רוי:רבי ישראל איסרלין
 |
דאס איז א דרעפט ארטיקל. עס איז אַן אַרבעט אין פּראָגרעס וואָס איז אָפן פאַר רעדאַגירונג דורך סיי וועם. ווען דער דרעפט איז פארטיג, ביטע גייט איבער דעם אריבערפירן טשעקליסט, זיכער צו מאכן אז עס איז גרייט. דערנאך קענט איר בעטן פון די דרעפט אריבערפירער אז זיי זאלן עס איבערגיין און אריבערפירן צום הויפט געביט. (אייער בקשה וועט פובליצירט ווערן אין המכלול:אריבערפירן דרעפטס, און דארט וועט אויך ערשיינען דער ענטפער - אויב פעלט אויס). |
רבי ישראל איסרליין[1] (ב"ר פתחיה אשכנזי; אויך באקאנט ווי מהרא"י, ר' ישראל פון נוישטאט, ר' ישראל פון מארפורק, און דער "בעל תרומת הדשן"; בערך ה'ק"נ–ה'ר"כ) איז געווען איינער פון די גרעסטע רבנים און פוסקים פון אשכנזישן אידנטום אין פופצנטן יארהונדערט. ער ווערט באטראכט ווי איינער פון די לעצטע ראשונים אדער די ערשטע אחרונים, און זיינע פסקים ווערן טויזנטער מאל דערמאנט אין דער תּורה־ליטעראטור נאך אים.
פערזענליכע לעבן
רבי ישראל איסרליין איז געבוירן בערך ה'ק"נ. הגם רעגנסבורג אין בייערן ווערט אפט ציטירט אלס זיין געבורטס־ארט, איז היינט קלאר אז ער איז געבוירן אין מארבורג, דוקאט פון שטייערמארק (היינט אין סלאוועניע)[2][מקור פארלאנגט]. ער איז געקומען פון א באקאנטער למדנישער פאמיליע זיין פאטער איז געווען ר' פתחיה פון מארבורג, וועלכער איז געווען אן אייניקל פון רבי ישראל פון קרעמס, דער מחבר פון "הגהות אשרי". נאך זיין פאטער'ס פריצייטיגן פטירה אין רעגנסבורג, איז ער אריבער מיט זיין מוטער קיין ווינער נוישטאדט, וואו זיין מוטער'ס ברודער רבי אהרן פּלומעל (בלומליין) הי"ד האט אים מחנך געווען אין זיין ישיבה[3]. ר' איסרלין האט אויך געלערנט ביי א געוויסער ר' נתן, וואס איז אויך באקאנט געווען אלס אַן אויסגעצייכנטער למדן[4].
אין יאר ק"פ, ווען ר' איסרלין איז געווען בערך דרייסיג יאר אלט, האבן זיך אנגעהויבן ברוטאלע פארפאלגונגען פון אידן אין עסטרייך, וואס האבן געפירט צו דער ווינער גזירה אין ט' ניסן קפ"א. די פארפאלגונגען זענען געטריבן געווארן דורך פאקטארן ווי א בלוט־בלבול, אנטי־אידישע שנאה, בירגער־פארדרוס פון אידישן עשירות, און דער הוסיטישער אויפשטאנד. די אידן זענען געווארן איינגעזעצט און געפּייניגט, זייער פארמעגן קאנפיסקירט, און פילע פאמיליעס זענען צעטיילט געווארן, מיט געצוואונגענע טויפונגען. פיל לעבנסגעבליבענע אידן זענען פארברענט געווארן, און וויען איז געווארן באקאנט אלס "עיר הדמים" (שטאט פון בלוט). די גזירה האט געקאסט דאס לעבן פון רבי ישראל איסרלן'ס מוטער און זיין פעטער און הויפּט לערער, ר' אהרן בלומליין. נאך דער גזירה, האט ר' איסרלן ווארשיינליך געפליכטעט פאר א צייט פון עסטרייך קיין איטאליע[5]. שפּעטער האט ער זיך באזעצט אין מארבורג, שטייערמארק, וואו ער האט אנגעהויבן דינען אלס רב[4]. מער ווי צוויי יארצענדלינג שפעטער, אין אדער פאר 1445, האט ער זיך אומגעקערט קיין ווינער־נוישטאט, נידעריגע עסטרייך, וואו ער איז געבליבן ביז זיין פטירה אין ה'ר"כ.
אין ווינער נוישטאַדט
אין ווינער נוישטאַדט איז רבי ישראל איסרלין באשטימט געווארן אלס רב און אב בית דין. אדאנק זיין אקטיוויטעט איז די שטאט געווארן א צענטער פון תורה אין עסטרייך, און ער האט געצויגן פילע הונדערטער דארשטיגע תלמידים פון א ברייטן ספעקטרום פון מקומות, אריינגערעכנט עסטרייך, באהעמיע, מאראוויע, אונגארן, שלעזיע, בייערן און ריינלאנד. צווישן זיינע באקאנטע תלמידים זענען רבי יוסף ב"ר משה (ר' יאסליין עסטרייכער, מחבר פון "לקט יושר"), און די בארימטע פּערזענליכקייטן רבי ישראל ברונא און רבי משה מינץ. ער האט געפירט א ישיבה סיי אין מארבורג און שפּעטער אין נוישטאדט[2][מקור פארלאנגט].
ר' ישראל איסרליין האט זיך אנגעשטרענגט צו אויפלעבן און פארשטארקן דאס לערנען גמרא און אנדערע אלטע קוואלן קעגן דער טענדענץ צו זיך פארלאזן בלויז אויף די שפּעטערדיגע קאָדיפיקאַטאָרן[6]. אין די פריערדיגע יארהונדערט, האט די תלמודישע לערע אין דייטשלאנד שטארק גענידערט, אזוי אז אפילו די תלמידי חכמים האבן זיך מערסטנס געווידמעט צו די הלכה-קאָדעקסן און פוסקים, און פארנאכלעסיגט דעם תלמוד און די אלטע אויטאריטעטן. ר' איסרלן'ס באַמיאונגען האבן אים אפט געפירט צו קאנפליקטן מיט די עלטערע רבנים. ער האט למשל געשטיצט צוויי יונגע תלמידי־חכמים וואס האבן געוואלט עפענען א ישיבה אין נוישטאַדט, אבער זענען קעגנגעשטעלט געווארן דורך מייסטערליין, א פאָרשטייער פון דער אלטער ישיבה, וועלכער האט נישט געשטיצט דעם שטודיום פון די ראשונים[4].
כאראקטער און אייגנשאפטן
ר' איסרליין האט געלעבט א לעבן פון פרומקייט און אסקעטיזם, און זיין ווערק צייגט די השפּעה פון "ספר חסידים". ער האט אפט געליטן פון גיכט און אויגן־פּראבלעמען, אבער האט זיך געצוואונגען צו דיקטירן תשובות צו די פילע שאלות וואס מען האט אים געשטעלט. למרות זיין גרויסקייט אין תורה, איז ער געווען אויסערגעווענליך באשיידן און האט נישט צוגעלאזט מען זאל אים רופן "מורנו" ביים עולה זיין לתורה, כאטש ער איז געווען אנערקענט אלס א גרויסער תלמיד־חכם[4]. ער האט געחתמעט זיינע בריוו אַלס "הקטן והצעיר בישראל", וואָס איז געזען געוואָרן ניט בלויז אַ באַשיידענע אויסדרוק, נאר אלס א באשטעטיגונג פון זיין גרויסער אינטעלעקטועלער אויטאריטעט[7]. ער האט זיך אפילו אפגעזאגט צו נעמען א משכורת פון זיין קהילה[6].
הלכה'דיגער צוגאנג
אין זיינע הלכה'דיקע פּסקים האט ער בדרך כלל פאוואריזירט אשכנזישע הלכהדיקע טראדיציעס, אָבער האָט אויך ציטירט די ר"יף, רמב"ם, טור און אַנדערע ספרדישע אויטאריטעטן. ער האָט געקליבן די געאָנים איבער שפּעטערדיקע מיינונגען. ר' איסרלן האט ווייניג געקימערט וועגן די מיינונגען פון די שפּעטערדיגע קאדיפיקאטארן, אדער אפילו די אויטאריטעט פון די טורים, קעגן די באשלוסן פון די גאונים[4].
הגם ער איז געווען שטרענג אין דאורייתא־ענינים, איז ער אפטמאל געווען לייכטער אין זיינע הלכה־פסקים, בפרט בנוגע עגונות[5] און צו גרינדן הארמאנישע באַציאונגען מיט די קריסטן[6]. ער האט שטארק ביטער גערעדט קעגן די, וואס פון ריינע פאך-קנאה האבן געשטעלט א שטרענגערע אויסטייטשונג אויף די געזעצן. ר' איסרלן איז געווען קעגן שווערע שטראפן, און האט באשלאסן, אז מען זאל פארגרינגערן דעם וועג פאר א בעל-תשובה צום אידנטום[4].
זיינע מיינונגען אויף שווערע אדער צווייפלהאפטיגע פראגעס פון הלכה אדער דיני ממונות זענען געזוכט געווארן ווייט און ברייט[6]. רבי משה מינץ האט אים גערופן "ריש גולה נר ישראל נשיא נשיאי"[8]. ער האט אפט געדינט אלס א בורר צווישן קהילות, און זיינע באשלוסן זענען אנגענומען געווארן ווי לעצטיג[2]. ער האט זיך געשטעלט קעגן רבנים וואס האבן געפּרואווט צו דאמינירן זייערע מתפללים דורך חרם. דורך זיין השתדלות האט ער פארמיטן א קאנטראווערסיע צווישן די דייטשע קהילות פון דעם ריין געגנט[6].
פאמיליע לעבן
די איסרלן פאמיליע איז געווען נישט נאר רבניש פּראמינענט, נאר אויך א טייל פון דער רייכער קויף-מענטשן קלאס פון עסטרייכישן אידנטום. ר' ישראל'ס מוטער, ווייב און שנור זענען געווען גוט-געבילדעטע, רעליגיעז אקטיווע פרויען, וואס האבן אויך אָנטייל גענומען אין די פאַמיליע'ס געשעפטס-אונטערנעמונגען. זיין מוטער, וועמענס נאמען איז נישט געבליבן, איז געווען זייער פרום[9] און איז אומגעקומען אין דער ווינער גזירה אין קפ"א. ר' איסרלן פלעגט פאסטן ביי איר יארצייט, ט' ניסן[10].
רבי איסרליין'ס פרוי, שונדליין (שיינדל), איז אויך געווען געלערנט און פרום. זי האט פערזענלעך בודק חמץ געווען אירע פּריוואטע צימערן פאר פסח, וואס ר' איסרליין האט געזען אלס אן אויטאריטעטיווע בדיקה[11]. זי האט אפילו געשריבן א תשובה אין אידיש אויף הלכות נדה בשם איר מאן[12]. זיי האבן געהאט פיר זין: פתחיה (גערופן קעכל), אברהם, שלום, און אהרן. זיין איינציגע טאכטער, מושקאַט, איז געשטארבן אלס קינד. זיין שנור, רעדעל (Redel), ווארשיינליך די ווייב פון זיין זון פתחיה, האט געלערנט ביי אַן אלטן פארהייראטן מאן מיטן נאמען ר' יודל סופר. רעדעל האט געמאכט קליינע הלוואות צו די פּראסטיטוטקעס פון ווינער נוישטאדט, וואס ר' איסרלן האט נישט באטראכט אלס אוממאראליש. ר' איסרלן האט געבענטשט זיינע שנורן יעדן שבת אוונט[6].
ווערק
רבי ישראל איסרליין האט געשריבן עטליכע וויכטיגע ווערק, וואס האבן געהאט אַן עפּעס־דייטיגע השפּעה אויף דער הלכה־ליטעראטור.
תרומת הדשן
רבי ישראל איסרליין איז בעסטנס באקאנט פאר זיין הויפט־ווערק, "תרומת הדשן". דער נאמען פון דעם ספר קומט דערפון וואס עס ענטהאלט 354 שאלות ותשובות (שו"ת), א צאל וואס איז דער גימטריא פון "דשן". דער ספר באהאנדלט א ברייטע רייע טעמעס פון הלכה און מנהג און גיט אַן עכטן בילד פון דעם דעמאלסטיגן אידישן לעבן. עס איז איינער פון די וויכטיגסטע מקורים וואס האבן באהיטן די אשכנזישע הלכה'דיגע טראדיציעס און מנהגים, און עס האט געדינט אלס א וויכטיגע מקור פאר רבי משה איסרליש'ס "הגהות הרמ"א" אויפן שולחן ערוך, וואס שפּעציפיצירט די אונטערשיידן צווישן ספרדישע און אשכנזישע מנהגים.
די טראדיציאנעלע מיינונג, וואס ווערט באשטעטיגט דורך א צאל פוסקים, איז אז רבי ישראל איסרליין האט אליין אויסגעטראכט די שאלות אין זיין "תרומת הדשן", און נישט געענטפערט אויף פאקטישע פראגן וואס זענען אים געשטעלט געווארן דורך מענטשן ווי אין טראדיציאנעלע תשובות-ספרים. דאס האט א הלכה'דיגער באדייט, ווייל אויב דער מחבר האט אליין פארמולירט די שאלה, זענען די דעטאלן אין דער שאלה נישט צופעליג, נאר אויסגעקליבן מיט א געוויסער כוונה[13]. דער חיד"א שרייבט, אז ר' ישראל איסרלן'ס תשובות זענען "נישט הלכה למעשה" (לשונו), נאר דער רב אליין האט אויפגעהויבן דעם ספק און אנטפּלעקט די תשובה[14]. דער ציל פון דעם איז געווען צו שארפן פאקטישע פראגן און צו געבן א פולשטענדיגן ענטפער, אדער צו צושטעלן אויטאריטעטיווע הלכה־ענטפערס פאר אנדערע רבנים איידער דער שולחן ערוך איז קאמפּאנירט געווארן. דער דאזיגער סטיל איז גענוצט געווארן ווי א פּעדאגאגישער מיטל צו מאכן תורה־פרינציפן מער אינטערעסאנט און שייכות'דיג פאר לערנער[15].
נאר מיט דער דרוק פון "לקט יושר" (פון זיין תלמיד רבי יוסף ב"ר משה) אין 1903, איז קלאר געווארן אז טייל פון די תשובות זענען יא באזירט אויף עכטע פראגן. דעריבער האבן 19טן און 20טן יארהונדערט געלערנטע, ווי אברהם בערלינער און יעקב פריימאן, קוועסטיונירט די טראדיציאנעלע מיינונג. אבער אין פאקט פארנעמען די דאזיגע איבערלייגונגען פון לקט יושר ווייניגער ווי א זעקסטל פון די גאנצע שו"ת אין דער אריגינעלער "תרומת הדשן"[15]. צירא קעלמאן האט באמערקט, אז פריע הלכה־מחברים האבן געוואוסט פון די דאזיגע פאראלעלן, אבער זיי האבן דאך אונטערגעשטראכן אז "תרומת הדשן" איז א קאמפאנירט ספר, באשאפן פאר לימוד און נישט פאר באשטימונג פון פאקטישע פאלן[16]. די לעצטע פארשונגען צייגן טאקע, אז "תרומת הדשן" איז מער אַ רעדאגירט ספר וואס רבי איסערליין האט געשריבן פאר לימוד און קלארקייט אין הלכה, נישט דווקא רעאלע בריוו־ענטפערס צו ספּעציפישע פּערזאנען[17].
דער "תרומת הדשן" איז געדרוקט געווארן צום ערשטן מאל אין ווענעדיג אין 1519 דורך דניאל באמבערג, און איז איבערגעדרוקט געווארן אין 1546. די פריצייטיגע דרוק פון זיינע ווערק באווייזט זייער פאפולאריטעט[18].
פסקים וכתבים
דער ספר איז דער צווייטער טייל פון "תרומת הדשן" און אנטהאלט 267 שו"ת, פון וועלכע א היפּשער טייל, כמעט א דריטל, באהאנדלען חתונה-דינים. דאס מאטעריאל פאר דעם ווערק איז געזאמלט און רעדאגירט געווארן דורך זיינע תלמידים נאך זיין פטירה, און איז ארויסגעגעבן געווארן צוזאמען מיט "תרומת הדשן" אין 1519. "פסקים וכתבים" איז אנדערש פון "תרומת הדשן" ווייל עס אנטהאלט די נעמען פון די אריגינעלע באקומער פון די בריוו, ווי אויך ספעציפישע דעטאלן פון די סיטואציעס[19].
אנדערע ווערק
- "ביאורים על רש"י": קאמענטארן אויף רש"י'ס פירוש אויפן תורה[20]. עס איז די וויכטיגסטע ווערק פון דייטשער תנ"כישער אינטערפּרעטאציע געשריבן אין שפּעט מיטלעלטער, און האט געווירקט אויף שפּעטערדיגע סופּערקאמענטארן. זיין ווערק האט רעזאָנירט און האט געזען עטליכע דרוקן נאך דער ערשטער אויסגאבע אין 1519. זיינע אויסטייטשונגען אויך געקומען צו א ברייטערער עפנטליכקייט דורך "צאינה וראינה", א פאלקס-ספר פאר אידישע פרויען[21].
- "36 שערים": אויף די הלכות פון כשרות און איסור והיתר.
- "סדר גיטין": א האנטבוך פאר גירושין, וואס ווערט דערמאנט דורך געוויסע אויטאריטעטן, און קען זיין די באזע פאר דער פאָרעם פון גט אין רבי משה מינץ'ס תשובות.
- עטליכע פיוטים און תפילות ווערן אויך צוגעשריבן צו אים. דריי פון ר' איסרליין'ס ליטורגישע שטיקלעך צייגן זיין טאלאנט, אבער נישט זיין פּאעטישע פעאיגקייט[6].
"לקט יושר"
דער תלמיד פון רבי איסרליין, רבי יוסף בן משה (ר' יאסליין עסטרייכער), האט געשריבן "לקט יושר". דער ספר איז סיי א הלכה'דיגער קאמפּענדיום (איינע פון די פריעסטע ווערק צו אדאפטירן די סטרוקטור פון "ארבעה טורים"), און סיי א רעקארד פון רבי איסרליין'ס לעבן און פרומע מנהגים[5]. ר' יאסליין האט קלאר באשריבן זיין מאטיוואציע פאר שרייבן דעם ספר: ער האט געוואלט אויפנעמען די פסקים פון זיין רבי'ס לעבן, כדי ער זאל קענען געבן דעפיניטיווע ענטפערס צו אנדערע רבנים וואס האבן אים געפרעגט וועגן זיין רבי'ס אויפפירן, ווייל ר' איסרליין איז שוין געווען אין זיינע לעצטע טעג[22].
"לקט יושר" איז א קוואל פאר פראזאישע דעטאלן פון ר' איסרליין'ס טעגליכן לעבן, ווי זיין אינדערפרי רוטין, ווי אויך סובסטאנטיווע פסקים און פרומע פירונגען. דער ספר איז געדרוקט געווארן אין תרס"ג–תרס"ד[5].
השפעה
רבי ישראל איסערליין'ס ווערק זענען געווען זייער השפעה'דיג און ברייט ציטירט אין שפעטערדיגער תורה־ליטעראטור. רבי יוסף קארו האט זיך באצויגן צו זיינע ווערק אין זיין "בית יוסף"[23]. רבי משה איסערל'ס (רמ"א) האט אריינגענומען פיל פון ר' איסרלין'ס הלכה־פסקים אין זיין "דרכי משה" קאמענטאר אויפן "טור" און אין זיינע הגהות צו דעם "שולחן ערוך". רבי יוסף טאיטאצאק (מהריט"ץ) האט זייער הויך געשעצט זיינע אויסדרוקן, פארגלייכנדיג זיי צו די פון דעם רא"ש[24]. אפילו רבי שלמה לוריא (מהרש"ל), וואס איז געווענליך געווען זייער אומאפהענגיג אין זיינע מיינונגען, האט באטראכט ר' איסרלן'ס מיינונגען אלס אויטאריטאטיוו[25].
ר' איסרלין ווערט אנגעזען ווי א איבערגאנגס־פיגור צווישן ראשונים און אחרונים, וועלכער האט קאנסאלידירט די אשכנזישע הלכה. זיינע ווערק אנטהאלטן אויך ווערטפולן מאטעריאל וועגן דער אלגעמיינער געשיכטע פון אידן אין דייטשלאנד אינעם 15טן יארהונדערט, ספעציפיש וועגן דער ארגאניזאציע פון קהילות און זייער גייסטיקן לעבן[6].
ביבליאגראפיע
- ישראל איסרל טויבער, מקור ישראל, מונקאטש, תרס"ו
- משה גידעמאן, איבערזעצונג: נחום שטיף, אידישע קולטור־געשיכטע אין מיטלאלטער : אידן אין דייטשלאנד דאס xiv און xv יארהונדערט, בערלין: כלל פארלאג, תרפ"ב
- Tirza Kelman, "What Makes a Text Responsa? R. Israel Isserlein's Trumat Hadeshen as a Case Study", JLAS v30, 2022, p. 99–110
- Berliner, in Monatsschrift, xviii. 130-135, 177-181, 224-235, 269-277, 315-323;
דרויסנדיגע לינקס
- תרומת הדשן, טעקסט אויף ספריא וועבזייטל
- איסרלין, ישראל בן פתחיה (1390-1460), אויפ'ן וועבזייטל פון דער מדינת ישראל נאציאנאלער ביבליאטעק
רעפערענצן
- ↑ איסרליין איז די דימינוטיוו פארעם פון איסר, א כינוי פונעם נאמען ישראל.
- ↑ 2.0 2.1 2.2 ענגליש וויקיפעדיע.
- ↑ יודאיקע.
- ↑ 4.0 4.1 4.2 4.3 4.4 4.5 Solomon Schechter, Louis Ginzberg, "רבי ישראל איסרלין", JewishEncyclopedia.com (ענגליש).
- ↑ 5.0 5.1 5.2 5.3 Dr. Tamar Ron Marvin, Coffee with Terumat ha-Deshen, Stories from Jewish History, יוני 25, 2025.
- ↑ 6.0 6.1 6.2 6.3 6.4 6.5 6.6 6.7 Simha Katz, "Isserlein, Israel ben Pethahiah", Encyclopaedia Judaica, 2007.
- ↑ Halakha and Microhistory: The Shifra-Affair in Brno, 1452.
- ↑ תשובות מהר"ם מינץ, סי' יב, סאליניקי תקס"ב, דף י,ב.
- ↑ Martha Keil (2nd ed.), "Isserlein, Israel ben Pethahiah", Encyclopaedia Judaica, 2007. .
- ↑ לקט יושר א, קטו.
- ↑ לקט יושר, או"ח, סי' פא.
- ↑ לקט יושר, יו"ד (בערלין תרס"ד) עמ' 19.
- ↑ זעט ש"ך אויף יורה דעה, קצו, כ; ט"ז אויף יורה דעה, שכח, ב; בית שמואל אויף אבן העזר, קל, כ.
- ↑ רבי חיים יוסף דוד אזולאי, שם הגדולים, מערכת סופרים אות י', סעיף תב (ברוקלין, 1958).
- ↑ 15.0 15.1 Yaakov Taubes, A “What If” Review: Hypothetical History, Science, and Halakhah, The Lehrhaus, July 5, 2022.
- ↑ קעלמאן, ז' 105.
- ↑ זעט קעלמאן.
- ↑ קעלמאן, זז' 101–102.
- ↑ קעלמאן, זז' 102–103.
- ↑ רבי יחיאל היילפרין, סדר הדורות, ספרים, רסט.
- ↑ Lawee, Eric (2015). "Biblical Scholarship in Late Medieval Ashkenaz: The Turn to Rashi Supercommentary". Hebrew Union College Annual. 86: 288–295. doi:10.15650/hebruniocollannu.86.2015.0265.
- ↑ לקט יושר, אורח חיים (בערלין תרס"ג), עמ' 4.
- ↑ קעלמאן, ז' 102.
- ↑ רבי שמואל די מעדינה, שו"ת מהרשד"ם, אבן העזר, סי' קנה.
- ↑ ים של שלמה, גיטין, פ"ד, כד: "מדבריו אל תסור כי היה גדול ומופלג בימיו".