רוי:אידיש

דער ערשטער יידישער אידיאם

ייִדיש, אידיש אדער יודיש, גערופן ביי אידן מאַמע לָשון, איז אַ שפּראַך וואָס ווערט היינט גערעדט פון ארום 1.5 מיליאָן אידן^[1] און באַקאַנט ביי 3,142,560 ^[2] מענטשן איבער דער וועלט, בעיקר פונעם אַשכנזישן אָפּשטאַם.

במשך פון מער ווי 800 יאר איז יידיש געווען דער מאמע לשון פון א היפשער טייל אידן אין אייראפע, בעיקר אין דעם 19טן און 20סטן י"ה וואס דאן איז יידיש געווען דער מאמע לשון פאר רוב אידן אין אייראפע און ביי די יידישע אימיגראנטן פון אייראפע אין אנדערע לענדער. אין יענער תקופה איז יידיש באנוצט געווארן אויף וואס א שפראך ווערט באנוצט, לשון קודש איז באנוצט געווארן נאר צו דאווענען און שרייבן תורה רייד, אבער אנהייב דעם 20סטן יאר הונדערט האט אליעזר בן יהודה מאדערנעזירט דעם לשון קודש און איר אהערגעשטעלט ווי א גערעדטע שפראך פאר אידן, און עס גערופן העברעאיש. דאן האט העברעאיש אנגעהויבן דינען ווי א גערעדטע שפראך ביי גרויסע טיילן פון יידישן פאלק וואס וואוינען אין ארץ ישראל און בעיקר האט זי איבערגענומען די יידישע שפראך נאך די צווייטע וועלט קריג.

בעת דער השכלה באוועגונג, אין סוף דעם 18טן יאר הונדערט, האבן אידן פארדייטשט זייער יידיש אין די לענדער וועלכע מען האט גערעדט דייטש, אבער אין מזרח אייראפע האבן אידן פארגעזעצט זיך צוצוהאלטן צו דער יידישער שפראך.

פאַר דער צווייטער וועלט-מלחמה האָבן אַרום 11 מיליאָן אידן גערעדט יידיש אלס זייער מאַמע-לשון. היינט צו טאָג רעדן יידיש אַרום 3 מיליאָן מענטשן, בעיקר אין ארץ ישׂראל און אין אַמעריקע - ווען פאַר א העלפט פון זיי איז יידיש די ערשטע שפּראַך. צווישן 60 און 75 פראצענט פון די יידיש-רעדער זענען פרומע רעליגיעזע אידן.^[^{מקור פארלאנגט}^]

די יידישע שפּראַך שטאַמט איבערהויפּט פון מיטל הויכדייטש וואָס מען האָט אַמאָל גערעדט אין אייראָפּע (וואָס איז דאן געווען באַקאַנט אַלס אַשכנז), פון דער שפּראַך האָט זיך אויך געמאַכט די דייטשע שפראַך אָדער אויך באַקאַנט אַלס ניי הויכדויטש. (נישט אַזוי ווי טייל מענטשן מיינען אַז יידיש קומט פון דייטש). א גרויסער טייל פון ווערטער אין יידיש קומט פון דייטשער אָפשטאַמונג, בערך 10% לשון הקודש, און אויך סלאווישע שפראכן.

במשך פון די דורות האט זיך יידיש געטוישט, דאס הייסט די אידן פון איין עק וועלט ווי דייטש האבן נישט גערעדט די זעלבע יידיש ווי ליטע, היינט איז דאָס אויסגעמישט פון העברעאיש, ענגליש, רוסיש, פּויליש און אַזוי ווייטער.

דער עלסטער זאץ געשריבן אין אידישן אויסלייג וואס מען ווייסט געפונט מען אריינגעשריבן אין דעם מחזור ווארמס (ה'ל"ב): גוּט טַק אִים בְּטַגְא שְ וֵיר דִיש מחזור אין בית הכנסת טְרַגְא . דאס באדייט "א גוטער טאג וועט זיין פאר וועמען עס וועט דאס מחזור אין שול טראגן".

תקופות פון דער שפראך

די יידישע שפראך באשטייט פון 3 גרונד-תקופות:

אלט יידיש - פון 1000 ביז 1400 יארהונדערט.
מיטל יידיש - פון 1400 ביז 1800 יארהונדערט.
מאדערנע יידיש - זינט 1800 יארהונדערט.

היינט צוטאג

היינט צוטאגס רעדן מערערע מענטשן יידיש אין אמעריקע, אין ארץ ישראל, ענגלאנד, בעלגיע, קאנאדע, אבער אלס אַ מאמע שפראך, איז עס אנגענומען בעיקר ביי די פרומע חסידישע קרייזן,^[3] און אויך ביי די ירושולים'ער פרושים קרייזן וואס ביי טייל פון זיי ווערט באטראכט אידיש אלס א מיטל זיך אפטיילן פון די גויאישע און פרייע גאס.

אין דער פארגאנגנהייט איז יידיש געווען זייער א רייכע טאָג־טעגלעכע שפראך און פעסטגעשטעלט מיט מאדערנער קולטור (ליטעראטור, פארשטעלונגען, דיכטונגען, טעאטער און נאך).

צאל יידיש רעדערס

פאלגנד זענען די צאל יידיש־רעדערס אין דער וועלט וואס האבן יידיש פאר זייער מוטערשפראך און זייער אומגאנגשפראך.^[4]

לאנד	מוטערשפראך	אומגאנגשפראך
פאראייניגטע שטאטן	350,000	60,000
ישראל	250,000	130,000
אנדערע לענדער	50,000	10,000
סך הכל	650,000	200,000

יידיש אין ארץ ישראל

יידש ווערט באניצט ביי פיל חסידישע קהילות אין ארץ ישראל, און אויך צווישן די פרושים אין ירושלים. די צייטונג "לעצטע נייעס" איז געווען וויכטיג פאר די אידן וואס זענען געקומען פון אייראפע.

לויטן געזעץ אין ישראל איז לאנגע יארן געווען פאַרבאָטן צו שפּילן אין טעאַטער אויף יידיש.^[5] אבער זייט די 1960ער יארן, די ישראלדיקע געזעלשאפט האט געענדערט. "דזשיגאן און שומאכער" זענען געווען א פאר וואס האבן געשפילט קאמעדיעס, און אויך "די צווי שמואל'ן": שמוליק סעגאל און שמואל רודענסקי. זייט 1987, ס`איז דא אין ישראל א טעאטער וואס הייסט "יידישפיל" וואס גיבט אויס טעאטערשפילן אויף יידיש. אויפ'ן ישראלדיקן ראדיא איז דא א פראגראם אויף יידיש, אין "קול ישראל" נעץ א'.

דיאַלעקטן

ייִדיש האָט צוויי גרויסע גרופּעס דיאַלעקטן: דאָס מזרח יידיש און דאָס מערב ייִדיש. ס'רוב היינטיגע ייִדיש־רעדערס שטאַמען פון מזרח־אייראָפּע און גיין נאָך די מזרחדיקע נוסחאָות אין רייד, בעת די מערבדיקע דיאַלעקטן זענען אין גאַנצן אָפּגעשטאָרבן. דאָס מערב ייִדיש טיילט מען אין דרום־מערב, צענטראַל־מערב (צוזאַמען: דאָס דורמדיקע מערב ייִדיש) און צפון־מערב דיאַלעקט גרופּעס. מזרח ייִדיש האָט אויך צוויי צווייגן: צפון־מזרח ייִדיש ("ליטװיש", וואָס שליסט איין דאָס "שטאַם־ליטװיש" און קורלענדער ייִדיש) און די דרומדיקע גרופּע מיט דעם דרום־מזרח יידיש און דעם צענטראל־מזרח יידיש^[6]^[7].

שרייבן ייִדיש

ייִדיש איז בעיקר געשריבן געוואָרן מיט לשון־קודש'דיקע אותיות (א"ב), אזוי ווי לאַדינאָ און אַנדערע שפראַכן פון אידן, ווייל דאָס איז געווען די שריפט וואָס אידן האָבן געקענט. לעצטנס האָבן אָנגעהויבן צו לערנען ייִדיש פּאַרשוינען וואָס קענען נישט קיין ייִדישע בוכשטאַבן^[^{מקור פארלאנגט}^]. האָט ייִוו"א ערפונדן אַ סיסטעם פון ראָמאַניזאַציע, ד.ה. אויסלייגן ייִדיש אויף אַ לאַטיינישע שריפט אָבער זי איז כמעט נישט באַנוצט.

א סך ייִדיש רעדערס אין די היינטיקע טעג זענען פרומע אידן וואָס זענען נישט באַקאַנט מיטן ייִוו"א אויסלייג און שרייבן און לייענען אַ ייִדיש געמישט מיט ענגלישע אָדער העברעישע ווערטער (קוקט ווייטער) מיט ייִדישע בוכשטאַבן.

די כללים פון שרייבן ייִדיש זענען:

קמץ - אָ למשל דאָס
פתח - אַ למשל גאַס
צירי - יי למשל גיין
חולם - וי למשל אזוי
סגול- ע למשל ווען
מען ניצט ב פאַר ענגליש b און נאָר וו פאַר v, למשל ווירוס נישט בירוס
נישט קיין תי"ו נאר א טי"ת

אויך זענען דאָ ענגליש רעדערס וואָס מישן אריין ווערטער פון ייִדיש אין זייער שפראַך; דאָס איז באַקאַנט ווי ייִנגליש.

חסידיש ייִדיש

טייל חסידישע אידן האָבן שטאַרק מקפיד געווען צו רעדן נאָר ייִדיש אַזוי ווייט אַז אין געוויסע געגנטן אַזוי ווי וויליאַמסבורג וועט איר טרעפן אַ סך אידן וואָס קענען נישט קיין איין שפראַך אויסער ייִדיש, אָבער אַפילו די עיקר שפּראַך איז ייִדיש האָבן זיי אָבער נישט מקפיד געווען אַז מען זאָל נישט אַריינמישן ענגלישע ווערטער ווייל דער עיקר ביי זיי איז געווען אַז מען זאָל האָבן אַ באַזונדערע שפראַך אָפּצוטיילן זיך פון די גויים. אין די לעצטע יאָרן האָט זיך חסידיש ייִדיש שטאַרק אַנטוויקלט און היינט צו טאָג איז פאַראַן זייער א סך רייכע ליטעראַטור אויף ייִדיש און אויך א סך ספרים ווערן איבערגעזעצט פון לשון הקודש אויף ייִדיש.

טעקע:100K.jpg

באנקנאט

צייטונגען און זשורנאלן

אלבאטראס (ליטעראַרישע צייטשריפט)
דער איד (וועכנטליך, זאליס)
די אידישע טריביון (וועכענטליך, ניו יארק קומט שוין נישט ארויס
דבר בעטו (6 מאל א יאר)
דער גלאק (6 מאל א יאר)
דער וועקער (3-5 מאל א יאר)
אידישע טריבונע (לאנדאן)
דער אלגעמיינער זשורנאל (וואכנטלעך)
דער בלאט (וואכנטליך, ארונים)
די וואך (וואכענטליך)
דער בליק (וואכענטליך)
פארווערטס (וואכנטליך, יידישיסטן)
מעלות (חודשליך, פרויען און קינדער)
דער בליץ (חודשליך)
דער מאמענט (וואכנטליך)
דער קענעדער אדלער (מאנטרעאל)
דער רויטע שטערן (בוענאס איירעס)
דער שטערן (חודשליך, אומפארטייאיש) קומט שוין נישט ארויס .
דער שפאקטיוו (קומט ארויס אינמיטען חודש)
דאס אידישע ליכט (וואכנטליך, ירושלים)
די צייטונג נייעס באריכט (וואכנטליך, סאטמאר דעמאקראטן)
דער פלאם (חודשליך, קרית יואל, ארונים, איצט פרובירן זיי צו זיין אומפארטייאיש) קומט שוין נישט ארויס
צייטשריפט (אומפארטייאיש) קומט שוין נישט ארויס
ירושלימער אלמאנאך
דער אידישער היים

די ערשטע יידיש־שפראך צייטונג אין בראזיל איז געווען "די מענטשהייט", וואס האט דערשינען אין פארטא אלעגרא אין תרע"ה.

פארווערטס

טעקע:קענעדער אדלער, מיטװאך כ"ח תמוז תרע"ד.jpg

קענעדער אדלער, מיטוואך כ"ח תמוז תרע"ד

אינטערנעץ

מער ווי 10,000 ביכער אויף יידיש, אפשר מער ווי העלפט פון אלע ביכער פארעפנטלעכט אויף יידיש, זענען אצינד אנליין מיט דער ארבעט פון די יידישער ביכער-צענטער, וואלונטירן און דער אינטערנעץ ארכיוו.^[8]^[9]

זעט אויך

יידישע דיאלעקטן
יידיש גראמאטיק
שפראכן קריג ווי אזוי איז יידיש פארגעסן געווארן ביי פיל אידן אין דעם 20סטן יארהונדערט.

וועבלינקען

רעפערענצן

↑ פּארווערטס
↑ Yiddish, Eastern
↑ "סטאנדארט יידיש", לייזער בורקא, יוני 8 2007.
↑ שיקל פישמאן, פארווערטס, סטאטיסטיק וועגן יידיש (2010)
↑ מיין פאטערס הויז, מיין מאמעס לשון/ שרה רחל שעכטער אין ענגלישן פארווערטס 17טן אפריל
↑ קאַץ ד (1979) די אינעװײניקסטע קלאסיפיקאציע פון די מערב יידישע דיאלעקטן. 53סטע יערלעכע ייװאָ קאָנפערענץ, 10-13 נאָװעמבער 1979
↑ Katz D (1983) Zur Dialektologie des Jiddischen. In: W Besch et al (eds) Dialektologie. Ein Handbuch zur deutschen und allgemeinen Dialektforschung: 1018–1041
↑ "Yiddish Book Center's Spielberg Digital Yiddish Library". Internet Archives. Retrieved ‏10טן יאנואר 2014. {{cite web}}: Check date values in: |accessdate= (help)
↑ "The Yiddish Book Center Website". Retrieved ‏10טן יאנואר 2014. {{cite web}}: Check date values in: |accessdate= (help)

דער בלאט קומט פון יידיש-וויקיפעדיע.
אריגינעלער בלאט • ערלויבעניש cc-by-sa 3.0.

דאס איז נישט קיין המכלול ארטיקל, בלויז עפעס וואס ליגט דא ביז עס וועט ערזעצט ווערן מיט בעסערס. שרייבט עס איבער!

[1] פּארווערטס

[2] Yiddish, Eastern

[3] "סטאנדארט יידיש", לייזער בורקא, יוני 8 2007.

[4] שיקל פישמאן, פארווערטס, סטאטיסטיק וועגן יידיש (2010)

[5] מיין פאטערס הויז, מיין מאמעס לשון/ שרה רחל שעכטער אין ענגלישן פארווערטס 17טן אפריל

[Katz79-6] קאַץ ד (1979) די אינעװײניקסטע קלאסיפיקאציע פון די מערב יידישע דיאלעקטן. 53סטע יערלעכע ייװאָ קאָנפערענץ, 10-13 נאָװעמבער 1979

[Katz83-7] Katz D (1983) Zur Dialektologie des Jiddischen. In: W Besch et al (eds) Dialektologie. Ein Handbuch zur deutschen und allgemeinen Dialektforschung: 1018–1041

[8] "Yiddish Book Center's Spielberg Digital Yiddish Library". Internet Archives. Retrieved ‏10טן יאנואר 2014. {{cite web}}: Check date values in: |accessdate= (help)

[9] "The Yiddish Book Center Website". Retrieved ‏10טן יאנואר 2014. {{cite web}}: Check date values in: |accessdate= (help)

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]