אונטערשייד צווישן ווערסיעס פון "רוי:חוה בכרך"

יעצטיגע רעוויזיע זינט 13:02, 8 סעפטעמבער 2025

דאס איז א דרעפט ארטיקל. עס איז אַן אַרבעט אין פּראָגרעס וואָס איז אָפן פאַר רעדאַגירונג דורך סיי וועם. ווען דער דרעפט איז פארטיג, ביטע גייט איבער דעם אריבערפירן טשעקליסט, זיכער צו מאכן אז עס איז גרייט. דערנאך קענט איר בעטן פון די דרעפט אריבערפירער אז זיי זאלן עס איבערגיין און אריבערפירן צום הויפט געביט. (אייער בקשה וועט פובליצירט ווערן אין המכלול:אריבערפירן דרעפטס, און דארט וועט אויך ערשיינען דער ענטפער - אויב פעלט אויס).

ביטע אריבערפירן

רעבעצין חוה בכרך (בערך ה'שמ"ה, פּראג – תי"א, סאָפיע, בולגאַריע), איז געווען א זעלטענער ביישפּיל פון א פרוי א מלומדת. זי איז געווען די אייניקל פון דעם בארימטן מהר"ל מפראג, הגאון רבי יהודה ליווא בן בצלאל, די ווייב פון רבי אברהם שמואל בכרך, און די באבע פון דעם באַקאַנטן רבי יאיר חיים בכרך. זי איז קרעדיטירט מיט שרייבן פירושים אויף מדרש און תרגום, כאטש די שריפטן זענען מער נישט פאראן.

ביאגראפיע

חוה איז געבוירן געווארן ארום יאר ה'ש"מ אין פּראָג צו א חשוב'ער און געלערנטער משפּחה. איר פאטער איז געווען רבי יצחק הכהן (כ"ץ), א בארימטער רב אין ניקלשבורג און פּראג. איר מוטער איז געווען פייגלע, די צווייטע טאכטער פונעם הייליגן רבי יהודה ליווא בן בצלאל (דער מהר"ל מפראג). פייגל, אַ געלערנטע פרוי פאַר זיך, האָט איר גענומען אויסלערנען די יסודות'דיגע תורה־ליטעראַטור פון אַ יונגן עלטער. חוה'ס דריי ברידער זענען אויך געווען חשובע רבנים אין פּוילן, רבי חיים הכהן כ"ץ, רב אין פראנקפורט און שפּעטער אין פּויזן, און רבי נפתלי, רב אין לובלין און מחבר פונעם ספר "פירות גינוסר".

אין יאר ש"ס האט חוה כהן חתונה געהאט מיט רבי אברהם שמואל בכרך (של"ה–שע"ה), וועלכער איז געווען א תלמיד פון איר זיידן דער מהר"ל, און פון איר פאטער, רבי יצחק כ"ץ. רבי אברהם שמואל האט געדינט אלס רב אין עטליכע קהילות, אריינגערעכנט בומסלא (מלאַדאַ באָלעסלאַוו), טורובין, קאָלין, און פּאָהרליץ. צום לעצט, אין יאר שס"ט, איז ער באשטימט געווארן אלס אב"ד אין דער וויכטיגער קהילה אין ווארמס. זיי האבן געהאט צוויי טעכטער און א זון. אין יאר שע"ה איז אַ שרעקליכע רדיפה אויסגעבראָכן קעגן די אידן אין וואָרמס. רבי שמואל איז אַנטלאָפן קיין גערנסהיים אויפן ריין, וואו ער איז נפטר געוואָרן אין עלטער פון 40 יאָר. ער איז באַגראָבן געװאָרן אין אַלסבאַך.

נאך דעם וואס זי איז געווארן אַן אלמנה, אין עלטער פון 30 יאָר, איז חוה צוריקגעפארן קיין פראג צו איר מוטער מיט אירע קליינע קינדער. זי האט געוואוינט אין ווארמס ביז איר אייניקל יאיר חיים'ס בר מצוה אין יאר ת"י.

חוה איז געבליבן אַן אלמנה אין עלטער פון 30 יאר. זי האט מער קיינמאל נישט חתונה געהאט, כאטש זי האט געהאט געלעגנהייטן, איינגערעכנט א פארשלאג פון דער גרויסער של"ה הקדוש, רבי ישעיה הורוויץ, און ווען זי האט אפּגעזאגט, האט ער געהאלטן אז ער איז נישט ראוי דערויף^[1].

אין עלטער פון 66 יאר, האט זי אונטערגענומען צו רייזן קיין ארץ ישראל כדי צו פארברענגען איר לעצטע טעג דארטן. במשך איר רייזע איז זי געווארן געשעצט און מכובד אין יעדער ארט וואו זי איז דורך, צוליב איר אייגענעם רום, איר חשוב'ן יחוס, און איר משפּחה פון תלמידי חכמים. ליידער האט זי קיינמאל נישט דערגייכט ארץ ישראל, און איז נפטר געווארן אין אין סאָפיע, בולגאַריע אויפן וועג אהין. זי איז דארט באגראבן געווארן מיט גרויס כבוד^[1].

איר בילדונג און געלערנטקייט

חוה איז אויפגעוואקסן אין א סביבה פול מיט תורה און חכמה, און זי איז געווארן געטונקען אין תורה-ידיעות און רבנישע ליטעראַטור. אירע אויסערגעוויינליכע פעאיגקייטן זענען געווען זעלטן פאר א פרוי אין יענער צייט. זי איז געווען גרונטליך באקאנט מיט לשון-קודש און אראמיש און איז געווען באקאנט מיט ש"ס און מדרש ווי יעדער געלערנטער מאן. איר אייניקל, רבי יאיר חיים בכרך, שרייבט אַז זי איז געווען "איינציג פון איר סאָרט אין איר דור אין תורה". זי האט געלערנט מדרש רב אָן א נויטווענדיגקייט פאר א פירוש דורך איר פארשטאנד און וויסן. גדולי הדור פלעגן זיך ווענדן צו איר פאר הילף אין לייזן טעקסטואלע שוועריגקייטן און פארשטיין פארפלאנטערטע פאסידזשן. איר שרייבן איז געווען אויסערגעוויינטלעך, און איר רייד איז געווען קלאָר און אויסגעאַרבעט^[1].

אין דער מעמאָרבוך פון ווארמס ווערט ספּעציעל דערמאנט איר למדנות^[2].

זי האָט ערקלערט די יום־טוב און תּחנון תּפילות, און רש"יס פירוש אויף דער תּורה, און גאַנץ תּנ"ך, און תרגום און חיצונית. (זי איז געהאַלטן געוואָרן ווי אַ מומחה אויף רש"י).

מע האָט זי געהאַלטן ווי אַ "בקי בהלכה" (מומחה אין הלכה).

איר אייניקל האָט קאָפּירט די ערקלערונגס־באַמערקונגען וואָס זי און איר מאַן האָבן געשריבן אויף די זייטלעך פונעם מחזור.

כאָטש אירע פּירושים אויף מדרש און תרגום זענען ליידער מער נישט פארהאן, עקזיסטירן באווייזן פון איר שארפקייט אין פארעם פון הערות וואס זי האט מיטגעשריבן. איר אייניקל, רבי יאיר חיים בכרך, האט אפגעשריבן ערקלערונגען וואס זי און איר זיידע, דער מהר"ל, האבן געשריבן אויף די ראנדן פון דעם מחזור. צוגאב, אין זיין ווערק מקור חיים (ארויסגעגעבן נאך זיין טויט), ציטירט רבי יאיר חיים, מיט הסכמה, א קאָרעקטור וואָס זיין באבע האט געמאכט צו א סוכות פּיוט. זי האט אנגעוויזן אויף אַן איבעריגן ווארט אין דעם פּיוט וואָס הייבט זיך אן "אאמירך"^[3].

ירשענשאַפט: חוה בכרך איז אַ באַקאַנטע פיגור ווי איינע פון די זעלטענע יידישע פרויען פון איר צייט וואָס זענען געווען באַקאַנט מיט גרויסער תּורה־קענטעניש. כאָטש אירע שריפטן זענען פאַרלוירן, איז דער הויפּט־קווואַל איבער איר לעבן און לערנען איר אייניקל, רב יאיר חיים בכרך. רב יאיר חיים, וועלכער איז געווען איינער פון די גרעסטע רבנישע פיגורן פונעם זיבעצנטן יאָרהונדערט, האָט זייער געשעצט זיין באָבע. אין דער הקדמה צו זיין באַקאַנטן שו"ת, "חוות יאיר", ערקלערט ער אַז דער טיטל פון זיין ספר רעפּרעזענטירט זיין באַרימטע און געלערנטע באָבע חוה, וועמען ער רופט "זיין עלטערע, די צנועה פרוי, מרת חוה, די מוטער פון זיין פאָטער… וועלכע האָט אים געהאָלפן צו אַנטוויקלען…". דוד קויפמאַן, וועלכער האָט געשריבן אַ ביאָגראַפיע פון רב יאיר חיים בכרך, דערמאָנט די באָבעס געלערנטקייט.

ווערק (ניט פאַראַן)

פירושים אויף מדרש און תרגום.
אָריגינעלע ערקלערונג אויף מדרש רבה.
באַמערקונגען אויף די זייטלעך פונעם מחזור (צוזאַמען מיט איר מאַן).

ביבליאגראפיע

צבי לרר, "תולדות הגאונים ממשפחת 'בכרך' בוורמייזא", שו"ת חוט השני, זכרון אהרן, עמ' 15–16.
הרב ישראל דנדרוביץ, "ואישה חכמה השיבה...", בתוך: אור ישראל נ (טבת תשס"ח), עמ' קפז-קצו

רעפערענצן

↑ ^1.0 ^1.1 ^1.2 שו"ת חוות יאיר הקדמה.
↑ קבץ על יד כרך ג עמ' 15.
↑ Tovia Preschel, "The Woman Who Corrected A Sukkos Piyut", The Jewish Press, October 16, 1992.

[הקדמה-1] 1.0 ^1.1 ^1.2 שו"ת חוות יאיר הקדמה.

[2] קבץ על יד כרך ג עמ' 15.

[3] Tovia Preschel, "The Woman Who Corrected A Sukkos Piyut", The Jewish Press, October 16, 1992.

[1]

[2]

[3]

@@ שורה 1: / שורה 1: @@
 {{דרעפט|}}
-'''חוה בכרך''' (בערך 1580–1651), איז געווען א זעלטענער ביישפּיל פון א געבילדעטע פרוי. זי איז קרעדיטירט מיט שרייבן פירושים אויף מדרש און תרגום, כאטש די שריפטן זענען מער נישט פאראן.
+רעבעצין '''חוה בכרך''' (בערך ה'שמ"ה, פּראג – תי"א, סאָפיע, בולגאַריע), איז געווען א זעלטענער ביישפּיל פון א פרוי א מלומדת. זי איז געווען די אייניקל פון דעם בארימטן [[רבי יהודה ליוואי|מהר"ל מפראג]], הגאון רבי יהודה ליווא בן בצלאל, די ווייב פון [[רבי אברהם שמואל בכרך]], און די באבע פון דעם באַקאַנטן [[רבי יאיר חיים בכרך]]. זי איז קרעדיטירט מיט שרייבן פירושים אויף מדרש און תרגום, כאטש די שריפטן זענען מער נישט פאראן.
-זי איז געבוירן געוואָרן אַרום 1580 אין פּראָג. זי איז אויפגעוואקסן אין א חשובער און געלערנטער משפּחה. איר פאטער איז געווען [[רבי יצחק הכהן (כ"ץ)]], א געלערנטער רב, און איר מוטער איז געווען פייגל, א טאכטער פונעם בארימטן רב יהודה ליווא בן בצלאל (דער מהר"ל מפראג). פייגל איז אויך געווען רבניש געלערנט. אירע צוויי ברידער, רבי חיים און רבי נפתלי, זענען אויך געווען חשובע רבנים אין פּוילן.
+==ביאגראפיע==
+חוה איז געבוירן געווארן ארום יאר ה'ש"מ אין פּראָג צו א חשוב'ער און געלערנטער משפּחה. איר פאטער איז געווען [[רבי יצחק הכהן (כ"ץ)]], א בארימטער רב אין [[ניקלשבורג]] און פּראג. איר מוטער איז געווען פייגלע, די צווייטע טאכטער פונעם הייליגן רבי יהודה ליווא בן בצלאל (דער מהר"ל מפראג). פייגל, אַ געלערנטע פרוי פאַר זיך, האָט איר גענומען אויסלערנען די יסודות'דיגע תורה־ליטעראַטור פון אַ יונגן עלטער. חוה'ס דריי ברידער זענען אויך געווען חשובע רבנים אין פּוילן, רבי חיים הכהן כ"ץ, רב אין [[פראנקפורט]] און שפּעטער אין פּויזן, און רבי נפתלי, רב אין לובלין און מחבר פונעם ספר "פירות גינוסר".
-זי האט חתונה געהאט אין יאר 1600 מיט [[רבי אברהם שמואל בכרך]], א תלמיד פון סיי איר זיידן סיי איר פאטער. רבי אברהם שמואל איז געווען רב אין [[ווארמס]]. זיי האבן געהאט צוויי טעכטער און א זון. אין יאר 1615, אין עלטער פון 40 יאר, איז איר מאן געשטארבן אין גערנשעים אויפן [[רהיין|ריין]], א קרבן פון א פּאגראם אין ווארמס.
+אין יאר ש"ס האט חוה כהן חתונה געהאט מיט [[רבי אברהם שמואל בכרך]] (של"ה–שע"ה), וועלכער איז געווען א תלמיד פון איר זיידן דער מהר"ל, און פון איר פאטער, רבי יצחק כ"ץ. רבי אברהם שמואל האט געדינט אלס רב אין עטליכע קהילות, אריינגערעכנט [[בומסלא]] (מלאַדאַ באָלעסלאַוו), טורובין, קאָלין, און פּאָהרליץ. צום לעצט, אין יאר שס"ט, איז ער באשטימט געווארן אלס אב"ד אין דער וויכטיגער קהילה אין [[ווארמס]]. זיי האבן געהאט צוויי טעכטער און א זון. אין יאר שע"ה איז אַ שרעקליכע רדיפה אויסגעבראָכן קעגן די אידן אין וואָרמס. רבי שמואל איז אַנטלאָפן קיין גערנסהיים אויפן [[רהיין|ריין]], וואו ער איז נפטר געוואָרן אין עלטער פון 40 יאָר. ער איז באַגראָבן געװאָרן אין אַלסבאַך.
-חוה איז געבליבן אַן אלמנה אין עלטער פון 30 יאר. זי האט מער נישט חתונה געהאט, כאטש דער גרויסער של"ה הקדוש, [[רבי ישעיה הלוי הורוויץ|רבי ישעיה הורוויץ]], האט געזוכט איר האנט, און ווען זי האט אפּגעזאגט, האט ער געהאלטן אז ער איז נישט ראוי דערויף.
+נאך דעם וואס זי איז געווארן אַן אלמנה, אין עלטער פון 30 יאָר, איז חוה צוריקגעפארן קיין פראג צו איר מוטער מיט אירע קליינע קינדער. זי האט געוואוינט אין ווארמס ביז איר אייניקל יאיר חיים'ס בר מצוה אין יאר ת"י.
-==איר בילדונג און געלערנטקייט==
+חוה איז געבליבן אַן אלמנה אין עלטער פון 30 יאר. זי האט מער קיינמאל נישט חתונה געהאט, כאטש זי האט געהאט געלעגנהייטן, איינגערעכנט א פארשלאג פון דער גרויסער של"ה הקדוש, [[רבי ישעיה הלוי הורוויץ|רבי ישעיה הורוויץ]], און ווען זי האט אפּגעזאגט, האט ער געהאלטן אז ער איז נישט ראוי דערויף{{הערה|שם=הקדמה|שו"ת חוות יאיר {{אוצר|חות יאיר/הקדמה|הקדמה}}.}}.
-אויפגעוואקסן אונטער די אויגן פון איר זיידן, דער מהר"ל, און געבילדעט דורך אירע עלטערן, איז חוה געווארן איינע פון די מערסטסט אויסערגעוויינטליכע פרויען וועגן וועלכע אידישע ליטעראטור רעדט.
-זי איז געווען באַקאַנט מיט ש"ס (תלמוד) און מדרש ווי יעדער געלערנטער מאן.
+אין עלטער פון 66 יאר, האט זי אונטערגענומען צו רייזן קיין ארץ ישראל כדי צו פארברענגען איר לעצטע טעג דארטן. במשך איר רייזע איז זי געווארן געשעצט און מכובד אין יעדער ארט וואו זי איז דורך, צוליב איר אייגענעם רום, איר חשוב'ן יחוס, און איר משפּחה פון תלמידי חכמים. ליידער האט זי קיינמאל נישט דערגייכט ארץ ישראל, און איז נפטר געווארן אין אין סאָפיע, בולגאַריע אויפן וועג אהין. זי איז דארט באגראבן געווארן מיט גרויס כבוד{{הערה|שם=הקדמה}}.
-זי איז אויך געווען גרונטלעך באקאנט מיט לשון-קודש און אראמיש.
-זי האט געליינט מדרש אגדה און סידור, אָן א נויטווענדיקייט פאר א פירוש.
-זי איז געווען גרייט צו ערקלערן פּאַסאַזשן וועלכע האבן פאר'חידוש'ט פיל קאמפּעטענטע רבנישע געלערנטע.
+==איר בילדונג און געלערנטקייט==
+חוה איז אויפגעוואקסן אין א סביבה פול מיט תורה און חכמה, און זי איז געווארן געטונקען אין תורה-ידיעות און רבנישע ליטעראַטור. אירע אויסערגעוויינליכע פעאיגקייטן זענען געווען זעלטן פאר א פרוי אין יענער צייט.
-זי האָט פארמאגט א ברייטע וויסן פון העברעישער און רבנישער ליטעראטור.
+זי איז געווען גרונטליך באקאנט מיט לשון-קודש און אראמיש און איז געווען באקאנט מיט ש"ס און מדרש ווי יעדער געלערנטער מאן. איר אייניקל, רבי יאיר חיים בכרך, שרייבט אַז זי איז געווען "איינציג פון איר סאָרט אין איר דור אין תורה". זי האט געלערנט מדרש רב אָן א נויטווענדיגקייט פאר א פירוש דורך איר פארשטאנד און וויסן. גדולי הדור פלעגן זיך ווענדן צו איר פאר הילף אין לייזן טעקסטואלע שוועריגקייטן און פארשטיין פארפלאנטערטע פאסידזשן. איר שרייבן איז געווען אויסערגעוויינטלעך, און איר רייד איז געווען קלאָר און אויסגעאַרבעט{{הערה|שם=הקדמה}}.
-זי האָט אָפט געקענט העלפן רבנים צו לייזן שווערע טעקסטועלע פראַגעס.
-אַזאַ געלערנטקייט איז געווען גאנץ זעלטן צווישן אידישע פרויען אין יענער צייט.
-דער מעמאָרבוך פון וואָרמס מאַכט אַ ספּעציעלע דערמאָנונג וועגן איר געלערנטקייט.
-איר אייניקל, רב יאיר חיים בכרך, שרייבט אַז זי איז געווען "איינציק פון איר סאָרט אין איר דור אין תורה".
-זי האָט געהאַט אַן אָריגינעלע ערקלערונג פון מדרש רבה.
+אין דער [[מעמארבוך|מעמאָרבוך]] פון ווארמס ווערט ספּעציעל דערמאנט איר למדנות{{הערה|קבץ על יד כרך ג עמ' 15.}}.
-זי האָט געלערנט דורך איר פאַרשטאַנד און וויסן.
-זי האָט ערקלערט אַזוי אַז אַלע וואָס האָבן זי געהערט האָבן פאַרשטאַנען אַז זי האָט געמיינט ריכטיק.
 זי האָט ערקלערט די יום־טוב און תּחנון תּפילות, און רש"יס פירוש אויף דער תּורה, און גאַנץ תּנ"ך, און תרגום און חיצונית. (זי איז געהאַלטן געוואָרן ווי אַ מומחה אויף רש"י).
 מע האָט זי געהאַלטן ווי אַ "בקי בהלכה" (מומחה אין הלכה).
-איר שרייבן איז געווען אויסערגעוויינטלעך, און איר רייד איז געווען קלאָר און אויסגעאַרבעט.
 איר אייניקל האָט קאָפּירט די ערקלערונגס־באַמערקונגען וואָס זי און איר מאַן האָבן געשריבן אויף די זייטלעך פונעם מחזור.
-נאָך דעם וואָס זי איז געוואָרן אַן אַלמנה, האָט חוה בכרך געוווינט רוב פון איר לעבן אין פּראָג. זי האָט געוווינט אין וואָרמס ביזן דרייצנטן געבוירן־טאָג פון איר אייניקל יאיר חיים.
+כאָטש אירע פּירושים אויף מדרש און תרגום זענען ליידער מער נישט פארהאן, עקזיסטירן באווייזן פון איר שארפקייט אין פארעם פון הערות וואס זי האט מיטגעשריבן. איר אייניקל, רבי יאיר חיים בכרך, האט אפגעשריבן ערקלערונגען וואס זי און איר זיידע, דער מהר"ל, האבן געשריבן אויף די ראנדן פון דעם מחזור. צוגאב, אין זיין ווערק ''מקור חיים'' (ארויסגעגעבן נאך זיין טויט), ציטירט רבי יאיר חיים, מיט הסכמה, א קאָרעקטור וואָס זיין באבע האט געמאכט צו א סוכות פּיוט. זי האט אנגעוויזן אויף אַן איבעריגן ווארט אין דעם פּיוט וואָס הייבט זיך אן "אאמירך"{{הערה|1={{צ-זשורנאל|Tovia Preschel|The Woman Who Corrected A Sukkos Piyut|The Jewish Press|שנת הוצאה=October 16, 1992}}.|כיוון=שמאל}}.
-אין עלטער פון 66 יאָר, האָט זי זיך אונטערגענומען אַן עליה קיין ארץ ישראל. זי איז געשטאָרבן אין 1651 (אָדער 1652) אין סאָפיע, בולגאַריע אויפן וועג אַהין. דאָרטן איז זי באַערט געוואָרן, ווי זי איז געווען באַערט איבער אירע רייזעס, "ווייל איר נאָמען איז געווען באַקאַנט".
+----
 ירשענשאַפט: חוה בכרך איז אַ באַקאַנטע פיגור ווי איינע פון די זעלטענע יידישע פרויען פון איר צייט וואָס זענען געווען באַקאַנט מיט גרויסער תּורה־קענטעניש. כאָטש אירע שריפטן זענען פאַרלוירן, איז דער הויפּט־קווואַל איבער איר לעבן און לערנען איר אייניקל, רב יאיר חיים בכרך. רב יאיר חיים, וועלכער איז געווען איינער פון די גרעסטע רבנישע פיגורן פונעם זיבעצנטן יאָרהונדערט, האָט זייער געשעצט זיין באָבע. אין דער הקדמה צו זיין באַקאַנטן שו"ת, "חוות יאיר", ערקלערט ער אַז דער טיטל פון זיין ספר רעפּרעזענטירט זיין באַרימטע און געלערנטע באָבע חוה, וועמען ער רופט "זיין עלטערע, די צנועה פרוי, מרת חוה, די מוטער פון זיין פאָטער… וועלכע האָט אים געהאָלפן צו אַנטוויקלען…". דוד קויפמאַן, וועלכער האָט געשריבן אַ ביאָגראַפיע פון רב יאיר חיים בכרך, דערמאָנט די באָבעס געלערנטקייט.
@@ שורה 51: / שורה 34: @@
 *אָריגינעלע ערקלערונג אויף מדרש רבה.
 *באַמערקונגען אויף די זייטלעך פונעם מחזור (צוזאַמען מיט איר מאַן).
+==ביבליאגראפיע==
+*{{אוצר החכמה|צבי לרר|שו"ת חוט השני|677916|page=13|קעפל=תולדות הגאונים ממשפחת 'בכרך' בוורמייזא|מו"ל=זכרון אהרן|עמ=15–16}}.
+*הרב ישראל דנדרוביץ, "[https://rambish.org.il/journals/o/or_israel/vol050/or_israel_05081.pdf ואישה חכמה השיבה...]", בתוך: '''אור ישראל''' נ (טבת תשס"ח), עמ' קפז-קצו
+==רעפערענצן==
+{{רעפערענצן}}
 [[קאַטעגאָריע:אידישע געלערנטע פרויען]]
 [[קאַטעגאָריע:פערזענליכקייטן פון פראג]]
-[[קאטעגאריע:בכרך משפחה]]
+[[קאַטעגאָריע:בכרך משפחה]]
+[[he:חוה בכרך]]