קרובה
קרובה (אויך קרובות, אדער קרובץ) איז א סיסטעם פון פיוטים וואס ווערן געזאגט בשעת חזרת הש"ץ. היינט ווערן זיי צומאל אויך אנגערופן יוצרות, א טיטל וואס איז אריגינעל געווען באשטימט פאר די פיוטים פון ברכת קריאת שמע. אין געוויסע ספרים קענען אויך אנדערע פיוטים ווערן באצייכנט מיט'ן טיטל 'קרובץ'.
דורכאויס די אנטוויקלונג תקופה פון פיוט, זענען פארפאסט געווארן צענדליגער קרובות-סעריעס צוגעפאסט צו באשטימטע שבתים אין ימים טובים, דאס מערסטע פון זיי דורך די פייטנים יניי און רבי אלעזר הקליר. פון זיי זענען א צאל סעריעס פון קליר פארבליבן אין די מחזורים ביזן היינטיגן טאג, בעיקר אויף די ימים נוראים, שלש רגלים און ארבע פרשיות. דאס טוישן די נוסח פון שמונה עשרה אדער מפסיק זיין אינדערמיט צו זאגן פיוטים האט ערוועקט הלכה'דיגע חילוקי דעות, און עס זענען פארהאן פארשידענע מנהגים דערין.
איין סארט קרובה באשטימט פאר דער חזרת הש"ץ אין וועלכער מען האט געזאגט קדושה, ד. ה., פאר דער שחרית הויך שמונה-עשרה, לויט דער אור־אלטער מנהג פון ארץ ישראל, איז געווארן באצייכנט אלס קדושתא, בשעת דער קרובה פאר דער מוסף חזרת הש"ץ, וואו עס איז נישט געווען איינגעפירט צו זאגן קדושה, האט מען גערופן שבעתא אדער שבעה.
היסטאריע
די אנטוויקלונג פון די קרובות סעריעס און די אומשטענדן וואס האבן צוגעברענגט דערצו גייען צוריק צום תקופה פון די ערשטע דור פייטנים. ס'איז פארהאן א דעה אז דאס האט זיך אנגעהויבן צוליב א גזירה וואס האט פארבאטן דאס לערנען תלמוד, דעריבער האט דער שליח ציבור ביים דאווענען אריינגעריקט הלכות און מדרשים[1]. רש"י שרייבט צוליב וואס אין גלות האט מען, צוליב וואס די חכמה איז נתמעט געווארן, נישט איבעראל מקיים געווען די תקנה פון משה רבינו צו דרש'ענען אין יום טוב בעניינו של יום[2], "האבן די קדושי עליון ווי רבי אלעזר הקליר און רבי שלמה הבבלי… מייסד געווען די אזהרות, קרובות און יוצרות"[3]. די ערשטע קרובות וואס מען זאגט ביז היינט זענען די פון רבי אלעזר הקליר, אויף וועם טייל ראשונים שרייבן אז ער איז געווען פון די תנאים. אין די גניזה פון קאהיר האט מען געטראפן פילע קרובה-סעריעס פון יניי און דער קליר וואס זענען נישט באקאנט געווען ביז דאן. רבינו גרשום מאור הגולה שרייבט אז יניי האט מחבר געווען קרובות אויף יעדן פון די סדרות פון קריאת התורה, לויט דעם דריי-יעריגן מחזור וואס איז געווען איינגעפירט אין ארץ ישראל, איבערבלייבענישן דערפון האט מען געפונען אין גניזה. קליר'ס קרובות זענען בעיקר אויף ספעציעלע שבתים און ימים טובים, אריינגערעכנט חנוכה, פורים, און פאר א חתן.
דער נאמען קרובות שטאמט ווארשיינליך אויפ'ן נאמען פונעם שליח ציבור, וואס מ'האט גערופן אין ארץ ישראל שפראך "קרוב"[4], ווייל ער איז ווי א כהן וואס האט מקריב געווען קרבנות[5][6]. אן אנדער טעם איז אז עס גייט ארויף אויף די פיוט, וויבאלד מען דערנענטערט זיך צו השי"ת דורך אים לויבן[7], אדער פון לשון "קרב" - אינעווייניג, ווייל דאס ווערט אריינגעשטעלט אינערהאלב דעם נוסח התפילה[8]. די בעלי התוספות[9] און נאך זיי דער טור[10] באצייכענען דאס אלס "קרובץ", און אזוי געפינט מען אויך אין די ספרים פון מנהגי אשכנז, וואס געבן אן דערויף אז דאס איז ראשי תיבות "קול רנה וישועה באהלי צדיקים" (תהלים קיח, טו)[11]. דער לינגוויסט רבי אליהו בחור (ה'ש"א) מאכט אוועק דעם ראשי תיבות, און זאגט אז דער נאמען שטאמט פון דעם וואס די דייטשע אידן האבן פארמישט די פראנצויזישער אקצענט פונעם ווארט 'קרוּבוֹת' (ר' אליהו פּינטלט דעם ערשטן ו' מיט א מלאפּום)[12].
די ערשטע קרובות סעריע זענען פארפאסט געווארן אין ארץ ישראל, ווי עס שטארט ארויס פון די נוסח התפילה און די מנהגים. און זענען געווען געאייגנט צו זאגן דורכ'ן בעל תפילה, אלס ערזאץ, און שפעטער אלס צוגאב, צום אלגעמיינעם נוסח פון די הויכע שמונה עשרה. דער בעל תפילה האט געהאט די געלעגנהייט צו אויסוועלן זיין אייגענעם נוסח התפילה. ווי עס איז משמע פון די ראשונים האט אין זייער צייט בלויז דער בעל תפילה געזאגט די פיוטים און דער ציבור האט צוגעהערט[13], שפעטער מיטן פארשפרייטונג פון געדרוקטע מחזורים איז געווארן איינגעפירט אז דער ציבור זאגט דאס פאר זיך, און דער בעל תפילה לאזט עס אויס מיט א נוסח[14].
סארטן קרובות
צווישן די קרובות-סעריעס זענען פארהאן בעיקר צוויי סארטן. פיוטים באשטימט פאר די ערשטע דריי ברכות פון די חזרת הש"ץ אין וועלכע מ'האט געזאגט קדושה, ד.ה. די הויכע שמונה עשרה פון שחרית אום שבת און יום טוב, באזירט אויפ'ן מנהג אין ארץ ישראל צו זאגן קדושה בלויז דאן[15] באצייכנט אלס קדושתא. ווידעראום א סעריע פון קורצע פיוטים צו זאגן ביי יעדן ברכה - א שטייגער ווי די מוסף פאר שבת שקלים און החודש, אדער די קרובץ לפורים, דאס ווערט גערופן לויט וויפיל ברכות עס איז דא אין שמו"ע; שבעתא אדער שמונה עשרה. אויך זענען פארהאן סליחות און קינות סעריעס וואס זענען געווען אויך א טייל פון א קרובות סעריע אויפ'ן גאנצן שמונה-עשרה, און בלויז ביי די ברכות פון סלח לנו אדער בונה ירושלים האט זיך עס פארצויגן צו א לענגערע סעריע פון צענדליגער פיוטים.
קדושתא
די קדושתא סעריע איז א פארצווייגטע און לענגערע סעריע, וואס איז באזירט אויף אן איינהייטליכע נושא וואס נעמט ארום דעם גאנצן סעריע. עס הייבט זיך אן מיט איין פיוט פאר ביידע פון די ערשטע צוויי ברכות, דערנאך מערערע פיוטים, וועלכע פלעגן זיך אריינציען ביז דורכאויס די פסוקים פון קדושה. דאס מערסט באקאנטע קדושתאות זענען די פון קליר וואס זענען פארבליבן אינעם אשכנז'ישן סידור, ביי שחרית פון די ימים טובים, ימים נוראים און ארבע פרשיות. ביי די יום טוב שני של גליות וואס איז נישטא פון קליר האט רבי שמעון הגדול פון מאגענצא פארפאסט קדושתאות אויפ'ן זעלבן שטייגער. אויף שבת הגדול איז דא א קדושתא פון רבי יוסף טוב עלם.
אין די כתבי יד פון די קרובות טרעפט מען אז זיי האבן אויסגעפירט מיט פסוקים, ווי עס שיינט איז דאס דעמאלטס געווען דער ערשיינונג ביי שלוחי ציבור, א מנהג וואס ווערט דערמאנט און אויסגעשלאסן אין ירושלמי. אין די מחזורים זענען די פסוקים על פי רוב אויסגעלאזט געווארן, ווי אויך איז צוגעלייגט געווארן נאך א בית אדער צוויי דורך א שפעטערדיגער מחבר, צו ערגענצן דעם פיוט און אים משלב זיין מיט די אויספיר פון דער ברכה.
די פיוטים וואס האבן פארמירט דעם קדושתא-סעריע, זענען אין אלגעמיין געווארן אויסגעשטעלט לויט א באשטימטער מוסטער, צו וואס מערסטנס פון די קדושתאות האבן זיך געהאלטן. ווי פאלגנד:
- די ערשטע דריי פיוטים זענען אפט מאל פארבינדן איינער מיט'ן אנדערן, סיי מיט די אקראסטיך וואס האט צומאל צעטיילט די א"ב צווישן אלע דריי פיוטים (א-ל, מ-צ, צ-ת), אדער איז דער ערשטער לויט א"ב, דער צווייטער תשר"ק, דערנאך אלב"ם. צומאל איז די א"ב צעטיילט צווישן די ערשטע צוויי (א-ל, מ-ת), און דער נאכפאלגנדער איז תשר"ק. ווי אויך זענען די נושאים אפט מאל פארבינדן, צ.ב. דער ערשטער פיוט רעדט פון דעם ערשטן פסוק פון די קריאת התורה, דער צווייטער פון דעם צווייטן פסוק אא"וו, אדער אז זיי זענען באזירט דער ערשטער אויף אברהם, צווייטער אויף יצחק, און דריטער פון יעקב.
- די דריי ווערן אנגערופן:
- מגן - געזאגט ביי די ערשטע ברכה פון 'מגן אברהם'. בדרך כלל איז דאס א פיוט פון עטליכע בתים, און דערנאך פלעגט נאכפאלגן א רייע פון פסוקים, וואס האט שייכות מיט דעם פיוט, דער ערשטער פון זיי געווענליך פון דער היינטיגער פרשה. נאך דעם לעצטן פסוק האט נאכגעפאלגט איין בית, אין פארעם פון א קייט - דער לעצטער אות פונעם לעצטן פסוק איז געווען דער ערשטער ווארט פונעם בית, און דאס האט געדינט צו אויספירן מעין החתימה פון די ברכה[16].
- מחיה - געזאגט ביי די צווייטע ברכה פון 'מחיה המתים'. דער געבוי פונעם מחיה איז געווען דער זעלבער ווי פון דעם מגן. און האט זיך באצויגן איבערן המשך פון די קריאת התורה.
- משלש - דער ערשטער פיוט פון דער דריטער ברכה פון 'הא-ל הקדוש'. די פריערדיגע פייטנים פלעגן באזירן דעם פיוט אויף די פסוקים פון די הפטרה. אויך ביי דעם פיוט האט נאכגעפאלגט א רייע פסוקים, און האבן זיך געענדיגט מיט דעם פסוק "ימלוך ה' לעולם…"[17], אדער "ואתה קדוש יושב תהילות ישראל"[18] אדער ביידע. צום לעצטן פסוק איז צוגעלייגט געווארן די ווערטער "א-ל נא", דאס ערשיינט שוין אויך אין די כתבי יד, און די פארשער זענען ביי די מיינונג איז דאס דארף אנצודייטן אויפ'ן אנהייב פונעם נאכפאלגנדן פיוט[16].
- דער פיוט נאכ'ן משלש איז א קורצער און פון אן אנדער סארט ווי געווענליך, דאס געבוי איז צעשטרויבלט, מיט אומפינקטליכע שורות, און אלע ווערטער פונעם גאנצן פיוט זענען אויפ'ן זעלבן גראם. דער פיוט ענדיגט זיך מיט די ווערטער "קדוש", "נורא וקדוש" אדער "נורא ומרום וקדוש", וואס איז דורכאויס די דורות באשטימט געווארן אויף "חי וקים נורא ומרום וקדוש".
- דער פינפטער פיוט איז א גרעסערע פיוט וואס רעדט ארום איבער ענינים פון אגדה, אלס אויספיר צו דעם פיוט זאגט מען דעם פארצייטישן תפילה פון "א-ל נא לעולם תוערץ". דאס געבוי פון דעם פיוט קען זיין פארשידנארטיג, יניי פלעגט אריינשטעלן אן עשיריה, א פיוט וואס דער אקראסטיך לויפט פון אות א' ביז י'[19]. ווידעראום רבי אלעזר הקליר פלעגט געווענליך לייגן א שיר פון פיר סטאנצן אין יעדן סטראף, מיט זיין נאמען אלס די אקראסטיך.
- אין די קדושתאות פון ימים נוראים פעלט דער פערטער און פיפטער פיוט[20], לויט געוויסע מנהגים זאגט מען אנשטאט דעם דער פיוט "אתה הוא אלקינו", מיט'ן אויספיר פון "חי וקיים נורא ומרום וקדוש"[21].
- דינט אלס אריינפיר צום סילוק, און פלעגט ביי רוב פארצייטישע פיוטים זיין מיט א צאמגענומענער און מסודר'דיגער פיוט. ביים קליר איז דאס על פי רוב געווען מיט א קיקלר געבוי, בתים פון דריי פערזן איטליכער, און נאך יעדע דריי בתים קומט א פזמון וואס פירט אויס מיט'ן ווארט "קדוש", דער סדר פלעגט ווארשיינליך זיין אז דער חזן האט געזאגט דעם פיוט, און דער קהל אדער א כאר האט געענטפערט מיט'ן פזמון[22] (דאס איז בעצם די שטיקלעך וואס ווערט היינט געזאגט "חזן וקהל" בעפאר דעם פיוט, וויבאלד מיט די צייט האט מען אויפגעהערט צו זאגן דעם פזמון אינצווישן די בתים, און מען זאגט עס נאר אנהייב און סוף[23]), אדער אן עסתריוטא - בתים פון צוויי שורות גראמען, און דערנאך א דריטער גראם וואס ענדיגט זיך מיט "קדוש".
- רהיט - אן אריינפיר צו קדושה, און רעדט געווענליך איבער די מעלה פון די מלאכים און די גרויסקייט פון די אידן איבער זיי. זיי הייבן זיך מיטן ווארט "ובכן". אפטמאל ווערט דער רהיט אנגעהויבן מיט א פסוק (צום ביישפיל; "ובכן ויהי בשלם סוכו") און דער פייטן וועט דרש'ענען דעם גאנצן פסוק אין די רייע. אין געוויסע קדושתאות זענען די רהיטים אויסגעלאזט געווארן מיט די יארן, אבער אין די קאיר גניזה זעט מען אז זיי האבן עקזיסטירט. עס קען אויך זיין מערערע רהיטים (אדער רהוטות) און איין סעריע.
- סילוק - דער אויספיר פירט אריין צו די פסוקים פון "קדושה", ביי קליר און זיינע נאכפאלגער איז דאס דער לענגסטער פיוט פון אלע, און איז בכלל נישט געבויט מיט קיין ריטם פון א ליד. דער סילוק פלעגט דינען אלס אריינפיר צו די פסוקים פון "קדוש" און "ברוך", אנשטאט די באשטימטע נוסח פון "כתר יתנו לך" אדער "נעריצך". דער חזן האט געזאגט דעם אריינפיר און אויסגעפירט "ככתוב וקרא זה אל זה ואמר", און דער גאנצער קהל האט געענפערט צו אים מיט דעם פסוק פון "קדוש".
- פיוטי קדושה - די קדושתא האט זיך אריגינעל אריינגעצויגן אויך צווישן די פסוקים זעלבסט, אלס אלטערנאטיוו צום פארזאג פונעם חזן אויף די פסוקים פון קדושה ("אז בקול רעש גדול" אדער "כבודו מלא עולם"). אין די מאנוסקריפטן פון דער גניזה ווערן זיי אנגערופן אופנים. מיט די צייט האט מען אנגעהויבן זאגן ביידע, סיי דער באשטימטער נוסח און דערנאך דעם ספעציעלן. שפעטער איז אבער דער טייל פון די קדושתא כמעט אינגאנצן פארגעסן געווארן, סיידן אין די קדושתאות פון ימים נוראים וואו עס איז פארבליבן דער פיוט "וחיות בוערות כגחלי אש".
שבעתא
דער צווייטער סארט איז די וואס לויפן אויף אלע ברכות פון שמונה עשרה אייניג, די שבעתא איז א סעריע קורצע פיוטים אויף יעדן פון די זיבן ברכות פון די שבת'דיגע און יום-טוב'דיגע דאווענען, וואס מען האט נישט געזאגט קיין קדושה דערביי. צומאל האט זיך עס אויך געקענט פארברייטערן מיט לענגערע פיוטים ביי טייל ברכות. דערפון איז פארבליבן פארשפרייט די מוספים פאר פרשת שקלים און פרשת החודש. אפט מאל דינט א פסוק אלס דער ערשטער ווארט פון יעדן פיוט אין א רייע, יעדעס ווארט אויף אן אנדער ברכה (א שטייגער ווי דער פסוק "ויאהב המלך את אסתר" ביי די קרובץ לפורים). אויך האט דאס געקענט פארמאגן אן ענליכן אויספיר ביי יעדן פון די ברכות מיט צופאסונגען צום ענין פון דעם ברכה.
לויט טייל פארשער איז דער תפילה פון "ישמח משה במתנת חלקו" - וואס עפנט דעם צענטראלן טייל פון די שבת'דיגע שמונה-עשרה ביי שחרית - א טייל פון א "שבעתא" וואס איז אויסגעשטעלט לויט די סדר פון אלף-בית, און פארמאגט די אותיות יוד, כף און למד, נאך וואס די שטיקל פאר יעדן ברכה באשטייט פון דריי אותיות[א][24].
שמונה עשרה
עס איז אויך דא א קרובה וואס לויפט איינגעטיילט אויף די אכצן ברכות פון א וואכנדיגע שמונה עשרה. דער תוספות רי"ד דערמאנט איבער די קרובות וואס זענען פארפאסט געווארן אויף די ח"י ברכות, אויף פורים, הושענא רבא, י"ז בתמוז, און עשרה בטבת; אז עס האט איינגעשלאסן די ברכה פון "צמיחת דוד" אינערהאלב "בונה ירושלים", ווי דער נוסח פון ארץ ישראל. נאך א דערמאנונג צום ארץ ישראל'דיגן נוסח איז דער אויספיר פון עבודה, וואס ענדיגט זיך "לעבדו ביראה" דאס פארט זיך מיט'ן "שאותך לבדך ביראה נעבוד", אנדערש ווי דער מנהג בבל צו זאגן "המחזיר שכינתו לציון". אויך ביי דעם איז דאס צאמגעפלאכטן געווארן מיט איין פסוק וואס נעמט ארום אלע פיוטים פונעם גאנצן סעריע. פון די סארט איז פארשפרייט דער קרובץ לפורים פון רבי אלעזר הקליר.
קדושת י"ח
"קדושת י"ח" איז געווען געווידמעט פאר די תפילת שמונה-עשרה אין ספעציעלע טעג פון יאר וואס מען האט יא געזאגט דערביי "קדושה", א שטייגער ווי חנוכה[25], חול המועד און ראש חודש. דער ערשטער טייל פונעם געבוי פון די קדושתות י"ח זענען ענליך צו די פון די "קדושתא" נאר אויף א קורצערן פארמאט, און פון דארט און ווייטער איז דאס געבוי פונקט ווי אין די "שבעתא".
ספּעציעלע קרובות
א ספּעציעלע סארט קרובה איז באשטימט פארן מוסף פון ערשטן טאג פסח און שמיני עצרת, 'תפלת טל' און 'תפלת גשם'; זיי דערגרייכן נאר ביז מיטן צווייטן ברכה, ביז משיב הרוח ד. ה. ביז דעם פונקט אין די אָנהייב פון די תפילה וואו די דערמאנונג פון טוי אדער רעגן קומט פאָר. עס זענען געווען עטליכע אזעלכע קאמפּאזיציעס, אבער נאר די קליר'ס זענען, ווי ווייט מיר ווייסן, טאקע גענוצט געווארן אין דאווענען. זיי אנטהאלטן ערשט צוויי סטראָפן פון פינף שורות, פון וועלכע איינער ווערט אריינגעלייגט פאר מגן אברהם, דער צווייטער גלייך נאך אתה גבור; דער צווייטער ווערט נאכגעפאלגט פיר לאנגע אלפאבעטישע שטיק, פון וועלכע די ערשטע איז א סארט רשות, די צווייטע (א"ב) און די דריטע (תשר"ק) געבן א היסטארישע איבערבליק פון די תנ"ך נסים פון טוי און רעגן, אין ביידע פּסוקים ענדיגן זיך מיט ענטשפּרעכנדע פסוקים ("ככתוב"); דער פערטער באשטייט פון 22 סטראָפן פון טאָפּלטע פיר-שורה'דיגע שטיקלעך, צוויי סטראָפן אימער געווידמעט די בקשה פון טוי און רעגן פאר יעדער חודש, איינער פארבונדן מיט די נאמען פון די חודש, די אנדערע צו זיין מזל אין די י"ב מזלות און צו די צוועלף שבטים; די גאנצע ווערט ענדליך פארענדיגט מיט א קורצע בקשה פאר טוי אדער רעגן, וואס ענדיגט זיך מיט "שאתה הוא ה' א' משיב הרוח וגו'"[26].
אריגינעל זענען סליחות און קינות אויך געווען טייל פון די "קרובות" סעריע פאר די שמונה-עשרה. אין א פאסט-טאג פלעגט מען מאריך זיין מיט מערערע פיוטים ביי די ברכה פון "סלח לנו" - "סליחות", און ביי די קרובות פון תשעה באב פלעגט מען מאריך זיין ביי די ברכה פון "בונה ירושלים". אין די שפעטערע תקופות איז געווארן איינגעפירט דאס צו זאגן נאך שמונה עשרה. און אזוי פירט מען זיך היינט אין רוב פלעצער. די קרובות פאר ראש השנה און יום הכפורים האבן באקומען פארשידענע הוספות, ווי די 'תקיעות' און די 'עבודה'.
הלכה'דיגער פּאלעמיק
אויסער די הויפּט פּאלעמיק איבער דאס זאגן פיוטים בכלל, און בפרט ביי די ברכות יוצר, אלס ערזאץ אדער צוגאב צום אלגעמיינעם ליטורגיע, האבן זיך חילוקי דעות אויך געטראפן איבער די קרובות ביי חזרת הש"ץ, בעיקר איבער די זייטיגע הלכות און פרטית'דיגע בקשות וואס האבן נישט קיין שייכות מיטן קביעות'דיגן דאווענען. די פּאלעמיק, וועלכע האט זיך שוין אנגעהויבן אין תקופת הגאונים, איז באזירט אויף פארשידענע מימרות אין גמרא, ווי דאס וואס רב יהודה זאגט אז מען טאר נישט בעטן די אייגענע געברויכן דורכאויס די ערשטע דריי און לעצטע דריי ברכות[27]; די אכצן ברכות זענען באשטימט געווארן דורך הונדערט און צוואנציג זקנים, צווישן זיי א צאל נביאים, און "מכאן ואילך אסור לספר בשבחו של הקב"ה…", און איינער וואס איז צופיל מְסַפר בשבחו ווערט "נעקר מן העולם"[28]; און איינער וואס איז משנה פונעם "מטבע שטבעו חכמים בברכות" האט נישט יוצא געווען[29]; רבי חנינא האט פּראטעסטירט קעגן א בעל-תפילה וואס האט צוגעלייגט שבחים צום באשטימטן נוסח[30].
גאונים פון בבל, ווי רב יהודאי גאון[31] און רב עמרם גאון, האבן זיך אין אלגעמיין קעגנגעשטעלט אז מען זאל איינפירן פיוטים אין די קביעות'דיגע תפילות, טענה'נדיג אז מען זאל זיך שטרענג האלטן צו דעם געגרינדעטן נוסח פון דאווענען וואס חז"ל האבן אוועקגעשטעלט. רב נחשון איז געגאנגען אזוי ווייט אזש ער האט געזאגט אז א בית כנסת וואו מען זאגט פיוטים ווייזט דאס אז אירע מיטגלידער זענען נישט תלמידי חכמים און האט זיך קעגגעשטעלט אויפצונעמען חזנים וואס קענען פיוטים. רב צמח האט גערעכנט אזא חזן אלס א "בר נידוי". ווידער עטליכע גאונים, ווי רב נטרונאי גאון, זענען געווען גרייט אנצונעמען פיוטים אונטער געוויסע תנאים: אז זיי זענען דירעקט פארבינדן מיט דעם תוכן פון די ברכה און אז דער גרונד-סטראקטור פונעם דאווענען ווערט אנגעהאלטן[32]. אזוי שרייבן אויך די גאונים אין א תשובה צולייגנדיג אז אזוי איז דער מנהג אין אלע ערטער, און אין ארץ ישראל, און אין די צוויי ישיבות אין בבל[33].
רבינו חננאל שרייבט אז די חזנים וואס לאזן איבער דעם נוסח הברכה און זאגן קרובות ביי די ערשטע דריי ברכות טוען נישט ריכטיג. רבינו גרשום מאכט דאס אבער אוועק אין א תשובה לגבי א חבר וואס האט אנגעוויזן נישט צו זאגן קיין קרובות אין ימים נוראים און ימים טובים, ציטירנדיג דעם לשון פון די גאונים אז פאר צרכי רבים מעג מען בעטן אויך אין די ערשטע ברכות, און אז אזוי לאנג ווי מען האלט זיך צום ענין פון די ברכה און מען פירט אויס "מעין החתימה סמוך לחתימה"[34] איז עס נישט קיין פראבלעם[35]. דאס זעלבע שרייבט רש"י אין א תשובה[3], און אזוי שטייט אויך אין תוספות[36].
אויך דער טור, טראץ וואס פון די יוצרות אינערהאלב ברכות קריאת שמע איז ער נישט אזוי צופרידן[10], אבער לגבי די קרובות פון שמונה עשרה ברענגט ער אראפ גלייכגילטיג די שיטת המתירים אָן דערמאנען א חולק[37]. דער בית יוסף פסק'עט אין שולחן ערוך אז מען זאל נישט זאגן קיין פיוטים אדער קרובץ אינמיטן דאווענען. דער רמ"א רעאגירט דערויף אז פארהאן וואס זענען דאס מתיר, וויבאלד עס איז צרכי רבים, און אז איבעראל פירט מען זיך טאקע דאס יא צו זאגן. אסאך אחרונים זענען מכריע אז ביי ברכות קריאת שמע זאל מען נישט זאגן קיין יוצרות, אבער ביי חזרת הש"ץ זאל מען יא זאגן[38].
דער רדב"ז איז מאריך אין א תשובה איבער די גרויסקייט פון די פיוטים און אז מען טאר נישט טוישן פון דעם מנהג[39]; דער חיד"א ברענגט פון א כתב יד, אז אין יאר תתקס"ג האט רבינו יעקב ממרויש אנגעפרענגט אין הימל איבער די פיוטים פון די ערשטע דריי ברכות און די ברכות קרי"ש, און מען האט געענטפערט אז מען זאל דאס יא זאגן[40]. דער חיד"א שרייבט אז מען זאל זיך צוריקהאלטן פון זאגן פיוטים, אבער מען זאל דאס נישט ארויסווייזן, צוליב מחלוקת און צוליב'ן כבוד פון די גדולים וואס האבן דאס מתקן געווען און זאגן דאס יא[41]. אויך דער מקובל רבי חיים וויטאל פלעגט נישט זאגן קיין פיוטים פאר זיך, בלויז ווען ער איז צוגעגאנגען צום עמוד האט ער יא געזאגט, נישט צו טוישן פונעם מנהג. דער גר"א פלעגט זאגן די קרובץ פון די ארבע פרשיות און שבת הגדול נאך שחרית איידער קריאת התורה, אבער די קרובות פון ימים טובים פלעגט ער יא זאגן אינמיטן דאווענען[42]. פארהאן וואס פירן זיך אז די פיוטים וואס מען לאזט אויס ביים דאווענען, זינגט מען שפעטער ביים סעודה.
רבי חיים בנבנשתי ברענגט אז דער ספרדישער מנהג איז נישט צו זאגן קיין פיוטים ביי חזרת הש"ץ, אויסער ראש השנה און יום כיפור ווען מען זאגט צווישן די ברכה פון "גבורות" און "קדושת ה'" א סדר קדושות פון רבי יהודה הלוי. ער ערקלערט אז דאס מעג מען יא וויבאלד עס איז מעין פון "קדושה" און האט א דין פון די קדושה זעלבסט[43].
נאך א באמערקונג וואס די פוסקים האבן געמאכט לגבי די פיוטים, איז דאס וואס צוליב דער אריכות און שווער לשון ברענגט דאס צו אויסרעדן און פארוויילן אינמיטן דאווענען. דער פרי חדש שרייבט אז די פיוטים זענען פארפאסט געווארן פאר אזעלכע דורות ווי דעם קליר'ס, אבער נישט פאר די היינטיגע צייטן וואס די אריכות פון די פיוטים ברענגט אז מען איז מפסיק אינמיטן דאווענען און מען שמועסט איינער מיט צווייטן, און עס העלפט נישט דאס מוסר זאגן זיי, דערפאר זאל מען מקצר זיין מיט פיוטים דאס מערסטע מעגליך[44]. אויך דער יעב"ץ שרייבט אז טראץ וואס מען קען מלמד זכות אויפ'ן מנהג איז ער נישט צופרידן דערפון, באזונדער צוליב די שווערע לשונות וואס די פיוטים נוצן[45]. ווידעראום דער טורי זהב שרייבט אז מען זאל זיך פאָרקוקן די פיוטים וויבאלד מען דארף פארשטיין די טייטש[46].
דער קב הישר שרייבט: "עס זאל נישט זיין גרינג אין דיינע אויגן דאס זאגן די פיוטים פון קרוב"ץ, עס איז א חיוב אויף יעדן מענטש צו זאגן די פיוטים מיט שמחה און מיט כוונת הלב און מיט א קלארע שטימע, וויבאלד אין יעדן פיוט זענען פארהאן וואונדערליכע סודות, און די פיוטים זאלן נישט זיין צולאסט, וויל זיי זענען נתחבר געווען אויף די עצה פון די מלאכי מעלה וואס האבן זיך אנטפלעקט צו רבי אלעזר הקלירי, וואס ער האט מסדר געווען די פיוטים לויט די סדר פון א"ב ג"ד און תשר"ק ווייל אזוי זינגט מען און לויבט מען אין הימל. און איך האב א קבלה פון די זקינים און חסידים אז ווער עס פארנאכלעסיגט אין זאגן די קרוב"ץ און זאגט אז עס איז נישט קיין חיוב, איז נישט מאריך ימים ח"ו, וויבאלד אלע פערזענליכקייטן וואס האבן פארפאסט די פיוטים זענען געווען גדולי הדור און אנשי מעשה וואס איז פאר זיי געטון געווארן א צאל ניסים ביי זייער לעבן און נאך זייער הסתלקות". ער פירט אויס אז מען זאל אינזין האבן די נעמען פון די מחברים וואס זענען מרומז אין די פיוטים, וויבאלד זיי האבן א נחת רוח דערפון[47].
פארהאן וואס זאגן אז צוליב די חילוקי דעות איבער מפסיק זיין מיט פיוטים, האט מען איינגעפירט צו אנהייבן מיט א "רשות", "מסוד חכמים ונבונים, ומלמד דעת מבינים, אפתחה פי…", צו צייגן אז מען טוט דאס על דעת פון די חכמים ונבונים וואס האבן אזוי מתקן געווען. טייל זאגן אז דער ריכטיגער גירסא איז "מיסוד חכמים"[48].
ביבליאגראפיע
- יעקב וינגרטן, מבוא צום מחזור המפורש אויף ראש השנה, תשע"ט ז' 84–113
- יצחק משה עלבויגן, ספר המועדים ראש השנה ויום הכפורים, תשכ"א, עמ' 88–90; הנ"ל, גאטעסדינסט, פראנקפורט 1924, זז' 212 א"וו (דייטש)
- מנחם זולאי, פיוטי יניי, בערלין, תרצ"ח, עמ' 13–16
- דניאל גולדשמידט, מבוא למחזור ראש השנה, תש"ל, עמ' לב–מב
- הרב יעקב לויפער, "הקדושתא", קובץ חצי גבורים - פליטת סופריהם, קובץ י (ניסן תשע"ז), זייטן רסג–שט
- שולמית אליצור, סוד משלשי קודש: הקדושתא מראשיתה ועד ימי רבי אלעזר בירבי קליר, האיגוד העולמי למדעי היהדות, ירושלים תשע"ט
- עזרא פליישר, "לחקר תבניות הקבע בפיוטי הקדושתא", סיני סה, זייטן כא–מז
- ערך "קְרוֹבָה" אין מילון בן יהודה
- דניאל א' אדר, "דין פיוטים בקריאת שמע וברכותיה, קרובות, אזהרות ורשויות", האוצר לב, אלול תשע"ט, עמ' לו–נו
דרויסנדיגע לינקס
קטגוריה:קרובות (פיוט), אויפן "וויקיטעקסט" זייטל - מנחם זולאי, "פיוטי יניי" אין פרויקט בן-יהודה
- פיוטים ומהותם אויף אידטיש
ביאורים
- ↑ די גירסא לויט זיי איז: ישמח משה במתנת חלקו כי עבד נאמן קראת לו / כליל תפארת בראשו נתת לו בעמדו לפניך על הר סיני / לוחות אבנים הוריד בידו וכתוב בהן שמירת שבת
רעפערענצן
- ↑ פרקוי בן באבוי אין נאמען פון זיין רבי'ן רב יהודאי גאון, גנזי שכטר ח"ב זייט 551-552; העתים קעב-קעג; מקור חיים סימן סח
- ↑ מגילה לב, א
- ↑ 3.0 3.1 ספר הפרדס לרש"י, בודאפעסט, תרפ"ד, עמ' רכג–רכט
- ↑ תלמוד ירושלמי, מסכת ברכות, פרק א', הלכה ה'; ויקרא רבה, פרשה י"ט; זעט אויך כל בו, סימן יא
- ↑ אבודרהם נאך 'אין כאלוקינו'; פרי מגדים, משבצות זהב נג, י
- ↑ זעט תלמוד ירושלמי, מסכת ברכות, פרק ד', הלכה ד': "זה שעובר לפני התיבה אין אומר לו בוא והתפלל, אלא בוא וקרב, עשה קרבנינו, עשה צרכינו, עשה מלחמותינו, פייס בעדינו"
- ↑ רבי יום-טוב ליפמאן העלער, מעדני יום טוב אויפ'ן רא"ש ברכות פרק ה, סי' כא
- ↑ אבודרהם; זעט אליה רבה נג, כג
- ↑ תוספות חגיגה יג, א ד"ה ורגלי; רא"ש ברכות פ"ה סימן כא
- ↑ 10.0 10.1 טור, אורח חיים, סימן ס"ח
- ↑ ספר המנהגים קלויזנער, טו ח; בית יוסף, אורח חיים, סימן ס"ח; רבי צבי הירש קאידינאווער, קב הישר פרק פו
- ↑ רבי אליהו בחור, ספר התשבי, איזנא, ש"א, עמ' 215, ערך קרבץ. זעט פרי מגדים, משבצות זהב נג י; מעדני יום טוב; רבי יעקב עמדין, מור וקציעה, סי' קיב
- ↑ ספר תחכמוני; זכר יהוסף אורח חיים יט
- ↑ מקור חיים; זעט אויך מהרי"ל
- ↑ געברענגט אין תוספות סנהדרין לז, ב ד"ה מכנף, אין נאמען פון תשובת הגאונים
- ↑ 16.0 16.1 גולדשמיט זייט לג
- ↑ תהלים קמו, י
- ↑ תהלים כב, ד
- ↑ זעט עזרא פליישר, שירת הקודש העברית בימי הביניים, ירושלים 1975, זייט 146
- ↑ זעט רוקח, הל' ראש השנה, סימן ר, און נאך
- ↑ גולדשמיט זייט לד
- ↑ אזוי זעט מען פון תלמידי רש"י
- ↑ תלמידי רש"י; זעט אויך תוספות ראש השנה ג. ד"ה וישמע וואס רופט דאס אן א "פזמון לפרשת זכור"
- ↑ מנחם זולאי; זעט איתי מרינברג, ישמח משה – ברכה או פיוט?, אויף אתר הפיוט והתפילה
- ↑ זעט מסכת סופרים, פרק כ', הלכה ז'
- ↑ עלבויגן, גאטעסדינסט, ז' 214
- ↑ ברכות לד, א
- ↑ מגילה יז, ב – יח, א
- ↑ ברכות מ, ב
- ↑ ברכות לג, ב; מגילה כה, א
- ↑ פרקוי בן באבוי, גנזי שכטר ח"ב זייט 554
- ↑ אוצר הגאונים ברכות, תשובות, סי' קעח–קפ, תרפ"ח, עמ' 70–71
- ↑ תשובות הגאונים, ניו-יארק: אלעזר הורביץ, תשנ"ה, חלק ב' סימן פא, און סימן צט
- ↑ פסחים קד, א
- ↑ ציטירט אין שבלי הלקט סימן כח
- ↑ תוספות ברכות לד, א ד"ה אל ישאל; געברענגט אין רא"ש
- ↑ טור, אורח חיים, סימן קי"ב
- ↑ שו"ת שער אפרים סימן יג; שולחן ערוך הרב, אורח חיים, סימן ס"ח; רבי יחיאל מיכל הלוי עפשטיין, ערוך השולחן, אורח חיים, סימן ס"ח; און נאך
- ↑ תשו' הרדב"ז חלק ג' סימן תתקנז
- ↑ מחזיק ברכה, אורח חיים קיב, א; ווערט אויך געברענגט אין רדב"ז ח"ג סי' תתקסז
- ↑ מחזיק ברכה, אורח חיים קיב, א; ברכי יוסף אות ב
- ↑ מעשה רב, ווילנא תרמז, סימן קכז; רבי אברהם צבי הירש קאצינעלנבויגן, שערי רחמים, ווילנא תרל"א, עמ' 10, אות צא
- ↑ שיירי כנסת הגדולה, אורח חיים סימן קיב
- ↑ פרי חדש אורח חיים סימן קיב
- ↑ מור וקציעה סי' סח
- ↑ טורי זהב אורח חיים סי' ק
- ↑ רבי צבי הירש קאידינאווער, קב הישר פרק פו
- ↑ סידור אוצר התפילות