רוי:פיוט

א פיוט (לשון רבים: פיוטים) איז א קונסטליכער פאעטישער שאפונג, אין פארם פון א געדיכט, וואס איז אריינגעשטעלט געווארן אלס הוספה צו די ליטורגיע (נוסח התפילה), בעיקר אין ספעציעלע שבתים און ימים טובים. א פיוט ברענגט ארויס אין פאעטישע שטריכן געפילן פון לויב, געבעט אדער קלאג. עס זענען פאראן פארשידנארטיגע מנהגים וואספארא פיוטים צו זאגן ביים דאווענען, און אויף וועלכן אופן. מערסטנס פיוטים פאלגן נאך א פּאעטישע סכעמע, ווי אן אקראסטיך לויט די סדר פון די אלף בית אדער טוען אויסלייגן דעם נאמען פונעם מחבר.

דאס ווארט פיוט שטאמט פונעם גריכישן טערמין פאר פאעזיע, פיללייכט מער דירעקט פון ποιητής (פּאָעט, שאַפער). דער מחבר פון א פיוט ווערט גערופן "פּייטן", אַ ניי-לשון-קודש׳ער פאָרם וואָס שטאמט פון "פּיוט". אין מדרש ווערט דאָס וואָרט "פּיוט" גענוצט בלויז אין דער אלגעמיינער זין פון "פיקציע", בשעת "פּייטן" ווערט גענוצט אין טעכנישן זין פון א פארפאסער פון שול פּאָעזיע. רבי אלעזר, זון פון רבי שמעון בן יוחאי, איז גערופן געווארן א לערנער פון תנ"ך און משנה, א פייטן און א דרשן.

היסטאריע

פיוטים האבן זיך ערשט אנטוויקלט אין ארץ ישראל אנגעהויבן פון ענדע תקופת התלמוד, בשעת די פאַרשידענע ווערסיעס פון די מחויב'דיגע תפילות זענען געווארן אויסגעקלארט. כאטש די עדות פון דער תּקופה איז באגרעניצט, קענען טעקסטן פון אור-אלטע פיוטים געפינען ווערן פארשפרייט אין תּלמודישע מקורות, און פיוטים, וועלכע זענעןפארפאסט געווארן אין דער תּקופה, זענען אַריינגענומען געווארן אין די באשטימטע ווערסיעס פון די פארשידענע נוסחאות התפילה. די דאזיגע אלטע סעגמענטן קענען דערקענט ווערן מיט זייער ערהאבענעם סטיל און כאראקטעריסטישן ריטם; זיי נוצן נאָך נישט קיין גראם. די עלטסטע פיוטים זענען אנאנימע.

די פארצייטישע פיוטים האבן נישט פארמאגט קיין גראמען אבער זענען געווען מיט מעטער, און טייל האבן אויך, ווי געוויסע געדיכט־קאמפאזיציעס אין שפעטע ספרי תנ"ך, פארמאגט אקראסטיך פון אלף-בית. טייל פון זיי זענען אריין אין נוסח התפילה, א שטייגער ווי א-ל ברוך גדול דעה און א-ל אדון. אין די סידורים פון די גאונים געפינט מען אויך א גרויסע צאל פיוטים, א שטייגער ווי די אזהרות אויף שבועות און די פיוטי "עבודה" פון יום כיפור.

עס איז נישט אינגאנצן קלאר צי זיי זענען אויפגעקומען בלויז ווי נאטירליכע אויסדרוקן פון אידישע געפילן אדער ווי א בכוונה'דיגער פארשלייערטער ענטפער צו רדיפות. אין יעדנספאל האבן פיוטים געדינט א באזונדערן ציל ווען למשל א גזירה פונעם ביזאנטישן קייסער יוסטיניאן דער ערשטער (ד'שי"ג) האט פארבאטן דאס לערנען תורה. וויבאלד די ליטורגיע זעלבסט איז נישט געווארן פארבאטן, האט מען גענוצט די פיוטים צו אריינלייגן אזעלכע יסודות'דיגע מצוות ווי שמירת שבת און ימים טובים און צו רופן דעם עולם צו ליב האבן די תורה, צו גלייבן אין גאט, און שטעלן איר האפענונג און צוטרוי אין גאט׳ס השגחה פרטית. די דיכטונגען האבן אויך געדינט ווי א דערמאנונג פון די פארגאנגענהייט ווען גאט האט געוויזן אז ער האט נישט פארלאזט זיין אויסדערוועלט פאלק.

אין די "קלאסישער תקופה"^{[אויסקלארונג פארלאנגט]} פון פיוט, איז שטארק אויסגעברייטערט געווארן דאס שאפונג פון פיוטים, און האט אוועקגעשטעלט א גאנצע סעריע פון פיוטים אויף יעדן פון די שבתים און ימים טובים, צו זאגן ביי די ברכות קריאת שמע און שמונה עשרה.

דער בארימטער גאון און פילאזאף רבינו סעדיה בן יוסף (ד'תרמ"ב–ד'תש"ב) רעכנט אויס צווישן די ערשטע מייסטער-פייטנים יוסי בן יוסי, יניי, און זיין תלמיד רבי אלעזר הקליר, פון וועמען קיינעמס לעבנס-דאטומען קען נישט ווערן פעסטגעשטעלט מיט זיכערקייט. אנדערע באקאנטע פייטנים פון יענע תקופה אין ארץ ישראל, וועלכע זענען ווי עס שיינט געווען טעטיג איידער ארץ ישראל איז געווארן איינגענומען דורך די אראבער (ד'שצ"ו), זענען: שמעון בן מגס הכהן, רבי חדותא בירבי אברהם, יהושע הכהן, און יוסף ברבי ניסן משוה קריתים. אין זייער תּקופה האט זיך ענדגילטיג אויסגעקלארט די סטרוקטורעלע ראמען פון מערסטנס קלאסישע פיוט-סארטן. אפילו נאכדעם וואס ארץ ישראל איז פארכאפט געווארן דורך די אראבער, האבן אלע גרויסע פייטנים געארבעט אין מזרח; פון דעמאלט ביזן אנהייב פונעם 11טן יארהונדערט האט די דאזיגע ליטעראטור געבליט; עס איז געשאפן געווארן א גרויסע כמות פיוטים. צום ערשטן מאָל האבן פייטנים פון אויסלאנד, ווי רבי שלמה סולימן בן עמר אלסנג'ארי, ניסי אלנהרואני, רבי סעדיה גאון, יוסף אלברדאני און אנדערע, אנגעהויבן צו ערשיינען.

רב סעדיה איז געווען א הייסער שטיצער פון פיוטים אין בבל. אבער די אידישע פּאעזיע האט זיך דארט אנגעשטויסן אין שטארקע אפּאזיציע אלס אַן אומנויטיגער חידוש אין דער ליטורגיע. פארט האבן די פיוטים איבערגעלעבט אין בבל אויך, ווייל דער המון עם האט רעאגירט אויף פּאָעטישע לידער, וואָס האבן געשטעלט זייערע ליידן אין א רעליגיעזן קאנטעקסט.

זינט די ענדע תקופת הגאונים, דורכאויס די אייראפעאישע מיטלאלטער, זענען די פייטנים געווארן גאר אסאך אין אלע גרעסערע אידישע ישובים, און פיוטים זענען געווען די מערסט קולטיווירטע פאָרעם פון העברעאישע ליטעראטור, הויפטזעכליך אין דייטשלאנד, פראנקרייך, איטאליע און שפאניע. גראמען איז איינגעפירט געווארן אין שפאניע, וואו פיוטים האבן דערגרייכט דעם הויכפונקט פון איר אנטוויקלונג.^{[אויסקלארונג פארלאנגט]}

נאך טיף אין אלף השישי זענען ווייטער געשריבן געווארן פיוטים, אבער נאר זעלטן זענען די דאזיגע שפּעטערדיגע לידער געמאכט געווארן א טייל פון נארמאלע ליטורגיען.

קונסט און סטיל

די פיוטים זענען פאכמאניש באצירט געווארן מיט פארשידענע קונסטווערק צו באשיינען דעם פיוט און פארשענערן. אריינגערעכנט די אקראסטיך, גראמען, מעטער, מליצות, און כינוים.

די גאר ערשטע פיוטים זענען בעיקר געווען באצירט מיט די אקראסטיך פון די אלף בית, און זענען געווען מיט קורצע פראזן, ענדליך צו די לשון המקרא, טייל פון זיי זענען אויך געווען מיט א פונקטליכע מעטער, לויט די צאל ווערטער(א-ל אדון). זיי האבן בכלל נישט פארמאגט די איינגשאפט פון גראם.

דער קלאסישער סטיל פיוט זענען די פיוטים געווען איינגעטיילט אין סטראפעס [בתים], א געווענליכער פיוט האט פארמאגט א סיסטעם פון פיר שורות פער בית, און יעדער שורה פונעם בית האט זיך געענדיגט מיט אן אייניגער גראם (אדער דריי שורות גראמען און דערנאך א "פזמון"), אבער עס זענען געווען נאך א צאל סיסטימס וויאזוי די בתים זענען אויסגעשטעלט. דער שפיץ פונעם בית איז געווען באזירט לויט אקראסטיך פון דעם מחבר פונעם פיוט, אדער די אלף בית און תשר"ק, טייל מאל געדאפלט עטליכע מאל. און איז געווען שטארק באזירט אויף די מדרשי חז"ל. די מעטער איז נישט אלעמאל געווען אייניג, אבער מען זעט אן א נאטירליכע איינהייטליכקייט צווישן די שורות.

די ספרדי'שע סטיל פיוט, האט גענומען פון די אראבער גאר א דעטאליטערטער "מעטער" (משקל), וואו די טראפן פון יעדן שורה זענען איינגעטיילט אויף א פונקטליכן סדר. דאס איז איינגעטיילט געווארן צווישן די "יתד" (א שוא מיט נאך א זילבע) און "תנועה" (א פשוטע זילבע), און האט ארויסגעוויזן א גרויס קונסטליכקייט וואס האט זיך אויסגעצייכנט אין לשון קודש, מער ווי אין די אנדערע שפראכן. דער סטיל איז אויסגעשטאנען קעגנערשאפט פון טייל, און האט זיך ערווארבן אין א מחלוקה צווישן תלמידים פון דונש בן לברט און מנחם בן סרוק. אויך האבן זיי פארמאכט מער קורצע פראזן, און אויסדרוקן באזירט אויף לשון מקרא.

די אשכנז'ישע און צרפת'ישע סטיל איז נישט געווען געבויט מיט א מעטער פון טראפן, טייל האבן אבער יא פארמאגט א מעטער לויט די צאל ווערטער. זיי האבן פארמאגט מער קאמפליצירטע אויסשטעלן פון גראמען, ווי באזונדע גראמען אויפ'ן ערשטן טייל שורה ("דלת") און אויפ'ן לעצטן טייל ("סוגר").

סארטן פיוטים

פיוטים קענען ווערן צעטיילט לויט זייער ליטורגישע צוועק אין מערערע קאטעגאריעס, געוואנדן אין זייער געשיכטע און אנטוויקלונג, זייער סטרוקטור און פארשפּרייטונג. אין פארשידענע תּקופות זענען געוויסע סארט פיוטים געווען מער פארשפּרייט ווי אנדערע. די ערשטע און וויכטיגסטע סארטן פיוט זענען די קרובה און די יוצר.

די קרובה איז דעזיגנירט אריינגעשטעלט צו ווערן אין די תפילת עמידה, ווידער די יוצר געהערט צו די ברכות בעפאר און נאך קריאת שמע ביי שחרית. די קרובות צעטיילן זיך אין א צאל צווייטיגע קאטעגאריעס, לויט די סארטן שמונה-עשרה צו וועלכע זיי זענען צוגעבונדן: די קרובה פון די טעגליכע עמידה ווערט אנגערופן קרובת שמונה עשרה צוליב די 18 ברכות אין יענער עמידה; די פון מוסף אדער מעריב שמונה-עשרה פאר שבתים און די הייליגע טעג ווערט גערופן שבעתא צוליב די זיבן ברכות אין די עמידות; ווידער די שחרית עמידה פון שבת און הייליגע טעג, וואס האט אריינגערעכנט א קדושה, ווערט גערופן קדושתא (אין אוראלט ארץ ישראל איז קדושה געזאגט געווארן אויף שבתים און יום-טובים בלויז ביי שחרית). יעדער פון די סארטן קרובה האט איר אייגן סטרוקטורעלן כאראקטעריסטיק. די קרובה, הויפטזעכליך די קדושתא, ווערט גערעכנט ווי דער דאמינאנטער טיפּ פון אור-אַלטע פיוט.

דער יוצר איז קאמבינירט פון עטליכע סארטן פיוט, לויט די סטרוקטור פון די שטענדיגע תפילות ערזעצט אָדער באפּוצט דורך פיוט. דער יוצר האט גענאסן פון גרויס צירקולאציע בעיקר אין דער צווייטער תקופה פון מזרח'דיגער פיוט, דורכאויס תקופת הגאונים. פאראלעל צו די יוצרות, וואָס זענען געווען באשטימט פאר שחרית, זענען אויך אין דער צייט פארהאן פיוטים באשטימט צו באצירן די ברכות קריאת שמע פון מעריב. דער סארט פיוט האט אבער קיינמאל נישט ברייט אויסגענומען^{[מקור פארלאנגט]}.

צווישן די קרובת פון די הויפּט ימים טובים, געפינען זיך א נומער פון ספּעציעלע סארטן פיוט פאר פאַרשידענע געלעגנהייטן. דאס רעכנט אריין תּקיעתא, וואס באצירט די מלכויות, זכרונות און שופרות ברכות אין מוסף־עמידות פאר ראש השנה; סדר העבודה (וואס שילדערט די קרבנות יום הכפורים אין דער צייט וואס דער בית המקדש איז געשטאנען), אין דער מוסף קרובה פון יום הכפורים; אדער די אזהרות, וואָס דיסקוטירט די ליסטע פון 613 מצוות אין דער תורה, אין די שבעתות פאר מוסף פון שבועות. די קרובות פאר פאסט-טעג רעכענען אריין סליחות, בשעת די קרובות פאר תשעה באב רעכנט אריין קינות. אין געוויסע קהילות זענען די סליחות און קינות געווארן אוועקגענומען אין שפּעטערדיגע תקופות פון די קרובות און געשטעלט נאך זיי. סליחות זענען אויך פארפאסט געווארן פאר די ימי תשובה אין חודש אלול און צווישן ראש השנה און יום כיפור. די ספעציעלע פראצעסן פאר די ימי־הסוכות זענען באצורט געווארן מיט הושענא־פיוטים. אין די פריע תקופת הפיוט זענען ווערק נישט פארפאסט געווארן צו באצירן רעליגיעזע צערעמאניעס אויסער די מחויב'דיגע תפילות, מיטן אויסנאם פון ברכת המזון, און אפילו אין דעם פאל זענען זיי ווארשיינליך פון אנפאנג געווען באשטימט צו נוצן ביי געמיינשאפטליכע יום-טוב סעודות אדער ביי מאלצייטן פאר רעליגיעזע צערעמאניעס. אזוי אויך זענען אין דער תקופה פארפאסט געווארן אשכבה פיוטים (אדער צידוק הדין, פאר א לוויה).

די פיוטים ווערן אויך אנגערופן מיט נעמען באזירט אויף זייער סטיל און אויסשטעל. א שטייגער ווי פזמון, רהטא, שלמונית, קיקלר אא"וו.

דרויסנדיגע לינקס

• פיוטים ומהותם אויף אידטיש
• "פיוט", JewishEncyclopedia.com (ענגליש)
• הקדושתא, הרב יעקב לויפער, קובץ חצי גבורים - פליטת סופריהם, קובץ י, זייטן רסג-שב.