רוי:חוה בכרך

חוה בכרך (בערך 1580–1651), איז געווען א זעלטענער ביישפּיל פון א געבילדעטע פרוי. זי איז קרעדיטירט מיט שרייבן פירושים אויף מדרש און תרגום, כאטש די שריפטן זענען מער נישט פאראן.

זי איז געבוירן געוואָרן אַרום 1580 אין פּראָג. זי איז אויפגעוואקסן אין א חשובער און געלערנטער משפּחה. איר פאטער איז געווען רבי יצחק הכהן (כ"ץ), א געלערנטער רב, און איר מוטער איז געווען פייגל, א טאכטער פונעם בארימטן רב יהודה ליווא בן בצלאל (דער מהר"ל מפראג). פייגל איז אויך געווען רבניש געלערנט. אירע צוויי ברידער, רבי חיים און רבי נפתלי, זענען אויך געווען חשובע רבנים אין פּוילן.

זי האט חתונה געהאט אין יאר 1600 מיט רבי אברהם שמואל בכרך, א תלמיד פון סיי איר זיידן סיי איר פאטער. רבי אברהם שמואל איז געווען רב אין ווארמס. זיי האבן געהאט צוויי טעכטער און א זון. אין יאר 1615, אין עלטער פון 40 יאר, איז איר מאן געשטארבן אין גערנשעים אויפן ריין, א קרבן פון א פּאגראם אין ווארמס.

חוה איז געבליבן אַן אלמנה אין עלטער פון 30 יאר. זי האט מער נישט חתונה געהאט, כאטש דער גרויסער של"ה הקדוש, רבי ישעיה הורוויץ, האט געזוכט איר האנט, און ווען זי האט אפּגעזאגט, האט ער געהאלטן אז ער איז נישט ראוי דערויף.

איר בילדונג און געלערנטקייט

אויפגעוואקסן אונטער די אויגן פון איר זיידן, דער מהר"ל, און געבילדעט דורך אירע עלטערן, איז חוה געווארן איינע פון די מערסטסט אויסערגעוויינטליכע פרויען וועגן וועלכע אידישע ליטעראטור רעדט.

זי איז געווען באַקאַנט מיט ש"ס (תלמוד) און מדרש ווי יעדער געלערנטער מאן. זי איז אויך געווען גרונטלעך באקאנט מיט לשון-קודש און אראמיש. זי האט געליינט מדרש אגדה און סידור, אָן א נויטווענדיקייט פאר א פירוש.

זי איז געווען גרייט צו ערקלערן פּאַסאַזשן וועלכע האבן פאר'חידוש'ט פיל קאמפּעטענטע רבנישע געלערנטע.

זי האָט פארמאגט א ברייטע וויסן פון העברעישער און רבנישער ליטעראטור.

זי האָט אָפט געקענט העלפן רבנים צו לייזן שווערע טעקסטועלע פראַגעס.

אַזאַ געלערנטקייט איז געווען גאנץ זעלטן צווישן אידישע פרויען אין יענער צייט.

דער מעמאָרבוך פון וואָרמס מאַכט אַ ספּעציעלע דערמאָנונג וועגן איר געלערנטקייט.

איר אייניקל, רב יאיר חיים בכרך, שרייבט אַז זי איז געווען "איינציק פון איר סאָרט אין איר דור אין תורה".

זי האָט געהאַט אַן אָריגינעלע ערקלערונג פון מדרש רבה.

זי האָט געלערנט דורך איר פאַרשטאַנד און וויסן.

זי האָט ערקלערט אַזוי אַז אַלע וואָס האָבן זי געהערט האָבן פאַרשטאַנען אַז זי האָט געמיינט ריכטיק.

זי האָט ערקלערט די יום־טוב און תּחנון תּפילות, און רש"יס פירוש אויף דער תּורה, און גאַנץ תּנ"ך, און תרגום און חיצונית. (זי איז געהאַלטן געוואָרן ווי אַ מומחה אויף רש"י).

מע האָט זי געהאַלטן ווי אַ "בקי בהלכה" (מומחה אין הלכה).

איר שרייבן איז געווען אויסערגעוויינטלעך, און איר רייד איז געווען קלאָר און אויסגעאַרבעט.

איר אייניקל האָט קאָפּירט די ערקלערונגס־באַמערקונגען וואָס זי און איר מאַן האָבן געשריבן אויף די זייטלעך פונעם מחזור.

נאָך דעם וואָס זי איז געוואָרן אַן אַלמנה, האָט חוה בכרך געוווינט רוב פון איר לעבן אין פּראָג. זי האָט געוווינט אין וואָרמס ביזן דרייצנטן געבוירן־טאָג פון איר אייניקל יאיר חיים.

אין עלטער פון 66 יאָר, האָט זי זיך אונטערגענומען אַן עליה קיין ארץ ישראל. זי איז געשטאָרבן אין 1651 (אָדער 1652) אין סאָפיע, בולגאַריע אויפן וועג אַהין. דאָרטן איז זי באַערט געוואָרן, ווי זי איז געווען באַערט איבער אירע רייזעס, "ווייל איר נאָמען איז געווען באַקאַנט".

ירשענשאַפט: חוה בכרך איז אַ באַקאַנטע פיגור ווי איינע פון די זעלטענע יידישע פרויען פון איר צייט וואָס זענען געווען באַקאַנט מיט גרויסער תּורה־קענטעניש. כאָטש אירע שריפטן זענען פאַרלוירן, איז דער הויפּט־קווואַל איבער איר לעבן און לערנען איר אייניקל, רב יאיר חיים בכרך. רב יאיר חיים, וועלכער איז געווען איינער פון די גרעסטע רבנישע פיגורן פונעם זיבעצנטן יאָרהונדערט, האָט זייער געשעצט זיין באָבע. אין דער הקדמה צו זיין באַקאַנטן שו"ת, "חוות יאיר", ערקלערט ער אַז דער טיטל פון זיין ספר רעפּרעזענטירט זיין באַרימטע און געלערנטע באָבע חוה, וועמען ער רופט "זיין עלטערע, די צנועה פרוי, מרת חוה, די מוטער פון זיין פאָטער… וועלכע האָט אים געהאָלפן צו אַנטוויקלען…". דוד קויפמאַן, וועלכער האָט געשריבן אַ ביאָגראַפיע פון רב יאיר חיים בכרך, דערמאָנט די באָבעס געלערנטקייט.

ווערק (ניט פאַראַן)

• פירושים אויף מדרש און תרגום.
• אָריגינעלע ערקלערונג אויף מדרש רבה.
• באַמערקונגען אויף די זייטלעך פונעם מחזור (צוזאַמען מיט איר מאַן).