אונטערשייד צווישן ווערסיעס פון "רוי:אידיש"

פון המכלול
קפיצה לניווט קפיצה לחיפוש
וויזועלוויקיטעקסט
(קרדיט + קטגוריות)
ק (החלפת טקסט – "דרויסנדע" ב־"דרויסנדיגע")
 
(27 מיטלסטע ווערסיעס פון 4 באַניצער נישט געוויזן.)
שורה 1: שורה 1:
{{דעסקריפציע|שפראך פון אשכנזישע יידן}}
[[טעקע:Machzor.jpg|קליין|300px|דער ערשטער יידישער אידיאם]]
[[טעקע:Machzor.jpg|קליין|300px|דער ערשטער יידישער אידיאם]]
'''ייִדיש, אידיש''' אדער '''יודיש''', גערופן ביי אידן '''מאַמע לָשון''', איז אַ [[שפּראך|שפּראַך]] װאָס װערט הײַנט גערעדט פון ארום 1.5 מיליאָן יידן<ref>[http://yiddish.forward.com/node/655 פּארווערטס]</ref> און באַקאַנט ביי 3,142,560 <ref>[http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=ydd Yiddish, Eastern]</ref> מענטשן איבער דער װעלט, בעיקר פונעם [[אַשכנז|אַשכנזישן]] אָפּשטאַם.
'''ייִדיש, אידיש''' אדער '''יודיש''', גערופן ביי אידן '''מאַמע לָשון''', איז אַ [[שפּראך|שפּראַך]] וואָס ווערט היינט גערעדט פון ארום 1.5 מיליאָן אידן<ref>[http://yiddish.forward.com/node/655 פּארווערטס]</ref> און באַקאַנט ביי 3,142,560 <ref>[http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=ydd Yiddish, Eastern]</ref> מענטשן איבער דער וועלט, בעיקר פונעם [[אַשכנז|אַשכנזישן]] אָפּשטאַם.


במשך פון מער ווי 800 יאר איז יידיש געווען דער מאמע לשון פון א היפשער טייל יידן אין [[אייראפע]], בעיקר אין דעם 19טן און 20סטן י"ה וואס דאן איז יידיש געווען דער מאמע לשון פאר רוב יידן אין אייראפע און ביי די יידישע אימיגראנטן פון אייראפע אין אנדערע לענדער. אין יענער תקופה איז יידיש באנוצט געווארן אויף וואס א שפראך ווערט באנוצט, [[לשון קודש]] איז באנוצט געווארן נאר צו [[דאווענען]] און שרייבן תורה רייד, אבער אנהייב דעם 20סטן יאר הונדערט האט [[אליעזר בן יהודה]] מאדערנעזירט דעם לשון קודש און איר אהערגעשטעלט ווי א גערעדטע שפראך פאר יידן, און עס גערופן [[העברעאיש]]. דאן האט העברעאיש אנגעהויבן דינען ווי א גערעדטע שפראך ביי גרויסע טיילן פון יידישן פאלק וואס וואוינען אין ארץ ישראל און בעיקר האט זי איבערגענומען די יידישע שפראך נאך די צווייטע וועלט קריג.
במשך פון מער ווי 800 יאר איז יידיש געווען דער מאמע לשון פון א היפשער טייל אידן אין [[אייראפע]], בעיקר אין דעם 19טן און 20סטן י"ה וואס דאן איז יידיש געווען דער מאמע לשון פאר רוב אידן אין אייראפע און ביי די אידישע אימיגראנטן פון אייראפע אין אנדערע לענדער. אין יענער תקופה איז יידיש באנוצט געווארן אויף וואס א שפראך ווערט באנוצט, [[לשון קודש]] איז באנוצט געווארן נאר צו [[דאווענען]] און שרייבן תורה רייד, אבער אנהייב דעם 20סטן יאר הונדערט האט [[אליעזר בן יהודה]] מאדערנעזירט דעם לשון קודש און איר אהערגעשטעלט ווי א גערעדטע שפראך פאר אידן, און עס גערופן [[העברעאיש]]. דאן האט העברעאיש אנגעהויבן דינען ווי א גערעדטע שפראך ביי גרויסע טיילן פון יידישן פאלק וואס וואוינען אין ארץ ישראל און בעיקר האט זי איבערגענומען די יידישע שפראך נאך די צווייטע וועלט קריג.


בעת דער [[השכלה]] באוועגונג, אין סוף דעם 18טן יאר הונדערט, האבן יידן פארדייטשט זייער יידיש אין די לענדער וועלכע מען האט גערעדט דייטש, אבער אין [[מזרח אייראפע]] האבן יידן פארגעזעצט זיך צוצוהאלטן צו דער יידישער שפראך.
בעת דער [[השכלה]] באוועגונג, אין סוף דעם 18טן יאר הונדערט, האבן אידן פארדייטשט זייער יידיש אין די לענדער וועלכע מען האט גערעדט דייטש, אבער אין [[מזרח אייראפע]] האבן אידן פארגעזעצט זיך צוצוהאלטן צו דער יידישער שפראך.


פאַר דער [[צווייטע וועלט מלחמה|צווייטער וועלט-מלחמה]] האָבן אַרום 11 מיליאָן יידן גערעדט יידיש אלס זייער מאַמע-לשון. הײַנט צו טאָג רעדן יידיש אַרום 3 מיליאָן מענטשן, בעיקר אין ארץ [[ישׂראל]] און אין [[אַמעריקע]] - ווען פאַר א העלפט פון זיי איז יידיש די ערשטע שפּראַך. צווישן 60 און 75 פראצענט פון די יידיש-רעדער זיינען פרומע רעליגיעזע יידן.{{מקור}}
פאַר דער [[צווייטע וועלט מלחמה|צווייטער וועלט-מלחמה]] האָבן אַרום 11 מיליאָן אידן גערעדט יידיש אלס זייער מאַמע-לשון. היינט צו טאָג רעדן יידיש אַרום 3 מיליאָן מענטשן, בעיקר אין ארץ [[ישׂראל]] און אין [[אַמעריקע]] - ווען פאַר א העלפט פון זיי איז יידיש די ערשטע שפּראַך. צווישן 60 און 75 פראצענט פון די יידיש-רעדער זענען פרומע רעליגיעזע אידן.{{מקור}}


די יידישע שפּראַך שטאַמט איבערהויפּט פון מיטל הויכדייטש װאָס מען האָט אַמאָל גערעדט אין [[אייראָפּע]] (וואָס איז דאן געווען באַקאַנט אַלס אַשכנז), פון דער שפּראַך האָט זיך אויך געמאַכט די [[דייטש]]ע שפראַך אָדער אויך באַקאַנט אַלס ניי הויכדויטש. (נישט אַזוי ווי טייל מענטשן מיינען אַז יידיש קומט פון [[דייטש]]). א גרויסער טייל פון ווערטער אין יידיש קומט פון דייטשער אָפשטאַמונג, בערך 10% לשון הקודש, און אויך [[סלאווישע שפראכן]].
די יידישע שפּראַך שטאַמט איבערהויפּט פון מיטל הויכדייטש וואָס מען האָט אַמאָל גערעדט אין [[אייראָפּע]] (וואָס איז דאן געווען באַקאַנט אַלס אַשכנז), פון דער שפּראַך האָט זיך אויך געמאַכט די [[דייטש]]ע שפראַך אָדער אויך באַקאַנט אַלס ניי הויכדויטש. (נישט אַזוי ווי טייל מענטשן מיינען אַז יידיש קומט פון [[דייטש]]). א גרויסער טייל פון ווערטער אין יידיש קומט פון דייטשער אָפשטאַמונג, בערך 10% לשון הקודש, און אויך [[סלאווישע שפראכן]].


במשך פון די דורות האט זיך יידיש געטוישט, דאס הייסט די יידן פון איין עק וועלט ווי דייטש האבן נישט גערעדט די זעלבע יידיש ווי ליטע, הײַנט איז דאָס אויסגעמישט פון [[העברעאיש]], [[ענגליש]], [[רוסיש]], [[פּויליש]] און אַזוי ווייטער.
במשך פון די דורות האט זיך יידיש געטוישט, דאס הייסט די אידן פון איין עק וועלט ווי דייטש האבן נישט גערעדט די זעלבע יידיש ווי ליטע, היינט איז דאָס אויסגעמישט פון [[העברעאיש]], [[ענגליש]], [[רוסיש]], [[פויליש]] און אַזוי ווייטער.


דער עלסטער זאץ געשריבן אין [[אידיש אויסלייג|אידישן אויסלייג]] וואס מען ווייסט געפונט מען אריינגעשריבן אין דעם מחזור [[ווארמס]] ([[ה'ל"ב]]): {{דיק|גוּט טַק אִים בְּטַגְא שְ וֵיר דִיש מחזור אין בית הכנסת טְרַגְא|}}. דאס באדייט "א גוטער טאג וועט זיין פאר וועמען עס וועט דאס מחזור אין שול טראגן".
דער עלסטער זאץ געשריבן אין [[אידיש אויסלייג|אידישן אויסלייג]] וואס מען ווייסט געפונט מען אריינגעשריבן אין דעם מחזור [[ווארמס]] ([[ה'ל"ב]]): {{דיק|גוּט טַק אִים בְּטַגְא שְ וֵיר דִיש מחזור אין בית הכנסת טְרַגְא|}}. דאס באדייט "א גוטער טאג וועט זיין פאר וועמען עס וועט דאס מחזור אין שול טראגן".
שורה 24: שורה 25:
היינט צוטאגס רעדן מערערע מענטשן יידיש אין [[אמעריקע]], אין ארץ [[ישראל]], ענגלאנד, בעלגיע, [[קאנאדע]], אבער אלס אַ מאמע שפראך, איז עס אנגענומען בעיקר ביי די [[פרום|פרומע]] [[חסיד]]ישע קרייזן,<ref>[http://yiddish.forward.com/node/284 "סטאנדארט יידיש"], [[לייזער בורקא]], [[יוני 8]] [[2007]].</ref> און אויך ביי די ירושולים'ער פרושים קרייזן וואס ביי טייל פון זיי ווערט באטראכט אידיש אלס א מיטל זיך אפטיילן פון די גויאישע און פרייע גאס.
היינט צוטאגס רעדן מערערע מענטשן יידיש אין [[אמעריקע]], אין ארץ [[ישראל]], ענגלאנד, בעלגיע, [[קאנאדע]], אבער אלס אַ מאמע שפראך, איז עס אנגענומען בעיקר ביי די [[פרום|פרומע]] [[חסיד]]ישע קרייזן,<ref>[http://yiddish.forward.com/node/284 "סטאנדארט יידיש"], [[לייזער בורקא]], [[יוני 8]] [[2007]].</ref> און אויך ביי די ירושולים'ער פרושים קרייזן וואס ביי טייל פון זיי ווערט באטראכט אידיש אלס א מיטל זיך אפטיילן פון די גויאישע און פרייע גאס.
   
   
אין דער פארגאנגנהייט איז יידיש געווען זייער א רייכע טאָג־טעגלעכע שפראך און פעסטגעשטעלט מיט מאדערנער [[קולטור]] ([[ליטעראטור]], [[פארשטעלונג]]ען, [[דיכטונג]]ען, [[טעאטער]] און נאך).
אין דער פארגאנגנהייט איז יידיש געווען זייער א רייכע טאָג־טעגליכע שפראך און פעסטגעשטעלט מיט מאדערנער [[קולטור]] ([[ליטעראטור]], [[פארשטעלונג]]ען, [[דיכטונג]]ען, [[טעאטער]] און נאך).
=== צאל יידיש רעדערס ===
=== צאל יידיש רעדערס ===
פאלגנד זענען די צאל יידיש־רעדערס אין דער וועלט וואס האבן יידיש פאר זייער [[מוטערשפראך]] און זייער אומגאנגשפראך.{{הערה|[http://yiddish.forward.com/node/3882 שיקל פישמאן, ''פארווערטס'', סטאטיסטיק וועגן יידיש (2010)]}}
פאלגנד זענען די צאל יידיש־רעדערס אין דער וועלט וואס האבן יידיש פאר זייער [[מוטערשפראך]] און זייער אומגאנגשפראך.{{הערה|[http://yiddish.forward.com/node/3882 שיקל פישמאן, ''פארווערטס'', סטאטיסטיק וועגן יידיש (2010)]}}
שורה 41: שורה 42:
|}
|}
== יידיש אין ארץ ישראל ==
== יידיש אין ארץ ישראל ==
יידש ווערט באניצט ביי פיל חסידישע קהילות אין [[ארץ ישראל]], און אויך צווישן די [[פרושים]] אין ירושלים. די צייטונג "לעצטע נייעס" איז געווען וויכטיג פאר די יידן וואס זענען געקומען פון [[אייראפע]].
יידש ווערט באניצט ביי פיל חסידישע קהילות אין [[ארץ ישראל]], און אויך צווישן די [[פרושים]] אין ירושלים. די צייטונג "לעצטע נייעס" איז געווען וויכטיג פאר די אידן וואס זענען געקומען פון [[אייראפע]].


לױטן [[געזעץ]] אין [[ישראל]] איז לאנגע יארן  געווען  פאַרבאָטן צו שפּילן אין [[טעאַטער]] אױף יידיש.<ref>[http://www.forward.com/articles/104647 ''מיין פאטערס הויז, מיין מאמעס לשון'']/ [[שרה רחל שעכטער]] אין ענגלישן [[פארווערטס]] [[17טן אפריל]] </ref> אבער זייט די 1960ער יארן, די ישראלדיקע געזעלשאפט האט געענדערט. "[[שמעון דזשיגאן|דזשיגאן]] און שומאכער" זענען געווען א פאר וואס האבן געשפילט קאמעדיעס, און אויך "די צווי שמואל'ן": שמוליק סעגאל און שמואל רודענסקי. זייט 1987, ס`איז דא אין ישראל א טעאטער וואס הייסט "יידישפיל" וואס גיבט אויס טעאטערשפילן אויף יידיש. אויפ'ן ישראלדיקן ראדיא איז דא א פראגראם אויף יידיש, אין "קול ישראל" נעץ א'.
לויטן [[געזעץ]] אין [[ישראל]] איז לאנגע יארן  געווען  פאַרבאָטן צו שפּילן אין [[טעאַטער]] אויף יידיש.<ref>[http://www.forward.com/articles/104647 ''מיין פאטערס הויז, מיין מאמעס לשון'']/ [[שרה רחל שעכטער]] אין ענגלישן [[פארווערטס]] [[17טן אפריל]]</ref> אבער זייט די 1960ער יארן, די ישראלדיקע געזעלשאפט האט געענדערט. "[[שמעון דזשיגאן|דזשיגאן]] און שומאכער" זענען געווען א פאר וואס האבן געשפילט קאמעדיעס, און אויך "די צווי שמואל'ן": שמוליק סעגאל און שמואל רודענסקי. זייט 1987, ס`איז דא אין ישראל א טעאטער וואס הייסט "יידישפיל" וואס גיבט אויס טעאטערשפילן אויף יידיש. אויפ'ן ישראלדיקן ראדיא איז דא א פראגראם אויף יידיש, אין "קול ישראל" נעץ א'.


== דיאַלעקטן ==
== דיאַלעקטן ==
ייִדיש האָט צװײ גרױסע גרופּעס דיאַלעקטן: דאָס מזרח יידיש און דאָס מערבֿ ייִדיש. ס'רובֿ הײנטיקע ייִדיש־רעדערס שטאַמען פון מזרח־אײראָפּע און גײן נאָך די מזרחדיקע נוסחאָות אין רײד, בעת די מערבֿדיקע דיאַלעקטן זענען אין גאַנצן אָפּגעשטאָרבן. דאָס מערב ייִדיש טײלט מען אין דרום־מערב, צענטראַל־מערב (צוזאַמען: דאָס דורמדיקע מערבֿ ייִדיש) און צפון־מערבֿ דיאַלעקט גרופּעס. מזרח ייִדיש האָט אױך צװײ צװײַגן: צפון־מזרח ייִדיש ("ליטװיש", װאָס שליסט אײַן דאָס "שטאַם־ליטװיש" און קורלענדער ייִדיש) און די דרומדיקע גרופּע מיט דעם דרום־מזרח יידיש און דעם צענטראל־מזרח יידיש<ref name=Katz79>קאַץ ד (1979) די אינעװײניקסטע קלאסיפיקאציע פון די מערב יידישע דיאלעקטן. ''53סטע יערלעכע ייװאָ קאָנפערענץ, 10-13 נאָװעמבער 1979''</ref><ref name=Katz83>Katz D (1983) Zur Dialektologie des Jiddischen. ''In: W Besch et al (eds) Dialektologie. Ein Handbuch zur deutschen und allgemeinen Dialektforschung'': 1018–1041</ref>.
ייִדיש האָט צוויי גרויסע גרופּעס דיאַלעקטן: דאָס מזרח יידיש און דאָס מערב ייִדיש. ס'רוב היינטיגע ייִדיש־רעדערס שטאַמען פון מזרח־אייראָפּע און גיין נאָך די מזרחדיקע נוסחאָות אין רייד, בעת די מערבדיקע דיאַלעקטן זענען אין גאַנצן אָפּגעשטאָרבן. דאָס מערב ייִדיש טיילט מען אין דרום־מערב, צענטראַל־מערב (צוזאַמען: דאָס דורמדיקע מערב ייִדיש) און צפון־מערב דיאַלעקט גרופּעס. מזרח ייִדיש האָט אויך צוויי צווייגן: צפון־מזרח ייִדיש ("ליטוויש", וואָס שליסט איין דאָס "שטאַם־ליטוויש" און קורלענדער ייִדיש) און די דרומדיקע גרופּע מיט דעם דרום־מזרח יידיש און דעם צענטראל־מזרח יידיש<ref name=Katz79>קאַץ ד (1979) די אינעווייניגסטע קלאסיפיקאציע פון די מערב יידישע דיאלעקטן. ''53סטע יערליכע ייוואָ קאָנפערענץ, 10-13 נאָוועמבער 1979''</ref><ref name=Katz83>Katz D (1983) Zur Dialektologie des Jiddischen. ''In: W Besch et al (eds) Dialektologie. Ein Handbuch zur deutschen und allgemeinen Dialektforschung'': 1018–1041</ref>.


== שרײַבן ייִדיש ==
== שרייבן ייִדיש ==
ייִדיש איז בעיקר געשריבן געוואָרן מיט לשון־קודש'דיקע אותיות ([[א"ב]]), אזוי ווי [[לאַדינאָ]] און אַנדערע שפראַכן פון ייִדן, ווײַל דאָס איז געווען די שריפט וואָס ייִדן האָבן געקענט. לעצטנס האָבן אָנגעהויבן צו לערנען ייִדיש פּאַרשוינען וואָס קענען נישט קיין ייִדישע בוכשטאַבן{{מקור}}. האָט [[ייִוו"א]] ערפונדן אַ סיסטעם פון ראָמאַניזאַציע, ד.ה. אויסלײגן ייִדיש אויף אַ [[לאטיינישער אלפאבעט|לאַטײנישע שריפט]] אָבער זי איז כמעט נישט באַנוצט.  
ייִדיש איז בעיקר געשריבן געוואָרן מיט לשון־קודש'דיקע אותיות ([[א"ב]]), אזוי ווי [[לאַדינאָ]] און אַנדערע שפראַכן פון אידן, ווייל דאָס איז געווען די שריפט וואָס אידן האָבן געקענט. לעצטנס האָבן אָנגעהויבן צו לערנען ייִדיש פּאַרשוינען וואָס קענען נישט קיין ייִדישע בוכשטאַבן{{מקור}}. האָט [[ייאוו"א]] ערפונדן אַ סיסטעם פון ראָמאַניזאַציע, ד.ה. אויסלייגן ייִדיש אויף אַ [[לאטיינישער אלפאבעט|לאַטיינישע שריפט]] אָבער זי איז כמעט נישט באַנוצט.  


א סך ייִדיש רעדערס אין די הײַנטיקע טעג זענען פרומע ייִדן וואָס זענען נישט באַקאַנט מיטן ייִוו"א אויסלייג און שרײַבן און לייענען אַ ייִדיש געמישט מיט ענגלישע אָדער העברעישע ווערטער (קוקט ווײַטער) מיט ייִדישע בוכשטאַבן.
א סך ייִדיש רעדערס אין די היינטיגע טעג זענען פרומע אידן וואָס זענען נישט באַקאַנט מיטן ייאוו"א אויסלייג און שרייבן און ליינען אַ ייִדיש געמישט מיט ענגלישע אָדער העברעישע ווערטער (קוקט ווייטער) מיט ייִדישע בוכשטאַבן.


די כללים פון שרײַבן ייִדיש זענען:
די כללים פון שרייבן ייִדיש זענען:
# קמץ - אָ למשל דאָס
# קמץ - אָ למשל דאָס
# פתח - אַ למשל גאַס
# פתח - אַ למשל גאַס
שורה 62: שורה 63:
# נישט קיין תי"ו נאר א טי"ת
# נישט קיין תי"ו נאר א טי"ת


אויך זענען דאָ ענגליש רעדערס וואָס מישן ארײַן ווערטער פון ייִדיש אין זייער שפראַך; דאָס איז באַקאַנט ווי ייִנגליש.
אויך זענען דאָ ענגליש רעדערס וואָס מישן אריין ווערטער פון ייִדיש אין זייער שפראַך; דאָס איז באַקאַנט ווי ייִנגליש.


== חסידיש ייִדיש ==
== חסידיש ייִדיש ==
טייל חסידישע ייִדן האָבן שטאַרק מקפיד געווען צו רעדן נאָר ייִדיש אַזוי ווײַט אַז אין געוויסע געגנטן אַזוי ווי וויליאַמסבורג וועט איר טרעפן אַ סך ייִדן וואָס קענען נישט קיין איין שפראַך אויסער ייִדיש, אָבער אַפילו די עיקר שפּראַך איז ייִדיש האָבן זײ אָבער נישט מקפיד געווען אַז מע זאָל נישט אַרײַנמישן ענגלישע ווערטער ווײַל דער עיקר בײַ זיי איז געווען אַז מען זאָל האָבן אַ באַזונדערע שפראַך אָפּצוטיילן זיך פון די גויים. אין די לעצטע יאָרן האָט זיך חסידיש ייִדיש שטאַרק אַנטוויקלט און הײַנט צו טאָג איז פאַראַן זייער א סך רײַכע ליטעראַטור אויף ייִדיש און אויך א סך ספרים ווערן איבערגעזעצט פון לשון הקודש אויף ייִדיש.  
טייל חסידישע אידן האָבן שטאַרק מקפיד געווען צו רעדן נאָר ייִדיש אַזוי ווייט אַז אין געוויסע געגנטן אַזוי ווי וויליאַמסבורג וועט איר טרעפן אַ סך אידן וואָס קענען נישט קיין איין שפראַך אויסער ייִדיש, אָבער אַפילו די עיקר שפּראַך איז ייִדיש האָבן זיי אָבער נישט מקפיד געווען אַז מען זאָל נישט אַריינמישן ענגלישע ווערטער ווייל דער עיקר ביי זיי איז געווען אַז מען זאָל האָבן אַ באַזונדערע שפראַך אָפּצוטיילן זיך פון די גויים. אין די לעצטע יאָרן האָט זיך חסידיש ייִדיש שטאַרק אַנטוויקלט און היינט צו טאָג איז פארהאן זייער א סך רייכע ליטעראַטור אויף ייִדיש און אויך א סך ספרים ווערן איבערגעזעצט פון לשון הקודש אויף ייִדיש.  
[[טעקע:100K.jpg|קליין|250px|באנקנאט]]
[[טעקע:100K.jpg|קליין|250px|באנקנאט]]


== צייטונגען און זשורנאלן ==
== צייטונגען און זשורנאלן ==
*[[אלבאטראס (צייטשריפט)|אלבאטראס]]  (ליטעראַרישע צײַטשריפט)
*[[אלבאטראס (צייטשריפט)|אלבאטראס]]  (ליטעראַרישע צייטשריפט)
*[[דער איד]] (וואכנטליך, [[זאליס]]
*[[דער איד]] (וועכנטליך, [[זאליס]])
* [[די אידישע טריביון]] (וועכענטליך, [[ניו יארק]] קומט שוין נישט ארויס
* [[די אידישע טריביון]] (וועכענטליך, [[ניו יארק]] קומט שוין נישט ארויס
* [[דבר בעטו]] (6 מאל א יאר)
* [[דבר בעטו]] (6 מאל א יאר)
שורה 83: שורה 84:
* [[מעלות]] (חודשליך, פרויען און קינדער)
* [[מעלות]] (חודשליך, פרויען און קינדער)
* [[דער בליץ]] (חודשליך)
* [[דער בליץ]] (חודשליך)
* [[דער מאמענט ]] (וואכנטליך)
* [[דער מאמענט]] (וואכנטליך)
*[[קענעדער אדלער|דער קענעדער אדלער]] (מאנטרעאל)
*[[קענעדער אדלער|דער קענעדער אדלער]] (מאנטרעאל)
*[[:en:Der_royter_shtern_(Buenos_Aires)|דער רויטע שטערן]] (בוענאס איירעס)
*[[:en:Der royter shtern (Buenos Aires)|דער רויטע שטערן]] (בוענאס איירעס)
*[[דער שטערן]] (חודשליך, אומפארטייאיש) קומט שוין נישט ארויס .
*[[דער שטערן]] (חודשליך, אומפארטייאיש) קומט שוין נישט ארויס .
* [[דער שפאקטיוו]] (קומט ארויס אינמיטען חודש)
* [[דער שפאקטיוו]] (קומט ארויס אינמיטען חודש)
* [[דאס אידישע ליכט]] (וואכנטליך, [[ירושלים]])
* [[דאס אידישע ליכט]] (וואכנטליך, [[ירושלים]])
* [[די צייטונג נייעס באריכט]] (וואכנטליך, [[סאטמאר (הויף)|סאטמאר]] [[דעמאקראטישע פארטיי|דעמאקראטן]])
* [[די צייטונג נייעס באריכט]] (וואכנטליך, [[סאטמאר (חסידות)|סאטמאר]] [[דעמאקראטישע פארטיי|דעמאקראטן]])
* [[דער פלאם]] (חודשליך, [[קרית יואל]], [[ארונים]], איצט פרובירן זיי צו זיין אומפארטייאיש) קומט שוין נישט ארויס
* [[דער פלאם]] (חודשליך, [[קרית יואל]], [[ארונים]], יעצט פרובירן זיי צו זיין אומפארטייאיש) קומט שוין נישט ארויס
* [[צייטשריפט]] (אומפארטייאיש) קומט שוין נישט ארויס
* [[צייטשריפט]] (אומפארטייאיש) קומט שוין נישט ארויס
* [[ירושלימער אלמאנאך]]
* [[ירושלימער אלמאנאך]]
שורה 97: שורה 98:
די ערשטע יידיש־שפראך צייטונג אין [[בראזיל]] איז געווען "די מענטשהייט", וואס האט דערשינען אין פארטא אלעגרא אין תרע"ה.
די ערשטע יידיש־שפראך צייטונג אין [[בראזיל]] איז געווען "די מענטשהייט", וואס האט דערשינען אין פארטא אלעגרא אין תרע"ה.


[[File:Forward roosevelt.jpg|thumb|[[פארווערטס]] ]][[File:קענעדער אדלער, מיטװאך כ"ח תמוז תרע"ד.jpg|thumb|קענעדער אדלער, מיטװאך כ"ח תמוז תרע"ד]]
[[File:Forward roosevelt.jpg|thumb|[[פארווערטס]]]] [[File:קענעדער אדלער, מיטוואך כ"ח תמוז תרע"ד.jpg|thumb|קענעדער אדלער, מיטוואך כ"ח תמוז תרע"ד]]


==אינטערנעץ==
==אינטערנעץ==
מער ווי 10,000 ביכער אויף יידיש, אפשר מער ווי העלפט פון אלע ביכער פארעפנטלעכט אויף יידיש, זענען אצינד אנליין מיט דער ארבעט פון די [[יידישער ביכער-צענטער]], וואלונטירן און דער אינטערנעץ ארכיוו.{{הערה|1={{cite web|title=Yiddish Book Center's Spielberg Digital Yiddish Library|url=https://archive.org/details/nationalyiddishbookcenter|publisher=Internet Archives
מער ווי 10,000 ביכער אויף יידיש, אפשר מער ווי העלפט פון אלע ביכער פארעפנטליכט אויף יידיש, זענען אצינד אנליין מיט דער ארבעט פון די [[יידישער ביכער-צענטער]], וואלונטירן און דער אינטערנעץ ארכיוו.{{הערה|1={{cite web|title=Yiddish Book Center's Spielberg Digital Yiddish Library|url=https://archive.org/details/nationalyiddishbookcenter|publisher=Internet Archives
|accessdate={{ר}}10טן יאנואר 2014}}}}{{הערה|{{cite web|title=The Yiddish Book Center Website|url=http://www.yiddishbookcenter.org/
|accessdate={{ר}}10טן יאנואר 2014}}}}{{הערה|{{cite web|title=The Yiddish Book Center Website|url=http://www.yiddishbookcenter.org/
|accessdate={{ר}}10טן יאנואר 2014}}}}
|accessdate={{ר}}10טן יאנואר 2014}}}}
שורה 107: שורה 108:
* [[יידישע דיאלעקטן]]
* [[יידישע דיאלעקטן]]
* [[יידיש גראמאטיק]]
* [[יידיש גראמאטיק]]
* [[שפראכן קריג]] ווי אזוי איז יידיש פארגעסן געווארן ביי פיל יידן אין דעם [[20סטער י"ה|20סטן יארהונדערט]].
* [[שפראכן קריג]] ווי אזוי איז יידיש פארגעסן געווארן ביי פיל אידן אין דעם [[20סטער י"ה|20סטן יארהונדערט]].




== וועבלינקען ==
==דרויסנדיגע לינקס==
* [http://www.kaveshtiebel.com קאווע שטיבל]
* [http://www.kaveshtiebel.com קאווע שטיבל]
* [http://www.hs-augsburg.de/~harsch/iiddica/Indeks/y_indeks.html Bibliotheca Iiddica]
* [http://www.hs-augsburg.de/~harsch/iiddica/Indeks/y_indeks.html Bibliotheca Iiddica]
* [http://yiddish.haifa.ac.il/Stories.html די וועלט פון יידיש:מעשיות]
* [http://yiddish.haifa.ac.il/Stories.html די וועלט פון יידיש:מעשיות]
* [http://www.gilgulim.org גילגולים : נייַע שאַפונגען, פּאַריז]
* [http://www.gilgulim.org גילגולים : נייע שאַפונגען, פּאַריז]
* [http://yiddish-almanach.org/index.php/yiddish ירושלימער אַלמאַנאַך, ירושלים] [[ירושלימער אלמאנאך]]
* [http://yiddish-almanach.org/index.php/yiddish ירושלימער אַלמאַנאַך, ירושלים] [[ירושלימער אלמאנאך]]
* [http://www.leagueforyiddish.org/ishi.html אויפן שוועל, ניו-יאָרק]
* [http://www.leagueforyiddish.org/ishi.html אויפן שוועל, ניו-יאָרק]
שורה 122: שורה 123:
* [http://yiddishbookcenter.org/+yb קויפט ייִדישע ביכער] [[יידישער ביכער-צענטער]]
* [http://yiddishbookcenter.org/+yb קויפט ייִדישע ביכער] [[יידישער ביכער-צענטער]]
* [http://www.yivoinstitute.org/index.php?tid=46&aid=104 ליסטע פון יידיש ווערטערביכער]
* [http://www.yivoinstitute.org/index.php?tid=46&aid=104 ליסטע פון יידיש ווערטערביכער]
* [http://www.yiddishdictionaryonline.com ייִדישע־ענגליש װערטערבוך online ]
* [http://www.yiddishdictionaryonline.com ייִדישע־ענגליש ווערטערבוך online ]
*  [http://www.cs.engr.uky.edu/~raphael/yiddish/harkavy/index.utf8.html הארקאווי ייִדיש־ענגליש װערטערבוך (1910)]
*  [http://www.cs.engr.uky.edu/~raphael/yiddish/harkavy/index.utf8.html הארקאווי ייִדיש־ענגליש ווערטערבוך (1910)]
* [http://www.jewniverse.ru/biher/Yiddish יידיש-רוסיש ווערטערבוך]
* [http://www.jewniverse.ru/biher/Yiddish יידיש-רוסיש ווערטערבוך]
* [http://yiddish.haifa.ac.il/Stories.html די װעלט פון ייִדיש]
* [http://yiddish.haifa.ac.il/Stories.html די וועלט פון ייִדיש]
* [http://web.archive.org/20051210201846/ca.geocities.com/gruppo04web/bookmarks.html Gruppo04:] literatura europejska i yiddish
* [http://web.archive.org/20051210201846/ca.geocities.com/gruppo04web/bookmarks.html Gruppo04:] literatura europejska i yiddish
* [http://www.yiddishradioproject.org יידיש ראדיאָ פראָיעקט]
* [http://www.yiddishradioproject.org יידיש ראדיאָ פראָיעקט]
שורה 132: שורה 133:
* [http://yiddish-sources.com Yiddish Sources]
* [http://yiddish-sources.com Yiddish Sources]
* [http://www.yivoencyclopedia.org/article.aspx/Language/Yiddish יידיש] אין ייווא־ענציקלאפעדיע {{לינקשפראך|ענגליש}}
* [http://www.yivoencyclopedia.org/article.aspx/Language/Yiddish יידיש] אין ייווא־ענציקלאפעדיע {{לינקשפראך|ענגליש}}
* [http://www.yiddishbookcenter.org ײדיש-ביכער צענטער]
* [http://www.yiddishbookcenter.org יידיש-ביכער צענטער]
*[https://www.yivo.org/ ייִווואָ] (Yivo)
*[https://www.yivo.org/ ייאווואָ] (Yivo)
*[http://www.jiddisjwoordenboek.nl יידיש־האָלענדיש ווערטערבוך]
*[http://www.jiddisjwoordenboek.nl יידיש־האָלענדיש ווערטערבוך]


שורה 145: שורה 146:


[[קאַטעגאָריע:גערמאנישע שפראכן]]
[[קאַטעגאָריע:גערמאנישע שפראכן]]
[[קאטעגאריע:יידישע שפראכן]]
[[קאַטעגאָריע:אידישע שפראכן]]
[[קאטעגאריע:יידיש|*]]
[[קאַטעגאָריע:יידיש|*]]
[[קאטעגאריע:אומבאקוקט]]
[[קאַטעגאָריע:אויף יידיש]]  
[[קאטעגאריע:אויף יידיש]]  
{{קרד/ויקי/יידיש}}
{{קרד/ויקי/יידיש}}
[[he:יידיש]]
[[קאַטעגאָריע:וויקידאטא דעסקריפציע]]

יעצטיגע רעוויזיע זינט 08:50, 8 יולי 2024

דער ערשטער יידישער אידיאם

ייִדיש, אידיש אדער יודיש, גערופן ביי אידן מאַמע לָשון, איז אַ שפּראַך וואָס ווערט היינט גערעדט פון ארום 1.5 מיליאָן אידן[1] און באַקאַנט ביי 3,142,560 [2] מענטשן איבער דער וועלט, בעיקר פונעם אַשכנזישן אָפּשטאַם.

במשך פון מער ווי 800 יאר איז יידיש געווען דער מאמע לשון פון א היפשער טייל אידן אין אייראפע, בעיקר אין דעם 19טן און 20סטן י"ה וואס דאן איז יידיש געווען דער מאמע לשון פאר רוב אידן אין אייראפע און ביי די אידישע אימיגראנטן פון אייראפע אין אנדערע לענדער. אין יענער תקופה איז יידיש באנוצט געווארן אויף וואס א שפראך ווערט באנוצט, לשון קודש איז באנוצט געווארן נאר צו דאווענען און שרייבן תורה רייד, אבער אנהייב דעם 20סטן יאר הונדערט האט אליעזר בן יהודה מאדערנעזירט דעם לשון קודש און איר אהערגעשטעלט ווי א גערעדטע שפראך פאר אידן, און עס גערופן העברעאיש. דאן האט העברעאיש אנגעהויבן דינען ווי א גערעדטע שפראך ביי גרויסע טיילן פון יידישן פאלק וואס וואוינען אין ארץ ישראל און בעיקר האט זי איבערגענומען די יידישע שפראך נאך די צווייטע וועלט קריג.

בעת דער השכלה באוועגונג, אין סוף דעם 18טן יאר הונדערט, האבן אידן פארדייטשט זייער יידיש אין די לענדער וועלכע מען האט גערעדט דייטש, אבער אין מזרח אייראפע האבן אידן פארגעזעצט זיך צוצוהאלטן צו דער יידישער שפראך.

פאַר דער צווייטער וועלט-מלחמה האָבן אַרום 11 מיליאָן אידן גערעדט יידיש אלס זייער מאַמע-לשון. היינט צו טאָג רעדן יידיש אַרום 3 מיליאָן מענטשן, בעיקר אין ארץ ישׂראל און אין אַמעריקע - ווען פאַר א העלפט פון זיי איז יידיש די ערשטע שפּראַך. צווישן 60 און 75 פראצענט פון די יידיש-רעדער זענען פרומע רעליגיעזע אידן.[מקור פארלאנגט]

די יידישע שפּראַך שטאַמט איבערהויפּט פון מיטל הויכדייטש וואָס מען האָט אַמאָל גערעדט אין אייראָפּע (וואָס איז דאן געווען באַקאַנט אַלס אַשכנז), פון דער שפּראַך האָט זיך אויך געמאַכט די דייטשע שפראַך אָדער אויך באַקאַנט אַלס ניי הויכדויטש. (נישט אַזוי ווי טייל מענטשן מיינען אַז יידיש קומט פון דייטש). א גרויסער טייל פון ווערטער אין יידיש קומט פון דייטשער אָפשטאַמונג, בערך 10% לשון הקודש, און אויך סלאווישע שפראכן.

במשך פון די דורות האט זיך יידיש געטוישט, דאס הייסט די אידן פון איין עק וועלט ווי דייטש האבן נישט גערעדט די זעלבע יידיש ווי ליטע, היינט איז דאָס אויסגעמישט פון העברעאיש, ענגליש, רוסיש, פויליש און אַזוי ווייטער.

דער עלסטער זאץ געשריבן אין אידישן אויסלייג וואס מען ווייסט געפונט מען אריינגעשריבן אין דעם מחזור ווארמס (ה'ל"ב): גוּט טַק אִים בְּטַגְא שְ וֵיר דִיש מחזור אין בית הכנסת טְרַגְא . דאס באדייט "א גוטער טאג וועט זיין פאר וועמען עס וועט דאס מחזור אין שול טראגן".

תקופות פון דער שפראך

די יידישע שפראך באשטייט פון 3 גרונד-תקופות:

  1. אלט יידיש - פון 1000 ביז 1400 יארהונדערט.
  2. מיטל יידיש - פון 1400 ביז 1800 יארהונדערט.
  3. מאדערנע יידיש - זינט 1800 יארהונדערט.

היינט צוטאג

היינט צוטאגס רעדן מערערע מענטשן יידיש אין אמעריקע, אין ארץ ישראל, ענגלאנד, בעלגיע, קאנאדע, אבער אלס אַ מאמע שפראך, איז עס אנגענומען בעיקר ביי די פרומע חסידישע קרייזן,[3] און אויך ביי די ירושולים'ער פרושים קרייזן וואס ביי טייל פון זיי ווערט באטראכט אידיש אלס א מיטל זיך אפטיילן פון די גויאישע און פרייע גאס.

אין דער פארגאנגנהייט איז יידיש געווען זייער א רייכע טאָג־טעגליכע שפראך און פעסטגעשטעלט מיט מאדערנער קולטור (ליטעראטור, פארשטעלונגען, דיכטונגען, טעאטער און נאך).

צאל יידיש רעדערס

פאלגנד זענען די צאל יידיש־רעדערס אין דער וועלט וואס האבן יידיש פאר זייער מוטערשפראך און זייער אומגאנגשפראך.[4]

לאנד מוטערשפראך אומגאנגשפראך
פאראייניגטע שטאטן 350,000 60,000
ישראל 250,000 130,000
אנדערע לענדער 50,000 10,000
סך הכל 650,000 200,000

יידיש אין ארץ ישראל

יידש ווערט באניצט ביי פיל חסידישע קהילות אין ארץ ישראל, און אויך צווישן די פרושים אין ירושלים. די צייטונג "לעצטע נייעס" איז געווען וויכטיג פאר די אידן וואס זענען געקומען פון אייראפע.

לויטן געזעץ אין ישראל איז לאנגע יארן געווען פאַרבאָטן צו שפּילן אין טעאַטער אויף יידיש.[5] אבער זייט די 1960ער יארן, די ישראלדיקע געזעלשאפט האט געענדערט. "דזשיגאן און שומאכער" זענען געווען א פאר וואס האבן געשפילט קאמעדיעס, און אויך "די צווי שמואל'ן": שמוליק סעגאל און שמואל רודענסקי. זייט 1987, ס`איז דא אין ישראל א טעאטער וואס הייסט "יידישפיל" וואס גיבט אויס טעאטערשפילן אויף יידיש. אויפ'ן ישראלדיקן ראדיא איז דא א פראגראם אויף יידיש, אין "קול ישראל" נעץ א'.

דיאַלעקטן

ייִדיש האָט צוויי גרויסע גרופּעס דיאַלעקטן: דאָס מזרח יידיש און דאָס מערב ייִדיש. ס'רוב היינטיגע ייִדיש־רעדערס שטאַמען פון מזרח־אייראָפּע און גיין נאָך די מזרחדיקע נוסחאָות אין רייד, בעת די מערבדיקע דיאַלעקטן זענען אין גאַנצן אָפּגעשטאָרבן. דאָס מערב ייִדיש טיילט מען אין דרום־מערב, צענטראַל־מערב (צוזאַמען: דאָס דורמדיקע מערב ייִדיש) און צפון־מערב דיאַלעקט גרופּעס. מזרח ייִדיש האָט אויך צוויי צווייגן: צפון־מזרח ייִדיש ("ליטוויש", וואָס שליסט איין דאָס "שטאַם־ליטוויש" און קורלענדער ייִדיש) און די דרומדיקע גרופּע מיט דעם דרום־מזרח יידיש און דעם צענטראל־מזרח יידיש[6][7].

שרייבן ייִדיש

ייִדיש איז בעיקר געשריבן געוואָרן מיט לשון־קודש'דיקע אותיות (א"ב), אזוי ווי לאַדינאָ און אַנדערע שפראַכן פון אידן, ווייל דאָס איז געווען די שריפט וואָס אידן האָבן געקענט. לעצטנס האָבן אָנגעהויבן צו לערנען ייִדיש פּאַרשוינען וואָס קענען נישט קיין ייִדישע בוכשטאַבן[מקור פארלאנגט]. האָט ייאוו"א ערפונדן אַ סיסטעם פון ראָמאַניזאַציע, ד.ה. אויסלייגן ייִדיש אויף אַ לאַטיינישע שריפט אָבער זי איז כמעט נישט באַנוצט.

א סך ייִדיש רעדערס אין די היינטיגע טעג זענען פרומע אידן וואָס זענען נישט באַקאַנט מיטן ייאוו"א אויסלייג און שרייבן און ליינען אַ ייִדיש געמישט מיט ענגלישע אָדער העברעישע ווערטער (קוקט ווייטער) מיט ייִדישע בוכשטאַבן.

די כללים פון שרייבן ייִדיש זענען:

  1. קמץ - אָ למשל דאָס
  2. פתח - אַ למשל גאַס
  3. צירי - יי למשל גיין
  4. חולם - וי למשל אזוי
  5. סגול- ע למשל ווען
  6. מען ניצט ב פאַר ענגליש b און נאָר וו פאַר v, למשל ווירוס נישט בירוס
  7. נישט קיין תי"ו נאר א טי"ת

אויך זענען דאָ ענגליש רעדערס וואָס מישן אריין ווערטער פון ייִדיש אין זייער שפראַך; דאָס איז באַקאַנט ווי ייִנגליש.

חסידיש ייִדיש

טייל חסידישע אידן האָבן שטאַרק מקפיד געווען צו רעדן נאָר ייִדיש אַזוי ווייט אַז אין געוויסע געגנטן אַזוי ווי וויליאַמסבורג וועט איר טרעפן אַ סך אידן וואָס קענען נישט קיין איין שפראַך אויסער ייִדיש, אָבער אַפילו די עיקר שפּראַך איז ייִדיש האָבן זיי אָבער נישט מקפיד געווען אַז מען זאָל נישט אַריינמישן ענגלישע ווערטער ווייל דער עיקר ביי זיי איז געווען אַז מען זאָל האָבן אַ באַזונדערע שפראַך אָפּצוטיילן זיך פון די גויים. אין די לעצטע יאָרן האָט זיך חסידיש ייִדיש שטאַרק אַנטוויקלט און היינט צו טאָג איז פארהאן זייער א סך רייכע ליטעראַטור אויף ייִדיש און אויך א סך ספרים ווערן איבערגעזעצט פון לשון הקודש אויף ייִדיש.

טעקע:100K.jpg
באנקנאט

צייטונגען און זשורנאלן

די ערשטע יידיש־שפראך צייטונג אין בראזיל איז געווען "די מענטשהייט", וואס האט דערשינען אין פארטא אלעגרא אין תרע"ה.

פארווערטס
טעקע:קענעדער אדלער, מיטוואך כ"ח תמוז תרע"ד.jpg
קענעדער אדלער, מיטוואך כ"ח תמוז תרע"ד

אינטערנעץ

מער ווי 10,000 ביכער אויף יידיש, אפשר מער ווי העלפט פון אלע ביכער פארעפנטליכט אויף יידיש, זענען אצינד אנליין מיט דער ארבעט פון די יידישער ביכער-צענטער, וואלונטירן און דער אינטערנעץ ארכיוו.[8][9]

זעט אויך


דרויסנדיגע לינקס

רעפערענצן

  1. ↑ פּארווערטס
  2. ↑ Yiddish, Eastern
  3. ↑ "סטאנדארט יידיש", לייזער בורקא, יוני 8 2007.
  4. ↑ שיקל פישמאן, פארווערטס, סטאטיסטיק וועגן יידיש (2010)
  5. ↑ מיין פאטערס הויז, מיין מאמעס לשון/ שרה רחל שעכטער אין ענגלישן פארווערטס 17טן אפריל
  6. ↑ קאַץ ד (1979) די אינעווייניגסטע קלאסיפיקאציע פון די מערב יידישע דיאלעקטן. 53סטע יערליכע ייוואָ קאָנפערענץ, 10-13 נאָוועמבער 1979
  7. ↑ Katz D (1983) Zur Dialektologie des Jiddischen. In: W Besch et al (eds) Dialektologie. Ein Handbuch zur deutschen und allgemeinen Dialektforschung: 1018–1041
  8. ↑ "Yiddish Book Center's Spielberg Digital Yiddish Library". Internet Archives. Retrieved ‏10טן יאנואר 2014. {{cite web}}: Check date values in: |accessdate= (help)
  9. ↑ "The Yiddish Book Center Website". Retrieved ‏10טן יאנואר 2014. {{cite web}}: Check date values in: |accessdate= (help)

דאס איז נישט קיין המכלול ארטיקל, בלויז עפעס וואס ליגט דא ביז עס וועט ערזעצט ווערן מיט בעסערס. שרייבט עס איבער!

גענומען פון "https://yi.hamichlol.org.il/w/index.php?title=רוי:אידיש&oldid=325431"