רוי:חוה בכרך
 |
דאס איז א דרעפט ארטיקל. עס איז אַן אַרבעט אין פּראָגרעס וואָס איז אָפן פאַר רעדאַגירונג דורך סיי וועם. ווען דער דרעפט איז פארטיג, ביטע גייט איבער דעם אריבערפירן טשעקליסט, זיכער צו מאכן אז עס איז גרייט. דערנאך קענט איר בעטן פון די דרעפט אריבערפירער אז זיי זאלן עס איבערגיין און אריבערפירן צום הויפט געביט. (אייער בקשה וועט פובליצירט ווערן אין המכלול:אריבערפירן דרעפטס, און דארט וועט אויך ערשיינען דער ענטפער - אויב פעלט אויס). |
רעבעצין חוה בכרך (בערך ה'ש"מ–תי"א), איז געווען א זעלטענער ביישפּיל פון א תורה-געלערנטע פרוי. זי איז געווען די אייניקל פון דעם בארימטן מהר"ל מפראג, הגאון רבי יהודה ליווא בן בצלאל. זי איז קרעדיטירט מיט שרייבן פירושים אויף מדרש און תרגום, כאטש די שריפטן זענען מער נישט פאראן.
ביאגראפיע
חוה איז געבוירן געווארן ארום יאר ה'ש"מ אין פּראָג צו א חשוב'ער און געלערנטער משפּחה. איר פאטער איז געווען רבי יצחק הכהן (כ"ץ), א בארימטער רב אין ניקלשבורג און פּראג. איר מוטער איז געווען פייגל, א טאכטער פונעם הייליגן רבי יהודה ליווא בן בצלאל (דער מהר"ל מפראג). פייגל איז אויך געווען רבניש געלערנט. חוה'ס דריי ברידער זענען אויך געווען חשובע רבנים אין פּוילן, רבי חיים הכהן כ"ץ, רב אין פראנקפורט און שפּעטער אין פּויזן, און רבי נפתלי, רב אין לובלין און מחבר פונעם ספר "פירות גינוסר".
אין יאר ש"ס האט חוה כהן חתונה געהאט מיט רבי אברהם שמואל בכרך (של"ה–שע"ה), וועלכער איז געווען א תלמיד פון סיי איר זיידן דער מהר"ל, און סיי איר פאטער, רבי יצחק כ"ץ. רבי אברהם שמואל האט געדינט אלס רב אין עטליכע קהילות, אריינגערעכנט בומסלא (מלאַדאַ באָלעסלאַוו), טורובין, קאָלין, און פּאָהרליץ. צום לעצט, אין יאר שס"ט, איז ער באשטימט געווארן אלס אב"ד אין דער וויכטיגער קהילה אין ווארמס. זיי האבן געהאט צוויי טעכטער און א זון. אין יאר שע"ה, אין עלטער פון 40 יאר, איז איר מאן נפטר געווארן אין גערנשעהם אויפן ריין, א קרבן פון א פּאגראם אין ווארמס.
נאך דעם וואס זי איז געווארן אַן אלמנה, איז חוה צוריקגעפארן קיין פראג מיט אירע קליינע קינדער. זי האט געוואוינט אין ווארמס ביז איר אייניקל יאיר חיים'ס בר מצוה אין יאר ת"י.
חוה איז געבליבן אַן אלמנה אין עלטער פון 30 יאר. זי האט מער קיינמאל נישט חתונה געהאט, כאטש זי האט געהאט געלעגנהייטן, איינגערעכנט א פארשלאג פון דער גרויסער של"ה הקדוש, רבי ישעיה הורוויץ, און ווען זי האט אפּגעזאגט, האט ער געהאלטן אז ער איז נישט ראוי דערויף[1].
אין עלטער פון 66 יאר, האט זי אונטערגענומען צו רייזן קיין ארץ ישראל כדי צו פארברענגען איר לעצטע טעג דארטן. במשך איר רייזע איז זי געווארן געשעצט און מכובד אין יעדער ארט וואו זי איז דורך, צוליב איר אייגענעם רום, איר חשוב'ן יחוס, און איר משפּחה פון תלמידי חכמים. ליידער האט זי קיינמאל נישט דערגייכט ארץ ישראל, און איז נפטר געווארן אין אין סאָפיע, בולגאַריע אויפן וועג אהין. זי איז דארט באגראבן געווארן מיט גרויס כבוד[1].
איר בילדונג און געלערנטקייט
חוה איז אויפגעוואקסן אין א סביבה פול מיט תורה און חכמה, און זי איז געווארן געטונקען אין תורה-ידיעות און רבנישע ליטעראַטור. אירע אויסערגעוויינלעכע פעאיגקייטן זענען געווען זעלטן פאר א פרוי אין יענער צייט. זי איז געווען גרונטליך באקאנט מיט לשון-קודש און אראמיש און איז געווען באקאנט מיט ש"ס און מדרש ווי יעדער געלערנטער מאן. איר אייניקל, רבי יאיר חיים בכרך, שרייבט אַז זי איז געווען "איינציג פון איר סאָרט אין איר דור אין תורה". זי האט געלערנט מדרש רב אָן א נויטווענדיגקייט פאר א פירוש דורך איר פארשטאנד און וויסן. גדולי הדור פלעגן זיך ווענדן צו איר פאר הילף אין לייזן טעקסטואלע שוועריגקייטן און פארשטיין פארפלאנטערטע פאסידזשן. איר שרייבן איז געווען אויסערגעוויינטלעך, און איר רייד איז געווען קלאָר און אויסגעאַרבעט[1].
אין דער מעמאָרבוך פון ווארמס ווערט ספּעציעל דערמאנט איר למדנות[2].
זי האָט ערקלערט די יום־טוב און תּחנון תּפילות, און רש"יס פירוש אויף דער תּורה, און גאַנץ תּנ"ך, און תרגום און חיצונית. (זי איז געהאַלטן געוואָרן ווי אַ מומחה אויף רש"י).
מע האָט זי געהאַלטן ווי אַ "בקי בהלכה" (מומחה אין הלכה).
איר אייניקל האָט קאָפּירט די ערקלערונגס־באַמערקונגען וואָס זי און איר מאַן האָבן געשריבן אויף די זייטלעך פונעם מחזור.
כאָטש אירע פּירושים אויף מדרש און תרגום זענען לײדער מער נישט פארהאן, עקזיסטירן באווײזן פון איר שארפקייט אין פארעם פון הערות וואס זי האט מיטגעשריבן. איר אייניקל, רבי יאיר חיים בכרך, האט אפגעשריבן ערקלערונגען וואס זי און איר זיידע, דער מהר"ל, האבן געשריבן אויף די ראנדן פון דעם מחזור. צוגאב, אין זײן ווערק מקור חיים (ארויסגעגעבן נאך זײן טויט), ציטירט רבי יאיר חיים, מיט הסכמה, א קאָרעקטור וואָס זײן באבע האט געמאכט צו א סוכות פּיוט. זי האט אנגעוויזן אויף אַן איבעריגן ווארט אין דעם פּיוט וואָס הײבט זיך אן "אאמירך"[3].
ירשענשאַפט: חוה בכרך איז אַ באַקאַנטע פיגור ווי איינע פון די זעלטענע יידישע פרויען פון איר צייט וואָס זענען געווען באַקאַנט מיט גרויסער תּורה־קענטעניש. כאָטש אירע שריפטן זענען פאַרלוירן, איז דער הויפּט־קווואַל איבער איר לעבן און לערנען איר אייניקל, רב יאיר חיים בכרך. רב יאיר חיים, וועלכער איז געווען איינער פון די גרעסטע רבנישע פיגורן פונעם זיבעצנטן יאָרהונדערט, האָט זייער געשעצט זיין באָבע. אין דער הקדמה צו זיין באַקאַנטן שו"ת, "חוות יאיר", ערקלערט ער אַז דער טיטל פון זיין ספר רעפּרעזענטירט זיין באַרימטע און געלערנטע באָבע חוה, וועמען ער רופט "זיין עלטערע, די צנועה פרוי, מרת חוה, די מוטער פון זיין פאָטער… וועלכע האָט אים געהאָלפן צו אַנטוויקלען…". דוד קויפמאַן, וועלכער האָט געשריבן אַ ביאָגראַפיע פון רב יאיר חיים בכרך, דערמאָנט די באָבעס געלערנטקייט.
ווערק (ניט פאַראַן)
- פירושים אויף מדרש און תרגום.
- אָריגינעלע ערקלערונג אויף מדרש רבה.
- באַמערקונגען אויף די זייטלעך פונעם מחזור (צוזאַמען מיט איר מאַן).
ביבליאגראפיע
- צבי לרר, "תולדות הגאונים ממשפחת 'בכרך' בוורמייזא", שו"ת חוט השני, זכרון אהרן, עמ' 15–16.