אונטערשייד צווישן ווערסיעס פון "רוי:הלל הזקן"

'''הלל הזקן''' (אַרויסגערעדט: הילעל האַזאָקן) איז געװען איינער פון די גרעסטע מענטשן אין דער ייִדישער געשיכטע, געלעבט אין דער צװייטער העלפט פון דער צייט פון [[בית המקדש|בית–המקדש שני]] אין [[ארץ ישראל|ארץ–ישׂראל]], געװען [[נשיא]] פון [[סנהדרין]], געפירט מיט דער [[ישיבה|ישיבה]], װאָס האָט געהייסן "[[בית הלל]]“, און זיינע מאָראַלישע לערעס זענען דער [[יסוד]] פון דער ייִדישער רעליגיעזער עטיק.

הלל איז געבוירן געװאָרן אין [[בבל|בבל]] ([[מסכת סוכה]] כ' און אַנדערע ערטער שטייט "עלה הלל מבבל“, דאָס הייסט, הלל איז געקומען קיין ארץ–ישׂראל פון בבל). װען ער איז געבוירן געװאָרן איז שװער צו זאָגן. אין "ספרי“ סדרה ברכה װערט געשטייט אַז הלל האָט געלעבט 120 יאָר, און װען ער איז געקומען פון בבל איז ער אַלט געװען 40 יאָר, נאַכער האָט ער געלערנט 40 יאָר, און דערנאָך איז ער געװען נשיא 40 יאָר. צוליב דעם, װאָס אין דער [[גמרא]] [[מסכת שבת]] ט"ו װערט געברענגט  אַז הלל איז געװאָרן נשיא 100 יאָר פאַרן [[חורבן]] פון בית שני, קומט אויס, אַז ער איז געבוירן געװאָרן 180 יאָר פאַרן חורבן. דאָס הייסט, 112 יאָר פאַר דער געװענליכער צייטרעכענונג. טייל געלערנטע פאָרשער האַלטן, אַז די צאָלֹ 120 איז נישט קיין פינקטלעכע.

הלל האָט געשטאַמט פון אַ משפחה, װאָס האָט זיך מתייחס געװען צו [[דוד המלך]] ([[תלמוד ירושלמי|ירושלמי]] [[מסכת תענית]] פ"ד און אַנדערע ערטער). ער האָט אין ארץ–ישׂראל געלערנט ביי [[שמעיה]] און [[אבטליון]], װי מיר געפינען אין [[פרקי אבות]] א’ און אַנדערע ערטער פון דער [[משנה]]. אין דער גמרא [[מסכת יומא]] ל"ה װערט דערציילט, אַז הלל איז דעמאָלט געװען אָרעם און ער האָט געאַרבעט צו פאַרדינען זיין ברויט, אָבער אַ טייל פון פאַרדינסט האָט ער אַװעקגעגעבן פאַרן לערנען. דעם הויכן אַמט פון נשיא האָט הלל איבערגענומען פון די [[חכמים]] [[בני בתירה]] ([[מסכת פסחים]] ס"ו), און ער האָט אַװעקגעשטעלט דאָס סנהדרין און זיין געגרינדעטע ישיבה אַזוי הויך, אַז די גמרא אין סוכה כ' דערציילט, דאָס די [[תורה]] װאָלט געװען פאַרגעסן געװאָרן פון אידן, װען נישט הלל, װעלכער איז געקומען פון בבל און ער האָט איר באַנייט. ער האָט איינגעפירט די [[מידות]], מעטאָדן, לויט װעלכע מען לערנט אַרויס די [[הלכות]] פון די [[פסוק|פסוקים]] אין דער תורה. ער האָט דורך זיין ישיבה, די "[[בית הלל]]“, פעסטגעשטעלט אַ סך הלכות, װעגן װעלכע עס זענען געװען [[מחלוקת]]. ער האָט אויסגעדריקט דעם באַקאַנטן עטישן יסוד פון [[אידנטום]], זאָגנדיק צו אַ [[גר]], אַז "דעלך סני לחברך לא תעביד“ (װאָס דו האָסט נישט ליב, זאָלסטו נישט טאָן אַ צװייטן) איז דער יסוד פון דער גאַנצער תורה. און אַלץ איבעריקע איז אַ [[פירוש]] צו דער דאָזיקער לערע (תלמוד בבלי, מסכת שבת, פרק ב, דף לא, א גמרא).

די װערטער פון הלל װעגן מאָראַל און [[מדות טובות]] זענען פאַרשפרייט איבער משנה און גמרא. אין פרקי אבות א’ זאָגט הלל, "זײ פון די [[תלמידים]] פון [[אהרן הכהן|אהרן]], האָב ליב [[שלום]] און יאָג זיך נאָך שלום. האָב ליב די מענטשן און זײ מקרב צו לערנען.“ אין פרקי אבות ב’ װערט דערציילט װי הלל האָט געזען אַ קאָפ שװימען אויפן װאַסער און ער האָט צו אים געזאָגט, "װייל דו האָסט אַנדערע דערטרונקען האָט מען דיך דערטרונקען, און דיינע דערטרונקענער װעלן אױך דערטרונקען װערן“ (על דאטפת אטפוך וסוף מטייפיך יטופון). זיין עניוות און סבלנות נישט צו פערן אין כּעס איז געװען באַקאַנט (שבת ל"א). הלל האָט מתקן געװען אַ ריי תקנות, װאָס זענען נויטיג געװען, װי [[פרוזבול]] און אַנדערע.

עס איז פאַראַן אַ מיינונג אַז דער נאָמען פון הלל װערט געבראַכט דורכן היסטאָריקער פון חורבן הבית [[יאָסעפוס פלאַװיוס]] אין "[[אַלטערטימער]]“ [[בוך]] 15, קאַפיטאַל 10, װאוּ ער זאָגט אַז װען [[הורדוס|הורדוס המלך]] האָט איינגענומען [[ירושלים]] און ער האָט דערמאָרדעט אַ סך אידן, האָט ער פונדעסטװעגן מכבד געװען די צװיי [[פרושים]] "פאָליאָ און סאַמעאַס, זיין [[תלמידים]]“. עס איז פאַראַן אַ גרויסע מיינונגס–פאַרשיידנקייט ביי די געלערנטע פאָרשער (פראַנקל, דערנבורג, גרעץ, װייס, הלוי אין "דורות הראשונים“), צי מען מיינט דערמיט הלל ושמאי, צו שמעיה ואבטליון, צי אבטליון און שמאי.