע טיילן פון איטאליע, וואס האט פאר די קומענדיגע 100 יאר געברענגט א באדייטנדן איינקונפט צום פּויפּסטליכן אוצר-קאסע[5].
די דאזיגע גינסטיגע אינטערלודיע איז געווען קורץ-לעביג, און האט זיך געענדיגט באלד נאך דעם טויט פון סיקסטוס דעם פינפטן. קלעמענט דער אכטער (1592–1605) מוז האבן אמאל געווען אין פריינדליכע באציאונגען מיט אידן, ווייל א חנוכה מנורה וואס טראגט זיין וואַפּן-סימבאל אלס קארדינאל ווערט אויפגעהיטן אין דעם 'וויקטאָריע און אלבערט מוזעאום', לאנדאן. אבער אין יאר נאך זיין אויפשטייג צום טראָן האט ער ארויסגעגעבן די בולע Caeca et obdurata (1593), וואס האט ווידער-באפעסטיגט די פארפאלגונגס־פּאליטיק פון פּאָולוס דעם פערטן און פּיוס דעם פינפטן, אויסער דעם פארבאט אויף געלט-לייען, וואס איז געבליבן ערלויבט פאר נאך א געוויסע צייט[5].
1585 ביז סוף פון 17טן יארהונדערט
אין די שפּעטערע יארהונדערטער האבן זיך די פּויפּסטן אנגעהאלטן אין א לאנגער טראדיציע פון אפט באגרעניצן די אידן, כאטש זיי האבן אויך געפינען שוץ אין געוויסע צייטן.
18טן יארהונדערט
אין 18טן יארהונדערט האבן זיך די באדינגונגען ווייטער פארערגערט. באנייטע שטרענגקייט האט זיך אנגעהויבן אונטער בענעדיקט דער דרייצנטער (1724–1730) און קלעמענט דער צוועלפטער (1730–1740). דער לעצטער האט אין 1733 באאויפטראגט קארדינאל פּעטראַ צו צונויפשטעלן א נייעם אנטי-אידישן קאָד, וואס האט איינגעפירט פארשידענע נייע דערנידערונגען, למשל, אז דער אידישער אפּצייכן זאל ווערן געטראגן אפילו בשעת'ן רייזן און אז רבנים זאלן נישט ערלויבט ווערן צו האבן קיין אונטערשיידנדע מלבוש. אין 1766 איז דער דאזיגער קאָד געווארן באנייט און שטרענג דורכגעפירט דורך בענעדיקט דער פערצנטער (1740–1758) און דער צושטאנד פון די אידן פון די פּויפּסטליכע דאָמיניאָנען האט דערגרייכט זיין נידריגסטן פּונקט. דער פּויפּסט האט ווידער איינגעשטעלט שטרענגע מאָסנאַמען קעגן העברעאישער ליטעראטור, און אין 1747 האט ער געאורטיילט אז א אידיש קינד וואס איז אמאל געטויפט געווארן, אפילו קעגן קירכע געזעץ, מוז אויפגעצויגן ווערן ווי א קריסט. די דאזיגע פסק האט געגעבן א שטופּ צו דעם סקאנדאל פון געצוואונגענע טויפונגען, וואס האט פון דעמאלט אָן דערלאנגט א טראגישע באדייטונג אין דער געשיכטע פון רוימישן אידנטום[5].
אבער אפילו דער דאזיגער פּאנטיפעקס האט נישט פארגעסן די איידעלערע פּויפּסטליכע טראדיציעס. ווען אין 1758 האבן די אידישע קהילות פון פּוילן אים געבעטן, דורך יעקב סעלעק, פאר שוץ קעגן דער כוואליע פון בלוט־בלבולים וואס האבן אנגעהויבן ווערן א כסדר'דיגע געפאר צו זייער לעבן, האט ער סימפּאטיש איבערגעגעבן דעם ענין צום "הייליגן אפיס פון דער אינקוויזיציע", אַן אקט וואס האט געפירט צו דעם בארימטן באריכט פון קארדינאל גאַנגאַנעלי וואס האט פארדאמט דעם בלבול. אין 1759 איז דער דאזיגער באריכט פארגעשטעלט געווארן פאַר און באשטעטיגט געווארן דורך דעם נעקסטן פּויפּסט, קלעמענט דער דרייצנטער (1758–1769), וועלכער האט די מסקנות קאמוניקירט צום פּויפּסטליכן נונציוס אין ווארשע און האט אים באפוילן צו באשיצן די אידן פון געוואלדטאטן אין דעם ענין[5].
צען יאר שפּעטער איז גאַנגאַנעלי אליין געווארן פּויפּסט, אלס קלעמענט דער פערצנטער (1769–1774). טיף בארירט פון דער אומגליק וואס די אידישע קהילות פון די פּויפּסטליכע שטאַטן זענען אריינגעפאלן, האט ער געוואלט פארבעסערן זייער עקאנאמישן צושטאנד. צווישן אנדערע רעפארמען האט ער געגעבן אידן עטליכע פרייהייט פון פארנעמונג און האט זיי באפרייט פון דער באלדיגער יוריסדיקציע פון דער אינקוויזיציע. ער האט געוויזן א באזונדערע טובה דעם רוימישן אידישן פירער, יחזקאל אַמבראָן[5].
דאס האט זיך אבער ארויסגעוויזן אלס בלויז א קורצע אינטערלודיע, ווייל מיט זיין נאכפאלגער, פּיוס דער זעקסטער (1775–1798), איז א פולשטענדיגע רעאקציע אנגעקומען. דער Editto sopra gli ebrei (1775) פון פּיוס האט קאָדיפיצירט, ווידער-פארסירט און פארשטארקט די גאנצע פריערדיגע, דערנידערנדע אנטי-אידישע געזעצגעבונג, ווי בארבאריש עס זאל נאר האבן געווען, און איז אפילו אזוי ווייט געגאנגען אז ער האט פארבאטן אידן צו פארברענגען די נאכט ארויס פון געטאָ, אונטער טויט שטראף. דאס זענען געווען די באדינגונגען אונטער וועלכע די אידן פון די פּויפּסטליכע שטאטן האבן ווייטער עקזיסטירט ביז די ארמייען פון דער פראנצויזישער רעוואלוציע האבן איבערגעקערט די וועלטליכע מאכט פון די פּויפּסטן אין 1797–1798 און אינאיינוועגס האבן אפּגעשטעלט אלע דיסקרימינאטארישע געזעצגעבונג[5].
19טן יארהונדער
נאך דעם אומווארפונג פון נאפּאלעאן האט פּיוס דער זיבעטער (1800–1823) געפירט דעם וועג אין דער רעאקציע וואס האט נאכגעפאלגט איבער גאנץ איטאליע. (די פּויפּסטליכע פארמעגן אין דרום פראנקרייך, מיט קאנטראל איבער די אידישע קהילות פון יענער געגנט, זענען אינצווישן פארלוירן געגאנגען). צו א פארעלטערטן רעליגיעזן אָבסקוראַנטיזם איז איצט צוגעקומען די מער איבערצייגנדע באטראכטונג אז אידן זענען ריכטיג פארדעכטיגט געווארן אין סימפּאטיע צו דער ליבעראלער באוועגונג אין איטאליענישער פּאליטיק. פון יענע צייט אָן ביזן אומווארף פון דער וועלטליכער מאכט פון פּויפּסטום איז די אלטע פּאליטיק פון אונטערדריקונג ווידער באנייט געווארן, און פון דעם שטאנדפונקט זענען די פּויפּסטליכע שטאַטן געווען די רעאַקציאָנערסטע געגנט אין אייראפּע. פּויפּסט פּיוס דער זיבעטער האט זיך אומגעקערט פון זיין לאנגן גלות אנטשלאסן ווידער איינצושטעלן די פאַר-רעוואלוציאנערע קירכליכע רעזשים ביזן לעצטן דעטאל, אריינגערעכנט דעם געטאָ, פּרעדיגטען, און אזוי ווייטער. נאר דאס טראגן דעם אידישן אפּצייכן, כאטש נאמינעל באשטימט, איז נישט פאקטיש דורכגעפירט געווארן[5].
פּיוס דער זיבעטער איז אבער געווען כמעט מעסיג אין פארגלייך צו זיין נאכפאלגער, לעאָ דער צוועלפטער (1823–1829), וועלכער האט ווידער אויפגעלעבט די שארפסטע אנטי-אידישע פאראורטיילן, אפילו אזוי ווייט ווי לאזן רעסטאוורירן די טויערן פון די געטאָס און ווידער איינשטעלן דעם Editto sopra gli ebrei פון 1775. פּויפּסט פּיוס דער אַכטער (1829–1830) האט געפונען צייט במשך פון זיין קורצער פּאָנטיפיקאַט צו פארבאטן די אידן צו אריינגיין אין פּערזענליכע באציאונגען מיט קריסטן פאר קיין צוועק אויסער אין ביזנעס. זיין נאכפאלגער, גרעגארי דער זעכצנטער (1831–1846), האט אפילו ווידער ארויפגעלייגט די קאַרנאַוואַל שטייער, וואס האט פארביטן דעם אלטן זידל פון דער אידישער קארנאוואל געלויף, מיט אלע זיינע דערנידערנדע אסאציאציעס. אין 1836 האט ער פארטריבן די ווייניג אידן וואס האבן זיך "אומלעגאל" באזעצט אין באָלאָניא[5].
פּיוס דער ניינטער (1846–1878) האט אנגעהויבן זיין פּאָנטיפיקאַט ווי די האפענונג פון דער ליבעראלער באוועגונג, איינפירנדיג עטליכע מאסנאמען פאר דער פארבעסערונג פון דער לאגע פון די אידן פון די פּויפּסטליכע שטאַטן. שפּעטער אבער איז אויך ער געווארן רעאקציאנער, און כאטש זיין פּערזענליכע צוגאנג איז געבליבן נישט אומפריינטליך האט ער זיך געהאלטן צו אלע זיינע פאָרגייערס' באגרעניצונגען מיט אַן אומפארמינערטער קראפט. אונטער אים האט אפילו געוועלטיגט דער זידליכער געצוואונגענער טויפונג פון קינדער, דער בארימטסטער (אבער נישט דער איינציגער אדער דער לעצטער) פאל איז געווען דער בארימטער מאָרטאַראַ פאל פון 1858, אין וועלכן דער פּויפּסט האט אנגעהאלטן אַן אבסאלוט אומבויגזאמע שטעלונג[5].
נאך דעם אומפאל פון רוים אין 1870 און דעם סוף פון דער קירכע'ס וועלטליכער מאכט האבן זיך די באציאונגען געביטן, און דער פאקוס איז געווארן מער אויף אינטעלעקטועלע און טעאלאגישע אספּעקטן.
20סטן יארהונדערט
אין דעם 20סטן יאָרהונדערט האט די שטעלונג פון די פּויפּסטן צו אידן זיך באדייטנד פארבעסערט. דער צווייטער וואַטיקאַן קאונסיל (1962–1965) האט אנגענומען א דעקלאראציע, Nostra Aetate, וואס האט פארדאמט אנטיסעמיטיזם און דערקלערט אז אידן ווי א פאלק זענען נישט פאראנטווארטליך פארן טויט פון יאָשקע.
יאהאן פּאולוס דער צווייטער (1978–2005) איז געווען באקאנט אלס א פארטיידיגער פון דעם אידישן פאלק און זיין לאנגער פּאָנטיפיקאַט האט געשאפן א סטאבילע פּלאטפארמע פאר וואוקס אין די אידיש-קאטוילישע באציאונגען. ער האט געארבעט קאנסיסטענט צו פארבעסערן די אידיש-קאטוילישע באציאונגען און איז געווען דער ערשטער פּויפּסט זייט פּעטער צו באזוכן א שול (דער גרויסער שול אין רוים אין 1986), וואו ער האט אנערקענט די קינדליכע פארבינדונגען פון קריסטנטום צו אידישקייט. ער האט אויך געגרינדעט פארמאלע דיפּלאמאטישע באציאונגען צווישן דעם "הייליגן שטול" און מדינת ישראל אין 1994. אין 2000 האט ער געמאכט א היסטארישן באזוך אין מדינת ישראל, באזוכט יד ושם, און אריינגעלייגט א געשריבענע אנטשולדיגונג צום אידישן פאלק פאר אנטיסעמיטישע זינד פון קאטאליקן אין א שפּאלט אין דער כותל המערבי. ער האט באשטעטיגט די ספּעציעלע באציאונגען צווישן קריסטנטום און דעם אידישן פאלק און די אייביגע גילטיגקייט פון גאט'ס אנגייענדן בונד מיט די אידן[5].
21סטן יארהונדערט
בענעדיקט דער זעכצנטער (2005–2013) האט זיין פּאָנטיפיקאַט אנגעהויבן מיט א באזוך אין דער רונשטראסע שול אין קעלן, דער עלטסטער שול אין צפון אייראפּע. בשעת דעם באזוך האט ער אויסגעשפּראכן גערעדט קעגן "נייע צייכנס פון אנטיסעמיטיזם". אין 2006 האט ער באזוכט אוישוויץ[5].
די באציאונגען אונטער פּויפּסט פראנציסקוס דער ערשטער (2013–2025) זענען געווען קאָמפּליצירט. כאטש ער האט געהאט פערזענליכע פריינדשאפטן מיט אידישע פירער און האט געשטיצט פארשונג איבער דער ראָלע פון דער קאטוילישער קירכע ביים חורבן אייראפּע, איז ער אויך קריטיקירט געווארן פאר אנטי-מדינת ישראל שטימען און פארשטארקן אנטי-אידישע סטערעאָטיפּן[9]. טראץ די קאנטראווערסיעס האבן אידישע ארגאניזאציעס אויסגעדריקט זייער אנערקענונג פאר זיין איבערגעגעבנקייט פאר דיאלאג און זיין פארדאמונג פון אנטיסעמיטיזם[10].
פונקציעס און אויטאָריטעט
דער פּויפּסט ווערט גערעכנט אין דער קאַטוילישער קירכע ווי דער נאָכפאָלגער פון סעינט פּעטער און האט די העכסטע אויטאָריטעט אין ענינים פון גלויבן, מאָראַל און קירכליכער אדמיניסטראציע. ער איז דער הויפּט פון דער "הייליגער זע" (Holy See), דער צענטראלער רעגירונג פון דער רוימיש-קאַטוילישער קירכע, וועלכע ווערט געהאלפן דורך די פארשידענע אפּטיילונגען פון דער 'רוימישער קוריע'. דער פּויפּסט מאכט באשלוסן וועגן ענינים פון גלויבן און מאָראַל פאר קאַטויליקן איבער דער גאָרער וועלט, א באפעלקערונג פון בערך 1.3 ביליאָן.
דער פּויפּסט ווערט ערוועלט אויף לעבנסצייט דורך א פּראצעדור וואס ווערט גערופן 'קאנקלעיוו', אין וועלכן די קארדינאל עלעקטארן קומען זיך צוזאַמען אין וואַטיקאַן שטאָט און פארשליסן זיך צו שטימען פאר דעם נעקסטן פּויפּסט. נאר קאַרדינאַלן אונטער 80 יאָר זענען ערלויבט צו שטימען. עס ווערן געוויינליך דורכגעפירט עטליכע שטימען ביז די קאַרדינאַלן דערגרייכן די נויטיגע צוויי-דריטל מערהייט צו וויילן א פּויפּסט. נאכדעם ווי ער איז אויסגעוועלט געווארן, נעמט דער נייער פּויפּסט א פּויפּסטליכן נאמען. דער לעצטער פּויפּסט איז געווען פראנציסקוס, דער 266סטער אין צאָל, וועלכער איז ערוועלט געווארן דעם 13טן מערץ 2013.
לעגענדעס וועגן אידישע פּויפּסטן
די באהויפטונג אז עס זענען געווען אידישע פּויפּסטן איז א טעמע וואס איז אויפגעקומען איבער די יאָרן. כאטש די קאטוילישע קירכע אנערקענט נישט קיין פּויפּסטן וואס זענען געווען פון אידישן אפּשטאם נאך דעם ערשטן פּויפּסט, פּעטרוס, וואס איז געווען א איד, זענען פארהאן לעגענדעס און טענות וועגן אנדערע פּויפּסטן וואס האבן געהאט אידישע ווארצלען[11]. די דאזיגע באהויפטונגען זענען אבער אין מערסטן טייל נישט באשטעטיגט געווארן דורך היסטארישע באווייזן.
איין לעגענדע דערציילט וועגן דעם זון פון א רב און געלערנטן פון דעם 10טן יארהונדערט, וועלכער איז געווארן געקידנאפּט, געטויפט און עווענטועל געווארן א פּויפּסט. זיין פאטער האט אים אנגעבליך געטראפן און אפילו באזוכט. די אָריגין פון דער לעגענדע וועגן א אידישן פּויפּסט שטאמט פון דער געשיכטע פון רבי שמעון בן יצחק הגדול פון מיינץ, וועמענס זון אלחנן איז געקידנאפּט געווארן און געטויפט געווארן[12].
אנדערע וויכטיגע פּויפּסטן אין באצוג צו אידן
- אינאָסענט דער דריטער (1198–1216): האט איינגעפירט באגרעניצונגען קעגן אידן און די פאדערונג צו טראגן א ספּעציעלער צייכן.
- פיאוס דער צוועלפטער (1939–1958): זיין ראלע בשעת דעם חורבן איז א טעמע פון דעבאטע.
רעפערענצן
- ↑ ווי דער דייטשער papst.
- ↑ אֲפִיפִיוֹר – מילון העברית הישנה והחדשה / אליעזר בן־יהודה – פרויקט בן־יהודה; המכלול העברי, ערך אפיפיור, § אטימולוגיה.
- ↑ זעט Danny Smith, Painted into a Corner: Seeing Jews in Medieval Rome, AJS Perspectives, Fall 2021
- ↑ 4.0 4.1 4.2 Gotthard Deutsch, Joseph Jacobs, "Popes, the", JewishEncyclopedia.com (ענגליש)
- ↑ 5.00 5.01 5.02 5.03 5.04 5.05 5.06 5.07 5.08 5.09 5.10 5.11 5.12 5.13 5.14 5.15 5.16 Cecil Roth / Claire Pfann, "Popes", Encyclopaedia Judaica, 2007.
- ↑ געשילדערט אין די 'אַקטן פון סילוועסטער' (Actus Silvestri).
- ↑ [[1][האפיפיור והיהודים בימי הביניים]]
- ↑ מסעות בנימין מטודלה ח'
- ↑ Yvette Alt Miller, Pope Francis and the Jews, אויף Aish, אפריל 21, 2025
- ↑ Eulogizing pope, Jewish groups stress his response to Jew-hatred, hint at views on Gaza - JNS.org, אויף JNS.org, אפריל 21, 2025
- ↑ זעט: יאאכים פּרינץ, פּויפּסטן פון דער געטא (1966).
- ↑ JEWISH POPES : Rabbi Wein : Jewish Destiny