רוי:רבי חיים האלבערשטאם
רבי חיים האלבערשטאם (ה'תקנ"ז - כ"ה ניסן ה'תרל"ו), רב אין צאנז, דער פארפאסער (מחבר) פון די ספרים "דברי חיים", באקאנט אלס דער צאנזער רב.
אפשטאם
רבי חיים איז געבוירן אין יאר ה'תקנ"ז[1] אין דער שטאט טארניגראד, פוילן, צו זיין פאטער הרב אריה לייביש האלבערשטאם, אן אייניקל פון הרב צבי הירש חריף, רב אין האלבערשטאט (פארפאסער פון די ספרים שו"ת עטרת צבי און כוס ישועות אויף מסכתות, א זון פון הרב נפתלי הירץ אשכנזי רב אין לעמבערג) . און צו זיין מוטער מרת מרים די טאכטער פון הרב דוד פון טארניגראד, א זון פון הרב זלמן, א זון פון הרב דוד רב אין יאריטשאוו, דער יונגסטער זון פון הרב צבי אשכנזי, באקאנט אלס דער חכם צבי.[2]
רבי חיים'ס פאטער, רבי לייביש, האט זיך באשעפטיגט אין האנדל, זיך צו ערנערן פון זיינע אייגענע הענט. אין א געלעגנהייט ווען רבי לייביש איז געפארן קיין דאנציג האנדלען האט ער אנגעטרויטן ביי זיין רבי'ן הרב אברהם משה א זון פון הרב צבי הירש פון פשעווארסק, (באקאנט אלס "דער ערשטער רבי משה'לי פשעווארסקער"), האט ער געהערט ווי זיין רבי האט זיך אויסגעדריקט צו די רביצין אז זיי דארפען האבען א געוויסע סומע געלט צו קענען חתונה מאכן זייער טאכטער. רבי לייביש האבנדיג ביי זיך די סומע, האט ער דאס דירעקט געגעבן דעם רבי'ן, דארפער האט ער באקומען א ברכה פון זיין רבי'ן ער זאל געהאלפן ווערן מיט קינדער (ער האט דעמאלס נאך נישט געהאט קיין קינדער) און האבן א זון וואס וועט באלייכטן די וועלט.
זיינע רבי'ס
ווען רבי חיים איז געווען אלט קנאפע צוויי יאר זענען זיינע עלטערן פונקט געווען מיט אים אין דער שטאט בראד ווען ס'האט אויסגעבראכן דער גרויסער פייער (שריפה), צוזאמען מיט די אנדערע אידן זענען זיי אנטלאפן אין דעם נאנטן שטעטל סאסאוו.
אנקומענדיג קיין סאסאוו איז זיין מוטער באלד אריין געלאפן מיט א געוואלד צום רבי'ן רבי משה לייב סאסאווער, באקלאגנדיג, אז דער קליין יונגעלע איז זייער איבערגעשראקן און זי קען אים נישט בארוהיגן. אויף דער פראגע פון רבי משה לייב סאסאווער פארוואס ער וויינט, האט ער געזאגט, איך האב געזען ווי אידן לעשן און די דייטשן צינדן אָן !!
יארן שפעטער פלעגט דער צאנזער רב אסאך דערציילן פון דער צייט וואס ער איז געווען אין סאסאוו, ווען זיינע חסידים האבן זיך געוואונדערט, ווי אזוי ער קען געדענקען פון ווען ער איז קוים אלט געווען צוויי יאר, האט ער געענטפערט: גלייבט מיר, ווען איך זאל וועלן, וואלט איך געקענט מיך דערמאנען אלס וואס איז מיט מיר פארגעקומען פון מיין באשאפן, נאר, אויב שוין אנשטרענגען דעם זכרון, דארף מען בעסער זיך דערמאנען אויף וואס מען דארף תשובה טון.[3]
יונגערהייט האט רבי חיים געלערנט אין טארניגראד ביי רבי אליעזר הורוויץ פארפאסער פון ספר נועם מגדים וכבוד התורה, זיין רבי פלעגט שטענדיג איבערזאגן דעם קל וחומר וואס ער האט געהערט פון זיין יונגן תלמיד, מה דאך סאלדאטן פון א קעניג מוזן וויסן זייערע אויפגאבן אויסנווייניג, איז דאך זיכער אז אידישע קינדער וואס זענען סאלדאטן פון קעניג פון אלע קעניגן (מלך מלכי המלכים) מוזן וויסן אלע תרי"ג מצוות אויסנווייניג.
אין עלטער פון דרייצן יאר האט רבי חיים באקומען סמיכה פון זיין רבי מובהק, רבי משה יהושע העשל אורנשטיין, פארפאסער פון ספר הים התלמוד, וועלכער איז אויפגענומען געווארן רב אין טארניגראד אין יאר ה'תקס"ח.
אויך האט ער געלערנט ביי רבי שלמה זלמן העלער רב אין פרעמישלא. רבי חיים האט אויך באקומען היתר הוראה פון רבי אפרים זלמן מרגליות פון בראד. רבי חיים איז געווען באקאנט אין זיין דור ווי איינע פון די גדולי הדור, אזוי קען מען דערקענען פון זיין קארעספאנדענץ מיט די גרעסטע רבנים אין זיין דור.
נאך א קורצע צייט איז רבי משה יהושע העשל אורנשטיין אוועק פון טארניגראד, אויף זיין פלאץ איז אויפגענומען געווארן אלס רב, רבי יוסף הורוויץ-שטערנפעלד, א ברודער פון רבי יעקב יוסף הורוויץ, דער חוזה פון לובלין, רבי חיים איז באלד צוגעצויגן געווארן צום נייעם רב, וועלכער האט אים אויסגעלערנט די פונדאמענטן (יסודות) פון דעם דרך החסידות.
רבי נפתלי צבי הורוויץ, דער ראפשיצער רב איז געווען זיין רבי מובהק אין חסידות, פון אים האט ער געשעפּט צוועלף יאר תורה און עבודה. נאך די פטירה פון ראפשיצער רב איז רבי חיים געפארן צו רבי הערש'לע זידיטשובער.
חסידים דערציילן ווען רבי חיים איז געקומען דאס ערשטע מאל צו רבי הערש'לע זידיטשובער האט רבי הערש'לע זידיטשובער אים ענטפאנגען מיט גרויס פרייד, און דערביי זיך שטארק צעוויינט. ווען די נאנטע האבן אים געפרעגט, ווי קומט דער גרויסער געוויין אין מיטן אזא גרויס פרייליכקייט, האט רבי הערש'לע געענטפערט, צו ענטפאנגן אזא גאסט האט אין מיר טאקע געשאפן א גרויס פרייד, אבער זיין קומען האט מיך דערמאנט, אז דער ראפשיצער רב איז שוין נישט מיט אונז האב איך מיך שטארק צעוויינט.
רבי חיים האט נאך אלץ יונגער-מאן אריינגעכאפט צו פארן צו רבי אברהם יהושע העשל פון אפטע, דער אוהב ישראל. אויך צו רבי מאיר הלוי ראטטענבערג, דער אור לשמים, איז רבי חיים געפארן נאך אלץ יונגער-מאן. ווען רבי מאיר אפטער האט דאס ערשטע מאל געזעהן רבי חיים'ן האט ער פון גרויס באגייסטערונג געמאכט א די ברכה שהחיינו בשם ובמלכות.
אויסערדעם איז רבי חיים געווען אומגעפער ביי אלע צדיקים און זיין דור.
שוין אין זיין צייט האט דאס צאנזער חסידות געציילט טויזנטער חסידים. רוב פון זיינע זין און איידעמעס זענען געווען רבי'ס, און זיינע קינדער און אייניקלעך האבן אויפגעשטעלט אסאך חסידישע הויפן. די צאנזער הויפן וואס ווערן געפירט היינט זענען: צאנז-קלויזנבורג, זשמיגראד, באבוב און סטראפקאוו.
לייפניקער שידוך
ווען דעם לייפניקער רב'ס זון, הרב יהושע העשיל תאומים-פרענקל איז אמאל געפארן קיין לייפציג , האט ער זיך בארעכענט, און איז אויפן וועג אריין געפארן קיין טארניגראד כאפן א שמועס מיט רבי חיים'ל, דער יונגער עילוי, וואס ער האט אזויפיל געהערט רעדן איבער אים. אבער וויפיל ער האט געהערט איז דאס נאך גארנישט געווען קיין פארגלייך צו וואס ער הטו געזען פאר זיך, פון גרויס באגייסטערונג פאלט אים איין צו שדכן'ען דעם בחור פאר זיין שוועסטער רחל'ע, און שרייבט זאפארט א בריוו פאר זיין פאטער, אז ער האט געטראפן א פאסיגן בחור פאר זיין געראטענע טאכטער.
דער אייבערשטער פירט זיין וועלט, די זעלבע צייט וואס דער בריוו איז אנגעקומען צום לייפניקער רב איז רבי חיים'לס פאטער רבי לייביש געפארן קיין אולמיץ, און ווי זיין שטייגער פלעגט זיין, האט ער זיך אויפגעהאלטן אויפן וועג עטליכע טעג ביים לייפנקער רב אויף דורך צושמועסן פארשידענס.
דער לייפניקער רב ליינט דעם בריוו איינמאל און נאכאמאל, און ער האט געוויסט אויב זיין זון איז אזוי באגייסטערט פון דעם [עילוי], מוז ער טאקע זיין א ספעציעלער אויסנאם וואס מ'טאר נישט אדורך לאזן. אבער ער האט גארנישט געקענט טוהן, ער איז שוין געווען פארבונדן מיט רבי אפרים זלמן מרגליות פון בראד, וועמען ער האט שוין געגעבן זיין צושטימונג צו שליסען מיט אים א שידוך, נאר ער ווארט נאך דער צושטימונג פון די אנדערע זייט, וועלכע ער האט געגעבן צייט א וואך צו ענטפערן. ער האט געפרעגט דעם ניקלשבורגער רב, רבי מרדכי באנעט וואס צוטוהן, און ער האט געענטפערט קורץ מיט א שפריכווארט, "דאס וואס איר פרעגט וועגן שידוך, וואס קען דען זיין בעסער ווי חיים מיט ברוך, א געבענטשט לעבן אויף אייך און אלע אידן". דער לייפניקער רב האט איבערגעווארט די פּאָר טעג און ווען פון בראד איז נישט געקומען קיין אנטווארט האט ער דערציילט פאר רבי לייביש'ן וועגען דעם שידוך וואס זיין זון האט פארגעשלאגן.
די פרייד פון רבי לייביש'ן, הערענדיג אז דער לייפניקער רב וויל זיך מיט אים משדך זיין איז שווער צובאשרייבן, א קלייניקייט א שידוך מיטן לאנד-רב פון מערן, הערשט יעצט וועט זיין עילוי האבן זיין ריכטיגן אויסשטייגונג (תכלית), און זעלבספארשטענדליך האט ער זאפארט צוגעשטימט דערצו. נאכדעם וואס מען האט אפגעשריבן די תנאים איז אנגעקומען א שליח פון רבי אפרים זלמן מרגליות פון בראד אז ער וויל ענדיגן דעם שידוך, דעמאלס האט דער לייפניקער רב געזען אז דער שידוך איז אפגעשריבן פון אויבן.
רבנות
רודניק איז געווען א חסידיש שטעטל אנהענגער (חסידים) פון דעם ראפשיצער רב. ווען דאס רבנות אין רודניק איז פריי געווארן זענען די שטאט פארוואלטערס אריין געפארן צום ראפשיצער רב, פרעגן זייער רבי'ן וועמען מען זאלן אויפנעמען אלץ רב אין זייער שטעטל. דער ראפשיצער רב האט געעפנט א חומש און עס האט זיך אויפגעמישט ביים פסוק ראה נתתי לפניך את החיים וגו' ובחרת בחיים למען תחיה (דברים ל' ט"ו-י"ט). רופט זיך אן דער ראפשיצער רב צו זיי, חיים דער זון פון רבי לייביש, ער איז דער פאסיגער רב פאר אייך, כאטש א יונגער מאן, אבער ער וועט נאך פארשיינען א וועלט מיט זיין גאונות. זעלבספארשטענדליך, די שטאט פארוואלטערס זענען אריין געפארן קיין לייפניק און אויפגענומען רבי חיים אלס רב אין רודניק.
שפעטער איז ער געווארן אויפגענומען אלס רב אין צאנז וואו ער איז באקאנט געווארן אלס רבן של כל בני הגולה.
הסתלקות
אין יאר ה'תרכ"ז האט דער געזונט צושטאנד פון רבי חיים אנגעהויבן שוואכער צו ווערן און ער האט אויפגעהערט ארומצופארן. אין יאר ה'תרל"ו איז זיין פיזישער גייסט שטארק אראפגעקלאפט געווארן איבער דעם געריכט וואס איז געפירט געווארן קעגען דעם צאנזער בית דין. פאר פסח האט רבי חיים געלאזט פאלען פארשידענע איינוויזונגן אז זיין צייט איז קורץ. רבי חיים איז נפטר געווארן כ"ה ניסן ה'תרל"ו.
פאמיליע
בזיווג ראשון האט רבי חיים געהייראט מרת רחל פייגא (ה'תק"ס (אומגעפער) - כ' ניסן ה'תר"ה), א טאכטער פון הרב רבי ברוך תאומים-פרענקל, באקאנט אלס דער ברוך טעם. זייערע קינדער:
- הרב רבי יחזקאל שרגא האלבערשטאם (כ' שבט ה'תקע"ו – ו' טבת ה'תרנ"ט), דער שינאווער רב, באקאנט אלס דער דברי יחזקאל.
- הרב דוד האלבערשטאם (ה'תקע"ח - כ"ה אלול ה'תרנ"ג) דער קשאנאווער רב.
- הרב מאיר נתן האלבערשטאם (ה'תקפ"ה – ט"ו מנחם אב ה'תרט"ו), דער פאטער פון דעם ערשטען באבאווער רב.
- הרב רבי אהרן האלבערשטאם (ה'תקפ"ו – ר"ח מנחם אב ה'תרס"ג), דער צאנזער רב בעל קדושת אהרן, באקאנט אלס דער "קרייזער רב".
- הרב רבי ברוך האלבערשטאם (ה'תקפ"ט – ר"ח אדר ה'תרס"ו), דער גארליצער רב.
- מרת מרים ( - ד' חשוון ה'תרנ"ט), די ווייב פון הרב רבי משה אונגאר (ה'תק"פ (אומגעפער) – י"ח תשרי ה'תרנ"ח) פון דאמבראווא.
- מרת רייצא ( - כ"ה תמוז ה'תרע"ח), די ווייב פון רבי מרדכי דוב טווערסקי (ה'ת"ר – כ"ב אלול ה'תרס"ג), דער הארניסטייפלער רב.
- מרת יוטא, די ווייב פון הרב אליעזר ירוחם באראן (ה'תק"צ (אומגעפער) - ג' ניסן ה'תרמ"ה) פון קראקא.
נאך דער פטירה פון זיין ערשטע ווייב האט רבי חיים געהייראט בזיווג שני איר שוועסטער, א צווייטע טאכטער פון ברוך טעם. זי איז נפטר געווארן אן קינדער.
בזיווג שלישי האט רבי חיים געהייראט מרת רעכיל דבורה א טאכטער פון הרב יחיאל צבי הירש אונגאר פון טארנא, א זון פון הרב מרדכי דוד אונגאר, דער דאמבראווער רב. זייערע קינדער:
- מרת נחמה ( - כ"א סיון ה'תרצ"ד), די ווייב פון הרב יצחק טוביה רובין (י"ג תמוז ה'תרי"ח - ט"ו תמוז ה'תרפ"ז), פון גלאגאוו.
- מרת טילא (- י"ט כסליו ה'תרנ"ה), די ווייב פון הרב אהרן הורוויץ (ה'תר"י - י"ב אדר א' ה'תרפ"ז), דער בייטשער רב.
- אריה לייביש האלבערשטאם ער איז אוועק אלס קינד פון זיבן יאר.
- הרב רבי שלום אליעזר האלבערשטאם הי"ד (ה'תרכ"ב – ט"ז סיון ה'תש"ד), דער ראטצפערטער רב.
- הרב יצחק ישעיה האלבערשטאם הי"ד (ה'תרכ"ד – ה'תש"ג), דער טשחויווער רב.
- מרת פראדיל (- ד' אייר ה'תרע"ג), די ווייב פון הרב רבי אלעזר ראזענפעלד (י' ניסן ה'תרכ"ב - ז' מנחם אב ה'תש"ג), רבי אלעזר'ל אשפעצינער.
- מרת גיטשא - זי איז אלט געווען ניין יאר ווען דער צאנזער רב איז אוועק - די ווייב פון הרב בצלאל יהושע מאשקאוויטש (ה'ת"ר (אומגעפער) - ה' תמוז ה'תרע"ה), פון גלינא.
בזיווג רביעי האט רבי חיים געהייראט מרת רבקה פון גארליץ (חסידות) א טאכטער פון הרב אלימלך טארם, א זון פון הרב נתן לייב, א זון פון הרב מנחם מענדל רב אין רימאנאוו.
זיינע ספרים
- שו"ת דברי חיים
- דברי חיים הלכות מקוואות
- דברי חיים שמות אנשים ונשים
- דברי חיים על התורה ומועדים
- דברי חיים על מסכת בבא מציעא
באשרייבונגען
- דרכי חיים
- מקור חיים
- כתבינו לחיים
- רבינו הק' מצאנז
- תהלת חיים אמרות ואגרות קודש לבית צאנז
- תהלים תהלת חיים
- מעיין החיים
- אורות חיים על חנוכה
זעט אויך
רעפערענצן
- י"ג אורות - סיפורים דערציילט דורך רבי יענקלי לייזער דער פשעווארסקער רבי - ארויס געגעבן דורך זיין אייניקל הרב יוסף נפתלי וואגשאהל, ה'תשנ"ד
- אנציקלופדיה לחכמי גליציה, מאיר וונדר
דאס איז נישט קיין המכלול ארטיקל, בלויז עפעס וואס ליגט דא ביז עס וועט ערזעצט ווערן מיט בעסערס. שרייבט עס איבער!