כהושעת אלים

כְּהוֹשַׁעְתָּ אֵלִים איז א הושענות פיוט וואס ווערט געזאגט אלס א טייל פונעם מנהג הושענות אום סוכות, לויט די מנהגי אשכנז און איטאליע. אינעם פיוט, בעטן די מתפללים פונעם באשעפער אז ער זאל זיי העלפן, פונקט ווי ער האט געהאלפן זייערע עלטערן אסאך מאל דורכאויס די אידישע היסטאריע, איבערהויפט ביי יציאת מצרים. עס איז אנגענומען אז עס איז פארפאסט געווארן דורך רבי אלעזר הקליר, וואס ווי געשאצט האט ער געוואוינט אין ארץ ישראל אין די שפעטע ד'ש' יארן.

כְּהוֹשַֽׁעְתָּ אֵלִֽים בְּלֽוּד עִמָּֽךְ. בְּצֵֽאתְךָֽ לְיֵֽשַׁע עַמָּֽךְ. כֵּן הוֹשַׁע נָא: כְּהוֹשַֽׁעְתָּ גּֽוֹי וֵֽאלֹקִֽים. דְּרוּשִֽׁים לְיֵֽשַׁע אֱלֹקִֽים. כֵּן הוֹשַׁע נָא: כְּהוֹשַֽׁעְתָּ הֲמֽוֹן צְבָאֽוֹת. וְעִמָּֽם מַלְאֲכֵֽי צְבָאֽוֹת. כֵּן הוֹשַׁע נָא: כְּהוֹשַֽׁעְתָּ זַכִּֽים מִבֵּֽית עֲבָדִֽים. חַנּֽוּן בְּיָדָֽם מַֽעֲבִידִֽים. כֵּן הוֹשַׁע נָא: כְּהוֹשַֽׁעְתָּ טְבוּעִֽים בְּצֽוּל גְּזָרִֽים. יְקָֽרְךָֽ עִמָּֽם מַֽעֲבִירִֽים. כֵּן הוֹשַׁע נָא: כְּהוֹשַֽׁעְתָּ כַּנָּֽה מְשׁוֹרֶֽרֶת וַיּֽוֹשַׁע. לְגוֹחָֽהּ מְצֻיֶּֽנֶת וַיִּוָּֽשַׁע. כֵּן הוֹשַׁע נָא: כְּהוֹשַֽׁעְתָּ מַֽאֲמַֽר וְהֽוֹצֵאתִֽי אֶתְכֶֽם. נָקֽוּב וְהֽוּצֵאתִֽי אִתְּכֶֽם. כֵּן הוֹשַׁע נָא: כְּהוֹשַֽׁעְתָּ סֽוֹבְבֵֽי מִזְבֵּֽחַ. עֽוֹמְסֵֽי עֲרָבָֽה לְהַקִּֽיף מִזְבֵּֽחַ. כֵּן הוֹשַׁע נָא: כְּהוֹשַֽׁעְתָּ פִּלְאֵֽי אָרֽוֹן כְּהֻפְשַֽׁע. צִעֵֽר פְּלֶֽשֶׁת בַּֽחֲרֽוֹן אַֽף וְנוֹשַֽׁע. כֵּן הוֹשַׁע נָא: כְּהוֹשַֽׁעְתָּ קְהִלּֽוֹת בָּבֶֽלָה שִׁלַּֽחְתָּ. רַחֽוּם לְמַֽעֲנָֽם שֻׁלַּֽחְתָּ. כֵּן הוֹשַׁע נָא: כְּהוֹשַֽׁעְתָּ שְׁבֽוּת שִׁבְטֵֽי יַֽעֲקֹֽב. תָּשֽׁוּב וְתָשִֽׁיב שְׁבֽוּת אָֽהֳלֵֽי יַֽעֲקֹֽב. וְהוֹשִֽׁיעָה נָּֽא:

אינהאלט

די צענטראלע טעמע פונעם פיוט איז געשטעלט אויפן געדאנק אז ווען דאס אידיש פאלק געפינט זיך אין א צרה, איז כביכול אויך דער אויבערשטער מיט זיי צוזאמען אין די צרה, און דערפאר ווען דער באשעפער העלפט פאר די אידן העלפט ער כביכול אויך זיך. דער געדאנק ערשיינט עטליכע מאל אין מדרשי חז"ל, און איז באזירט אויף די פסוקים ”עִמּוֹ אָנֹכִי בְצָרָה” (תהלים צא, טו) און ”בְּכָל צָרָתָם לוֹ צָר” (ישעיהו סג, ט), ווי אויך אויף אסאך דרשות פון פסוקים. דער געדאנק איז ספעציעל פארבינדן צום מנהג פון הושענות נאך פון פריערדיגע צייטן: אין צייט פון בית המקדש, ווען מען האט ארומגענומען דעם מזבח מיט די הושענות, פלעגט מען אויסרופן (לויט רבי יהודה) "אני והו הושיעה נא", וואס לויט איין ערקלערונג ווערט דאס ווארט "והו" געטייטשט ווי "והוא", מיינענדיג צו בעטן דעם באשעפער ער זאל העלפן כביכול זיך אליין צוזאמען מיט'ן כלל ישראל. דער פייטן האט דעריבער צוגעשטעלט דעם פיוט צו דעם אויסרוף, ווייטער צו פארברייטערן אויף די טעמע.

געבוי

יעדער פאל אינעם פיוט פאנגט זיך אן מיט די ווארט "כהושעת", דערמאנענדיג די ישועה פונעם פארגאנגענהייט, און ענדיגט זיך מיט די געבעט ווערטער "כן הושע נא". אינדערמיט ערשיינען צוויי שורות וועלכע גראמען, און וואס שטעלן אויך אויס אן אַקראָסטיך פון די אלף-בית.

דער סארט געבוי פון הושענות, לויטן מוסטער פון "כהושעת... כן הושע נא", איז געווארן זייער פאפולער, און נאך פייטנים האבן געשריבן אזעלכע הושענות; צווישן זיי רבי יוסף אבן אביתור, רבי מנחם ברבי מכיר, און רבי שמואל החסיד. אין א מערהייט קהילות איז געווארן דער מנהג צו אויספירן די הושענות יעדן טאג מיט אזא סארט פיוט.

אין די מנהגים פון דאווענען

אין נוסח אשכנז ווערט די הושענא געזאגט יעדן טאג פון סוכות נאכן ארומנעמען די בימה (ביים ארומנעמען זאגט מען א אנדער הושענא), אריינגערעכנט הושענא רבה, אויסער אין שבת. אין פארגאנגענהייט זענען געווען קהילות (צווישן זיי ווירמייזא) וואס האבן זיך געפירט צו זאגן די הושענא יעדן צווייטן טאג, און די הושענא "כהושעת אב" פון רבי שמואל החסיד אין די אנדערע טעג. אזוי האט מען זיך געפירט אויך ביי אסאך פון די קהילות פון צרפת, ווי געברענגט אין סדר טרוייש.

אין נוסח אשכנז, איז אנגענומען צו זאגן נאך די הושענא די לעצטע שורה פון די הושענא "כהושעת אב": ”כְּהוֹשַֽׁעְתָּ שֽׁוֹמְרֵֽי מִצְוֹֽת וְחוֹכֵֽי יְשׁוּעֽוֹת. אֵֽ-ל לְמֽוֹשָׁעֽוֹת וְהוֹשִֽׁיעָה נָּֽא:” אין די קהילות וואו מען האט זיך געפירט צו זאגן לסירוגין די צוויי הושענות, האט מען געזאגט די לעצטע שורה פון כהושעת אלים ("כהושעת שבות...") אין די טעג וואס מען האט געזאגט "כהושעת אב".

אין נוסח איטאליע, ווערט די הושענא געזאגט ביים ארומנעמען די בימה (ווי א איינציגע הושענא) האלב פון די טעג, און די הושענא "אנא אזון חין" די אנדערע; ווען יעדע פון זיי ווערט געזאגט יעדן צווייטן טאג. דערצו, ווערט די הושענא געזאגט אין שבת חול המועד, און הושענא רבה נאך די הקפות. אויך ביי די ראמאניאטן איז איינגעפירט צו זאגן די הושענא.

דרויסנדע לינקס

• כהושעת אלים בלוד עמך, אין היסטאָרישער ווערטערבוך פּראָיעקט פון דער אקאדעמיע פאר דער העברעאישער שפראך, מיט לעקסיקאלע אנאליטיק.
• דניאל גאלדשמידט און יונה פרענקל, "כהושעת אלים", מחזור לסוכות, שמיני עצרת ושמחת תורה, לויט מנהגי בני אשכנז לכל ענפיהם, ירושלים תשמ"א, עמ' 181–182
• יעקב רוטשילד, ‏לסדר ההושענות בסוכות - "אני והו הושיעה נא!", מחניים לו (תשי"ט), אויף "דעת"
• זוך אויף כהושעת אלים אינעם מדינת ישראל נאציאנאלע ביבליאטעק