אונטערשייד צווישן ווערסיעס פון "רוי:קערעסטיר"

יעצטיגע רעוויזיע זינט 07:19, 8 מאי 2025

דאס איז א דרעפט ארטיקל. עס איז אַן אַרבעט אין פּראָגרעס וואָס איז אָפן פאַר רעדאַגירונג דורך סיי וועם. ווען דער דרעפט איז פארטיג, ביטע גייט איבער דעם אריבערפירן טשעקליסט, זיכער צו מאכן אז עס איז גרייט. דערנאך קענט איר בעטן פון די דרעפט אריבערפירער אז זיי זאלן עס איבערגיין און אריבערפירן צום הויפט געביט. (אייער בקשה וועט פובליצירט ווערן אין המכלול:אריבערפירן דרעפטס, און דארט וועט אויך ערשיינען דער ענטפער - אויב פעלט אויס).

ביטע אריבערפירן

באדראג־קערעסטור

קערעסטיר^[1] (אונגעריש: Bodrogkeresztúr, באָדראָג־קערעסטור^[2]) איז איז א דארף אין דער באָרשאָד-אַבאַוי-זעמפּלען פּראווינץ, אין צפון־מזרח אונגארן. עס געפינט זיך אויף די ברעג פונעם באדראג טייך און איז טייל פון דעם טאקאי וויין געגנט, וועלכער איז א UNESCO וועלט ירושה ארט. עס זענען דא בערג ארום דעם שטעטל. דאס שטעטל געפינט זיך 48 קילאמעטער מזרח פון דער שטאט מישקאלץ.

היינט לעבן אין דעם שטעטל אונטער 850 איינוואוינער^[3] וואס זענען נישט אידן, אויסער עטליכע אידן וואס זענען נישט פון דארט און היטן אפּ די געסט הייזער ביי די שולן.

היסטאריע

אריינגאנג צום דארף

די געגנט איז באזעצט זינט פּרעהיסטארישע צייטן. דער דארף און זיין פעסטונג זענען צום ערשטן דערמאנט געווארן אין 1239. אין דעם 16טן יארהונדערט, איז קערעסטיר דערמאנט געווארן אלס א מארק-שטעטל. דאס דארף איז צוויי מאל חרוב געווארן: איינמאל בעת דער אויפשטאנד פון פערענץ ראַקאָצי אין אנהייב פונעם 18טן יארהונדערט, און א צווייט מאל בעת דער רעוואלוציע פון תר"ט. דאס שטעטל האט זיך אבער צוריקגעכאפט, בעיקר א דאנק דער וויין-קולטור, וועלכע איז מאדערניזירט געווארן דורך די אידישע איינוואוינער וועלכע זענען אנגעקומען אין 1726^[4].

די אידישע קהילה

יאר	צאל אידן^[5]	באפעלקערונג אין סך הכל
תק"כ	10^[6]
ת"ר	239
תר"מ	309	1,256
תר"ע	404
תר"פ	467
תר"צ	535
תש"א	455	2,248

די ערשטע אידן, זיבן משפּחות וואס זענען געקומען פון פּוילן, האבן זיך באזעצט אין קערעסטיר, אין תפ"ד, לויט א צענזוס פון 1726. זיי האבן זיך באזעצט מיט דער שטיצע פון די גוט-באזיצער. זיי האבן איבערגענומען דעם וויין-האנדל פון די גריכישע סוחרים און געהאט א גרויסע ראלע אין מאדערניזירן די וויין-קולטור און פּראדוקציע.

פּאפּולאציע: די אידישע באפעלקערונג אין קערעסטיר האט זיך געמערט: 58 אין 1746, 336 אין 1880, 535 אין 1930. לויטן צענזוס פון 1941, דער לעצטער פאר דער שואה, האט דאס שטעטל געהאט א אידישע באפעלקערונג פון 455, וואס האט אויסגעמאכט 20.2% פון דער סך הכל באפעלקערונג פון 2,248. נאכן חורבן, זענען צוריקגעקומען 37 איבערלעבער, וואס איז געוואקסן צו 63 ביז 1949^[7], און ביים שפּיץ, איז די אידישע פּאפּולאציע נאכן קריג געווען בערך 100 משפּחות^[8].

עקאנאמיש לעבן

די ערשטע זידלער האבן בעיקר געהאנדלט מיט לאנדווירטשאפטליכע פּראדוקטן, אריינגערעכנט וויין. די גוט-באזיצער האבן ערלויבט אידן צו קויפן וויינגערטנער צו פּראדוצירן כשר וויין^[6]. אידישע זידלער האבן געשפּילט א גרויסע ראלע אין מאדערניזירן דעם וויין-וואוקס און פּראדוקציע, און דאס פארשפּרייטן כשר'ע וויינען. די טויב פאמיליע האט באזיצט א שטיינברוך (א בארג פון וואס מען האקט שטיינער; quarry), וואס האט צוגעשטעלט שטיינער פאר הייזער און ארבעט פאר איינוואוינער. די שטיינברוך איז נאך אלץ זעבאר פונעם בית־עלמין.

בעת די צייטן פונעם גרויסן רבי, ר' ישעיה שטיינער, זענען פיל אידן געווען בעלי עגלה (וואס האבן צוגעשטעלט טראנספּארטאציע פאר באזוכער). אויך האבן געוויסע געעפנט רעסטאראנען און געמאכט פרנסה פון די געסט. די מצב פון די מערהייט אידן איז געווען שווער עקאנאמיש, און עס זענען געווען משפחות וועמענס הויפט פרנסה איז געקומען פון דער שטיצע וואס זיי האבן באקומען פון צייט צו צייט פון רבי'ן, פון נדבות פון געסט^[6].

קהילה

די נעאלאגישע שול אין קערעסטיר אין תשע"ח

די קהילה האט זיך ארגאניזירט סוף פונעם 18טן יארהונדערט. א חברה קדישא און א אידישן בית־עלמין זענען געגרינדעט געווארן אין תקכ"ז. עס איז אויך געווען א חברת גמילות חסדים, א חברת ש"ס, און א יוגנט גרופּע באקאנט אלס תפארת בחורים.

די ערשטע שול איז געבויט געווארן אין תקכ"ז. נאך א פייער אין תרס"ו, איז זי ערזעצט געווארן דורך א נייע שול. אין תרכ"ט, ביים טיילונג האט די קהילה זיך דעפינירט אלס ארטאדאקסיש. אין תרמ"ה האבן זיך צוגעשלאסן צו דער קהילה פון קערעסטיר די קלענערע שכנות'דיגע קהילות, אריינגערעכנט די פון באדראג־קישפאלוד (Bodrogkisfalud) און באדראג־סעגי (Bodrogszegi). פיל פון די אידן זענען געווען חסידים און האבן געהאט אַן אייגענע שול, וועלכע איז אין תר"פ אויך פארברענט און ווידער אויפגעבויגעווארן^[6]. אמאל זענען געווען דריי שולן אין דעם דארף, אבער היינט שטייט נאר די גרעסטע, די נעאלאגישע שול (געבויט תרס"ו), וואס דינט היינט אלס אן אפיס^[9].

קערעסטיר איז געווארן א צענטער פאר די ארטאדאקסישע קהילות אין דער געגנט. א אידישע עלעמענטאר שולע איז געגרינדעט געווארן אין 1784 (תקמ"ה), איינע פון די ערשטע אידישע פּובליק שולעס אין אונגארן, געעפנט נאך דער יאזעף דער צווייטער'ס עדיקט פון טאלעראנץ^[10]. אבער נאך עטליכע יאר איז זי ערזעצט געווארן דורך א חדר און תלמוד תורה. עס איז אויך געווען א ישיבה אין שטעטל^[6].

רבנים

צווישן די רבנים וואס האבן געדינט אין דער קהילה זענען געווען:

רבי אליעזר לאנדאן (1780–1796).
רבי ישראל וואַהרמאַן (1785–1799).
רבי אברהם אביש טעננענבוים (1800–1815)^[11].
רבי צבי הירש הכהן גלאנץ (1826–1830?)^[12], אַן אייניקל פון רבי משה טייטלבוים, וועמענס השפּעה האט געמאכט די קהילה א פעסטונג פון חסידות.
רבי משה אליהו ווייבערג (1833–1837?).
רבי מנחם גרשון מאנדל (שפעטער געטוישט זיין נאמען צו גרינוואלד; 1860–1870), וועלכער איז געקומען פון קעמעטשע. זיין קבר, מיט א נייער מצבה, געפינט זיך נידעריגער אויפן בית־עלמין בערגל^[13].
רבי משה גינז־שלעזינגער (1894–1924), מחבר פונעם ספר 'חוט המשולש'
רבי חיים שלעזינגער (1924/28–1944), זון פון ר' משה, איז געווען דער לעצטער רב און איז אומגעקומען ביי דער חורבן.

רבי ישעיה שטיינער (ר' ישעילע)

אידן דאווענען ביים ציון פון רבי ישעי'לע

דער אוהל איבערגעפילט מיט מתפללים

רבי ישעיה שטיינער (1851–1925), באקאנט אלס ר' ישעי'לע, איז געווען באקאנט אלס א וואונדער טוער רבי. ער איז געבוירן געווארן אין זבאָראָ, אונגערן אין תרי"א. נאך זיין פאטער'ס פטירה, איז ער אין עלטער פון 12 יאר געשיקט געווארן צו לערנען ביי רבי צבי הירש פון ליסקא, און איז געווארן זיין משמש. נאך רבי צבי הירש'ס פטירה (תרל"ד) האט רבי מרדכי פון נאדווארנע פארגעלייגט פאר רבי ישעי'לע זיך אריבערצוציען קיין קערעסטיר. רבי ישעילע איז געווארן א בארימטער חסידישער רבי. זיין הויז געפינט זיך ביי קאָשוט אוטצא 65–67. ר' ישעילע איז געווען באוואוסט פאר זיינע חסדים און גרויסע סעודות. ר' ישעילע האט ארגאניזירט הילף פאר פּליטים פון גאליציע בעת דער ערשטער וועלט מלחמה. אפילו גויים האבן אים צוגעשריבן איבערנאטירליכע כוחות און האבן געזוכט זיין הילף^[6].

זיין קבר געפינט זיך אויפן שפּיץ פון דערעזלע בערגל^[14]. זיין קבר איז א ארט פון מאסן עליה לרגל וואו אסאך אידן קומען אהין, ספּעציעל אין זיין יארצייט. זייט דעם אומפאל פון קאמוניזם אין 1989, פאָרן פילע אידן פון די גאנצע וועלט, מערסטנס חסידים, קיין קערעסטיר צו זיין קבר. די צאל פון משתטחים איז געוואקסן שטארק אין די לעצטע יארן. מען שאצט אז אין אייר תשפ"ג זענען געווען 50,000 באזוכער, און איז מסתמא די גרעסטע עליה לרגל אין אייראפּע, מעגליך גאר מער ווי אומאן. די אידן באזוכן צו דאווענען ביי דעם קבר, שרייבן קוויטלעך, און בעטן ברכות. דאס ארט ווערט באטראכט אלס א וויכטיגער רוחניות'דיגער צענטער^[15].

די רובין פאמיליע, אייניקלעך פון רבי שייעלע, האלטן אונטער די מסורה פון הכנסת אורחים און האבן אנטוויקלט אידישע אינפראסטרוקטור אין קערעסטיר. דאס שליסט איין קויפן די אמאליגע היים פון רבי שייעלע (וואס איז היינט א דענקמאל און הכנסת אורחים הויז) און אויפשטעלן אן אוהל איבער זיין קבר. ר' משה יוסף פרידלענדער האָט אויך אויפגעשטעלט אַן הכנסת אורחים הויז, איינס פון די צוויי הויפּט הכנסת אורחים אפּעראציעס וואו מען גיט הכנסת אורחים, אריינגערעכנט בחינם עסן, פאר טויזנטער מענטשן^[16].

דער בירגערמייסטער האט באמערקט אַ "קולטור-שאק" פאר די גויאישע איינוואוינער און אַ געמישטע רעאקציע צוליב אומבאקוועמליכקייטן, טראפיק, און זיכערהייט פראַגן. די פּרייזן פון אייגנטום זענען שטארק געשטיגן, וואָס טרייבט טייל איינוואוינער אוועק. עס זענען דא זארגן וועגן דער צוקונפט פון דעם דאָרף און פּאטענציעלע פּראבלעמען ענליך צו אומאן^[17].

נאך זיין פטירה אין תרפ"ה, האט אים נאכגעפאלגט זיין זון רבי אברהם (תרפ"ה–תרפ"ז). רבי ישעיה גראָס, אַן אייניקל פון רבי ישעי'לע און הייסט נאך אים, האט איבערגעלעבט דעם חורבן און איז געווען דער ערשטער וואס איז צוריקגעקומען קיין אונגארן פון אמעריקע אין 1964. ער האט געארבעט אויף צו פארריכטן דאס אוהל. עס זענען דאָן אייניקלעך פון ר' ישעילע וואס פירן א קהילה פון קערעסטיר אין בארא פּארק, ברוקלין, נ"י.

די מעשׂה פון ר' חיים בעל שם

א מעשה איז דערציילט פון ר' ישעילע אז אין תקמ"ב האט געלעבט א מיסטיקער מיטן נאמען מרדכי אין א גאסטהויז אויפן וועג צווישן קערעסטיר און טאָקיי. בעת א ברית מילה, האט ר' מרדכי באשלאסן צו פארוויילן די געסט און געזאגט אז ער וועט איינלאדן יוֹאָב בּן צְרוּיָה, וואס איז געווען דוד המלך'ס גענעראל, צו דער צערעמאניע. ער האט געזאגט עטליכע "מאַגישע" ווערטער, און פּלוצלינג איז פון דער ערד ארויסגעקומען א שרעקליכע געשטאלט אין פולער מיליטערישער פאָרעם מיט א שווערד און שפּיז. די געסט זענען געווארן שטארק דערשראקן, און ר' מרדכי האט אים באפוילן צוריקצוגיין צו זיין ארט. די געשטאלט האט זיך אפּגעזאגט און דערקלערט אז ווייל ער איז געשטערט געווארן, וועט ער פארניכטן די שטאָט קערעסטיר. די דערשראקענע געסט האבן נישט געוואוסט וואס צו טון, ווען פּלוצלינג איז באוויזן געווארן ר' חיים, וואס האט געלעבט אין דעם נאנטן דארף סעג (Szeg) און איז געווען א וויינגערטנער היטער. ר' חיים האט באפוילן דער געשטאלט צוריקצוגיין. די געשטאלט איז גיך פארשוואונדן געווארן. אזוי איז אנטפּלעקט געווארן דער באהאלטענער גרויסער מאן, ר' חיים. מ'האלט אז דער קבר פון ר' חיים בעל שם געפינט זיך אין בית־עלמין און ווערט באצייכנט דורך א מצבה עלטער פון צוויי הונדערט יאר. לעצטנס האט מען איבערגעמאט דעם מציבה און צוגעלייגט אויף אים דעם טיטל "בעל שם טוב" (!)^[18].

ציוניזם

די ציוניסטישע באוועגונג האט זיך געשטארקט און פארשפּרייט מיט דעם אנקום פון פּליטים פון גאליציע נאך דער ערשטער וועלט מלחמה, און פיל פון די אלטע איינוואוינער פונעם שטעטל האבן זיך שפּעטער צוגעשלאסן צו זיי. נאך די פּאגראמען פון די "ווייסע טעראר" אין 1919, איז דארט געגרינדעט געווארן א ציוניסטישער סניף, און פילע בן געהאט קק"ל קעסטלעך און סובסקרייבער צו ציוניסטישע צייטונגען^[6].

אנטיסעמיטיזם

סוף 18טן און אנהייב 19טן יארהונדערט האבן די אידן פונעם שטעטל געליטן פון אנטיסעמיטיזם פון די גויאישע פויערן, וואס זענען געווען אָן רעכטן. די פּויערן האבן מקנא געווען די אידן פאר זייער הצלחה אין וויין־פּראדוקציע און פארקויף, א געביט אין וואס זיי האבן נישט מצליח געווען. זיי האבן אויך נישט גוט געזען די פארבינדונגען פון די אידן מיט די גוט-באזיצער. עס זענען געווען פּרואוון צו פארמיידן אידן פון קויפן וויינגערטנער, און כאטש עס זענען ארויסגעגעבן געווארן באפעלן דערין, זענען זיי נישט פאקטיש אויסגעפירט געווארן^[6].

ביים ערשטן וועלט מלחמה, ווען די רוסישע ארמיי האט איינגענומען גאליציע, זענען פיל אידן אנטלאפן קיין אונגארן. עטליכע הונדערט פון די פּליטים האבן זיך באזעצט אין קערעסטיר. זייער אנקומען האט ארויסגערופן ווידערשטאנד פון די גויאישע תושבים און האט געפירט צו אנטיסעמיטישע אויסדרוקן, וועלכע זענען ביז דאן נישט געווען אזוי ברייט פארשפּרייט. עס האט זיך אנגעהויבן א הסתה קעגן די בחורים פון לאקאלן ישיבה, באשולדיגנדיג זיי אין אויסמיידן מיליטער-דינסט, ספּעציעל בעת דעם "ווייסן טעראר". פיל האבן באשולדיגט די אידן פאר דעם דורכפאל פון אונגארן אין דער מלחמה. די לאגע האט דערגרייכט א שפּיץ, ווען א דעמאביליזירטער סאלדאט אין קערעסטיר האט דערמארדעט א גאנצע אידישע משפּחה^[6].

דער חורבן

בירקענוי, פוילן, אידישע פרויען און קינדער פון קערעסטיר פארנט פון קרעמאטאריום 3 אויף זייער וועג צו קרעמאטאריום 2, מאי 1944.

בעת דער צווייטער וועלט מלחמה, אנגעהויבן פון תרצ"ט, זענען די אידן אונטערגעווארפן געווארן שטרענגע אנטי־אידישע מאסנאמען. זיי זענען בארויבט געווארן פון זייער פּרנסה, און פיל בחורים זענען רעקרוטירט געווארן פאר צוואנגס-ארבעט. נאך דער דייטשער אקופּאציע פון אונגארן (19טן מערץ 1944), זענען די אידן צוזאמגענומען געווארן (אסרו חג פסח, 16–17טן אפּריל). זיי זענען ערשט קאנצענטרירט געווארן אין א לאקאלן געטא, וואס איז באשטאנען פון דער שול און ארומיגע קהילה בנינים, וואו זיי זענען בארויבט געווארן פון זייער לעצטן פארמעגן. עס זענען פארשפּרייט געווארן פּלאקאטן צווישן די גויאישע איינוואוינער, וואס האבן געווארנט מיט טויט־שטראף פאר יעדן וואס פּרואווט העלפן אידן אנטלויפן, און מיט ארעסט פאר יעדן וואס נעמט אידיש פארמעגן אלס פקדון^[6].

נאך עטליכע טעג, זענען זיי אריבערגעפירט געווארן צום געטא פון איהעל, וואו אויך אנדערע אידן פון דער געגנט זענען קאנצענטרירט געווארן. די איינוואוינער פונעם שטעטל האבן צוגעקוקט גלייכגילטיג ווי מען דעפּארטירט די אידן. א טאג נאך דער דעפּארטאציע, איז אלץ פון די אידן — קליידער, מעבל — אויפגעקליבן געווארן דורך דער לאקאלער צווייג פונעם פייל־קרייץ און פארטיילט געווארן צווישן די איינוואוינער. זייערע הייזער זענען אויך פארכאפּט געווארן דורך די קריסטן^[6].

ביים ארויסגיין פון קערעסטיר, איז זיי נישט ערלויבט געווארן מיטצונעמען מער ווי א קליינע האנט־טאש. מען האט געמאכט א גרונטליכע זוכונג אויף יעדן וואס איז אריין אין געטא, און יעדע ווערטפולע זאך וואס מען האט געפונען ביי זיי, איז צוגענומען געווארן. די ענגשאפט אין געטא איז געווען זייער גרויס, בערך 20–25 מענטשן אין איין צימער. די צאל פון די פארשפּארטע אין געטא האט דערגרייכט 15,000 מענטשן, און עס איז זיי געגעבן געווארן ווייניג עסן. די זשאנדארמען האבן אויסגעפארשט די אידן, מיט פּייניגונגען, כדי ארויסצופּרעסן פון זיי אינפארמאציע וועגן זייער באהאלטן ווערטפולע זאכן. עטליכע זענען געשטארבן פון די יסורים, און אנדערע האבן זיך גענומען דאס לעבן^[6].

די אידן זענען דעפּארטירט געווארן פון איהעל קיין אוישוויץ אין פיר טראנספּארטן. די מערהייט פון די אידן פון קערעסטיר זענען געווען אינעם דריטן טראנספּארט, וואס איז ארויסגעפארן דעם 25טן מאי, מיט 4,000 מענטשן. זיי זענען אנגעקומען קיין אוישוויץ ערב שבועות תש"ד^[6]. פון די 700 וואס זענען דעפּארטירט געווארן, זענען ווייניגער ווי הונדערט געבליבן לעבן.

נאכן חורבן

נאָך דער מלחמה זענען צוריקגעקומען קיין קערעסטיר 37 איבערלעבער, מערסטנס די יונגערע. די קהילה איז געוואקסן צו 63 ביז 1949^[7], אבער זיי האבן זיך אַלע אריבערגעצויגן אין גרעסערע קהילות אדער עמיגרירט נאך עטליכע יאר. דאס איז געווען טיילווייז צוליב דעם פיינטליכן באציאונג פון דער לאקאלער באפעלקערונג. די לעצטע אידן האבן פארלאזט דאס ארט נאך דער אונגארישער רעוואלוציע אין 1956^[6]. היינט וואוינען דארט נישט מער קיין אידן. די שול ווערט היינט גענוצט פאַר מאגאזין.

היינטצייטיגער מצב: די גאסן זענען פארבעסערט געווארן, עס איז דא א באן סטאנציע, מער אויטאס און טעלעוויזיעס. אבער עס זענען נאך אלץ דא פיל קיען און פערד, און דאס שטעטל איז נאָך זייער קליין. די שול ווערט היינט גענוצט פאר מאגאזין. ר' ישעילעס הויז איז אביסל א טוריסטן־אטראקציע, ספּעציעל בעת זיין יארצייט. די מער פארמעגליכע אדער די וואס זוכן בילדונג האבן זיך אריבערגעצויגן אין די שטעט, אזוי אז פיל פון די לייט דארט זענען אָרעם אדער עלטער^[8].

נאָטירבאַרע ערטער און אטראקציעס

ר' ישעי'לע'ס הויז: געפינט זיך ביי קאָשוט אוטצא 67^[19]. עס איז איבערגעבויט געווארן און ווערט היינט גענוצט פאר רייזנדע. עס ציט א סך מענטשן יערליך, ספּעציעל אויף זיין יארצייט^[20]. עס זענען צוגעשטעלט געווארן באקוועמליכקייטן פאר טוריסטן, ווי א באדשטוב.

ר' ישעי'לע'ס קבר (דאס אוהל): געפינט זיך אויפן שפּיץ פון דערעזלע בערגל. דאס אוהל איז אַן אָרט פון פּילגרימאַזש. ארום תש"ס פלעגן ארום 600–800 מענטשן מאכן די יערליכע רייזע צום יארצייט^[21].

אידישער בית־עלמין: געגרינדעט אין 1767. עס ליגן דארט רבנים ווי דער רב, ר' מנחם גרשון מאנדל. אַן אלטער קבר, מער ווי צוויי הונדערט יאר אלט, געפינט זיך דארט. פיל גלויבן אז דארט ליגט ר' חיים בעל שם (זעט אויבן).

אנדערע דענקמעלער און אַטראַקציעס: דער מלחמה קרבנות מעמאָריאַל־פּאַרק, דער חורבן מעמאָריאַל טאַבלאַט און מעמאָריאַל אָרט זענען ביים הויפּט גאס פונעם דאָרף. אן אייגנארטיגע אטראקציע איז דער אונגערישער מאטארביציקל מוזעום^[22]. עס זענען אויך ארומיקע בערג. דאס שטעטל גרעניצט זיך מיט טאָקאי, בארימט פאר וויין. די שטיינברוך איז נאך אלץ זעבאר פונעם בית־עלמין און מ'גלויבט אז זי ווערט נאך גענוצט.

נאָטירבאַרע מענטשן (אויסער די רבנים)

יחזקאל טויב, האָט געלעבט און איז באַגראָבן אין קערעסטיר. געקומען קיין קערעסטיר אין די 1800ער יאָרן. די טויב משפּחה האט באזיצט א שטיינברוך.
חיים בן חיים הכהן אונגאר, איז געווען א פארוואלטער אינעם שטיינברוך אין קערעסטיר. זיין טאכטער יוטא איז אדאפּטירט געווארן דורך ר' ישעי'לע^[23].
רבי יצחק צבי דייטש

ביבליאגראפיע

יהודה קומלוש, בודרוגקרסטור אין פנקס הקהילות הונגריה, עמ' 221–223
ר' ישעיה גראס, פון קערעסטיר ביז אמעריקא, תשס"א – אן אויטאביאגראפיע

דרויסנדיגע לינקס

"קערעסטיר", אויף JewishGen (ענגליש)
וויזיט קערעסטיר וועבזייטל
קרסטיר (הונגריה), אויפ'ן וועבזייטל פון דער מדינת ישראל נאציאנאלער ביבליאטעק
"משפחות, רבנים, ואנשי שם, פון באדראג קערעסטיר", אשכול אויף אייוועלט

רעפערענצן

↑ אויך ב’ קערסטיר, ב’ קריסטהיר, קרעסטיר, קרעסטור, קערעסטער, קראַסטיהר, קערסטור, קרעסטאהר. זעט בערל כהן, ספר הפרענומעראנטן, זז' 23 און 272.
↑ אפּצוטיילן פון פילע אנדערע שטעט מיט דעם נאמען קערעסטור.
↑ Detailed Gazetteer of Hungary, KSH code 30784.
↑ Footsteps of the wonder rabbis - Bodrogkeresztúr.
↑ פון 1840: באפעלקערונג צענזוסן פון אונגארישע אידן, 1993.
↑ ^6.00 ^6.01 ^6.02 ^6.03 ^6.04 ^6.05 ^6.06 ^6.07 ^6.08 ^6.09 ^6.10 ^6.11 ^6.12 ^6.13 קומלוש, פנקס.
↑ ^7.0 ^7.1 Laszlo Harsanyi / Randolph Braham, "Bodrogkeresztúr", Encyclopaedia Judaica, 2007.
↑ ^8.0 ^8.1 Sarah Gluck.
↑ Bodrogkeresztúr - A zempléni zsidóság honlapja.
↑ Former Synagogue – Dereszla-domb.
↑ פנחס זעליג שווארץ, שם הגדולים מארץ הגר א, פאקש, תרע"ד, עמ' 7.
↑ פנחס זעליג שווארץ, שם הגדולים מארץ הגר א, פאקש, תרע"ד, עמ' 63.
↑ Al Silberman.
↑ A little about Bodrogkeresztúr.
↑ Gabe Friedman, Bodrogkeresztur Pilgrimage: Chasidic Jews flood tiny Hungarian town, The Jewish Chronicle, ‏אפריל 26, 2023.
↑ The Jewish History of Kerestir (Bodrogkeresztúr) – Visit Kerestir.
↑ Yaakov Schwartz, 'Wonder Rabbi' pilgrimage brings feuds, fraud and huge potential for Hungary's Jews, Times of Israel, ‏מאי 6, 2023.
↑ יוסף מרדכי גינצלער, מי באר ישעיהו, טארנא, תרפ"ח, עמ' לה–לו; זעט "הבעל שם טוב מקערעסטיר - רבי חיים ב"ר יחיאל מיכאל זצוק"ל - נפטר בדר"ח חשון תקמ"ב לפ"ק", אשכול אויף אייוועלט.
↑ https://maps.app.goo.gl/bFTWfAZgMNFGjymG6.
↑ AFP, Walking In The Footsteps Of Hungary's Revered Rabbi Steiner, RFE/RL, ‏אפריל 25, 2023.
↑ Rabbi Shaye Grosz.
↑ Footsteps of the wonder rabbis - Hungarian Motorcycle Museum.
↑ Stuart Ungar; Irene Boehm.

[1] אויך ב’ קערסטיר, ב’ קריסטהיר, קרעסטיר, קרעסטור, קערעסטער, קראַסטיהר, קערסטור, קרעסטאהר. זעט בערל כהן, ספר הפרענומעראנטן, זז' 23 און 272.

[2] אפּצוטיילן פון פילע אנדערע שטעט מיט דעם נאמען קערעסטור.

[3] Detailed Gazetteer of Hungary, KSH code 30784.

[4] Footsteps of the wonder rabbis - Bodrogkeresztúr.

[5] פון 1840: באפעלקערונג צענזוסן פון אונגארישע אידן, 1993.

[פנקס-6] 6.00 ^6.01 ^6.02 ^6.03 ^6.04 ^6.05 ^6.06 ^6.07 ^6.08 ^6.09 ^6.10 ^6.11 ^6.12 ^6.13 קומלוש, פנקס.

[יודאיקע-7] 7.0 ^7.1 Laszlo Harsanyi / Randolph Braham, "Bodrogkeresztúr", Encyclopaedia Judaica, 2007.

[גליק-8] 8.0 ^8.1 Sarah Gluck.

[9] Bodrogkeresztúr - A zempléni zsidóság honlapja.

[10] Former Synagogue – Dereszla-domb.

[11] פנחס זעליג שווארץ, שם הגדולים מארץ הגר א, פאקש, תרע"ד, עמ' 7.

[12] פנחס זעליג שווארץ, שם הגדולים מארץ הגר א, פאקש, תרע"ד, עמ' 63.

[13] Al Silberman.

[14] A little about Bodrogkeresztúr.

[15] Gabe Friedman, Bodrogkeresztur Pilgrimage: Chasidic Jews flood tiny Hungarian town, The Jewish Chronicle, ‏אפריל 26, 2023.

[16] The Jewish History of Kerestir (Bodrogkeresztúr) – Visit Kerestir.

[17] Yaakov Schwartz, 'Wonder Rabbi' pilgrimage brings feuds, fraud and huge potential for Hungary's Jews, Times of Israel, ‏מאי 6, 2023.

[18] יוסף מרדכי גינצלער, מי באר ישעיהו, טארנא, תרפ"ח, עמ' לה–לו; זעט "הבעל שם טוב מקערעסטיר - רבי חיים ב"ר יחיאל מיכאל זצוק"ל - נפטר בדר"ח חשון תקמ"ב לפ"ק", אשכול אויף אייוועלט.

[19] ttps://maps.app.goo.gl/bFTWfAZgMNFGjymG6.

[20] AFP, Walking In The Footsteps Of Hungary's Revered Rabbi Steiner, RFE/RL, ‏אפריל 25, 2023.

[21] Rabbi Shaye Grosz.

[22] Footsteps of the wonder rabbis - Hungarian Motorcycle Museum.

[23] Stuart Ungar; Irene Boehm.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

@@ שורה 1: / שורה 1: @@
 {{דרעפט}}
-'''קערעסטיר''' (אונגעריש: Bodrogkeresztúr, '''באָדראָגקערעסטור''') איז א קליין שטעטל אין דער געגנט פון באָרשוד-אַבאַוי-זעמפּלען, אין צפון־מזרח אונגערן. דאס שטעטל איז באַנאָמענט נאכן טייך באָדראָג, וואס פליסט נעבן אים. עס זענען דא בערג ארום דעם שטעטל. קערעסטיר גרענעצט מיט [[טאקאי|טאָקאי]], וואס איז בארימט פאר זיינע וויינען. דאס שטעטל געפינט זיך 48 קילאמעטער מזרח פון דער שטאט [[מישקאלץ]]. די קאָאָרדינאַטן פון שטעטל זענען 48°10' צפון, 21°22' מזרח.
+{{coord|48|9|37|N|21|21|35|E|region:HU|display=title}}
+[[טעקע:Bodrogkisfalud, látkép.jpg|קליין|באדראג־קערעסטור]]
+'''קערעסטיר'''{{הערה|אויך ב’ קערסטיר, ב’ קריסטהיר, קרעסטיר, קרעסטור, קערעסטער, קראַסטיהר, קערסטור, קרעסטאהר. זעט בערל כהן, ספר הפרענומעראנטן, זז' 23 און 272.}} (אונגעריש: Bodrogkeresztúr, '''באָדראָג־קערעסטור'''{{הערה|אפּצוטיילן פון [https://hu.wikipedia.org/wiki/Keresztúr_(egyértelműsítő_lap) פילע אנדערע שטעט מיט דעם נאמען קערעסטור].}}) איז איז א דארף אין דער באָרשאָד-אַבאַוי-זעמפּלען פּראווינץ, אין צפון־מזרח אונגארן. עס געפינט זיך אויף די ברעג פונעם באדראג טייך און איז טייל פון דעם טאקאי וויין געגנט, וועלכער איז א [[UNESCO]] [[וועלט ירושה ארט]]. עס זענען דא בערג ארום דעם שטעטל. דאס שטעטל געפינט זיך 48 קילאמעטער מזרח פון דער שטאט [[מישקאלץ]].
-לויט די מקורים פון 2018, האבן געלעבט אין דעם שטעטל בערך 1,080 איינוואוינער, און אין 2023, בערך 950 איינוואוינער וואס זענען נישט יידן, אויסער עטליכע יידן וואס זענען נישט פון דארט און היטן אפּ די געסט הייזער ביי די שולן.
+היינט לעבן אין דעם שטעטל אונטער 850 איינוואוינער{{הערה|[https://www.ksh.hu/apps/hntr.telepules?p_lang=EN&p_id=30784 Detailed Gazetteer of Hungary], KSH code 30784|כיוון=שמאל}} וואס זענען נישט אידן, אויסער עטליכע אידן וואס זענען נישט פון דארט און היטן אפּ די געסט הייזער ביי די שולן.
 ==היסטאריע==
-די געגנט איז באזעצט זינט פּרעהיסטארישע צייטן. דאס שטעטל און זיין פעסטונג זענען צום ערשטן דערמאנט געווארן אין 1239. אין דעם 16טן יארהונדערט, איז קערעסטיר דערמאנט געווארן אלס א מארק־שטעטל. דאס שטעטל איז צוויי מאל חרוב געווארן: איינמאל בעת דער אויפשטאנד פון פראַנץ ראַקאָצי אין אָנהייב פונעם 18טן יאָרהונדערט, און א צווייט מאל בעת דער מהפּכה פון 1848–1849. דאס שטעטל האט אבער באוויזן זיך צו באנייען, הויפּטזעכליך דורך וויין־פּראדוקציע, וואס איז באדייטנד מאדערניזירט געווארן דורך חסידישע מתיישבים וואס זענען געקומען אין 1726.
+[[טעקע:Bodrogkeresztúr, 3916 Hungary - panoramio (6).jpg|קליין|אריינגאנג צום דארף]]
+די געגנט איז באזעצט זינט פּרעהיסטארישע צייטן. דער דארף און זיין פעסטונג זענען צום ערשטן דערמאנט געווארן אין 1239. אין דעם 16טן יארהונדערט, איז קערעסטיר דערמאנט געווארן אלס א מארק-שטעטל. דאס דארף איז צוויי מאל חרוב געווארן: איינמאל בעת דער אויפשטאנד פון [[פערענץ ראקאצי|פערענץ ראַקאָצי]] אין אנהייב פונעם 18טן יארהונדערט, און א צווייט מאל בעת דער [[לאיאש קאשוט|רעוואלוציע פון תר"ט]]. דאס שטעטל האט זיך אבער צוריקגעכאפט, בעיקר א דאנק דער וויין-קולטור, וועלכע איז מאדערניזירט געווארן דורך די אידישע איינוואוינער וועלכע זענען אנגעקומען אין 1726{{הערה|[https://footstepsofwonderrabbis.com/en/tourism/tokaj-and-its-region/bodrogkeresztur Footsteps of the wonder rabbis - Bodrogkeresztúr]|כיוון=שמאל}}.
 ==די אידישע קהילה==
-די ערשטע יידן האבן זיך באזעצט אין קערעסטיר אין 1726, זיבן משפּחות וואס זענען געקומען פון פּוילן. זיי האָבן זיך באזעצט מיט דער שטיצע פון די בעלי־אחוזות. די ערשטע ידיעות וועגן יידן אין שטעטל זענען פון דעם צענזוס פון 1723–1724.
+{| class="wikitable floatleft"
+! יאר
+! צאל אידן{{הערה|פון 1840: [https://library.hungaricana.hu/hu/view/NEDA_nemzetisegi_Zsido_1840-1941/?pg=369&layout=s&query=Bodrogkeresztúr באפעלקערונג צענזוסן פון אונגארישע אידן, 1993]}}
+! באפעלקערונג אין סך הכל
+|-
+|תק"כ
+|10{{הערה|שם=פנקס|קומלוש, פנקס}}
+|
+|-
+|ת"ר
+|239
+|
+|-
+|תר"מ
+|309
+|1,256
+|-
+|תר"ע
+|404
+|
+|-
+|תר"פ
+|467
+|
+|-
+|תר"צ
+|535
+|
+|-
+|תש"א
+|455
+|2,248
+|-
+|}
+די ערשטע אידן, זיבן משפּחות וואס זענען געקומען פון פּוילן, האבן זיך באזעצט אין קערעסטיר, אין תפ"ד, לויט א צענזוס פון 1726. זיי האבן זיך באזעצט מיט דער שטיצע פון די גוט-באזיצער. זיי האבן איבערגענומען דעם וויין-האנדל פון די גריכישע סוחרים און געהאט א גרויסע ראלע אין מאדערניזירן די וויין-קולטור און פּראדוקציע.
-'''פּאפּולאציע:''' די יידישע באפעלקערונג אין קערעסטיר איז געשוואונגען: 58 אין 1746, 336 אין 1880, 535 אין 1930, און 455 אין 1941, וואס איז געווען 20.2% פון די 2,248 איינוואוינער פונעם שטעטל. נאכן חורבן, זענען צוריקגעקומען 37 איבערלעבער, וואס איז געוואקסן צו 63 ביז 1949. אין זיין שפּיץ, איז די יידישע פּאפּולאציע געווען בערך 100 משפּחות.
+'''פּאפּולאציע:''' די אידישע באפעלקערונג אין קערעסטיר האט זיך געמערט: 58 אין 1746, 336 אין 1880, 535 אין 1930. לויטן צענזוס פון 1941, דער לעצטער פאר דער שואה, האט דאס שטעטל געהאט א אידישע באפעלקערונג פון 455, וואס האט אויסגעמאכט 20.2% פון דער סך הכל באפעלקערונג פון 2,248. נאכן חורבן, זענען צוריקגעקומען 37 איבערלעבער, וואס איז געוואקסן צו 63 ביז 1949{{הערה|שם=יודאיקע|{{יודאיקה|Laszlo Harsanyi / Randolph Braham|Bodrogkeresztúr|לינק=https://www.encyclopedia.com/religion/encyclopedias-almanacs-transcripts-and-maps/bodrogkeresztur}}|כיוון=שמאל}}, און ביים שפּיץ, איז די אידישע פּאפּולאציע נאכן קריג געווען בערך 100 משפּחות{{הערה|שם=גליק|[https://kehilalinks.jewishgen.org/Bodrogkeresztur/Gluck.html Sarah Gluck]|כיוון=שמאל}}.
-'''עקאָנאָמיש לעבן:''' די יידן זענען הויפּטזעכליך געווען סוחרים, קרעמערס, קרעטשמערס, און פראַכט־פורמאַנס. זיי האָבן געהאַנדלט מיט לאַנדווירטשאַפטליכע פּראָדוקטן, אַריינגערעכנט וויין. ווייל קערעסטיר געפינט זיך אין דער טאָקייער געגנט, זענען אויך געווען יידישע וויין־פּראָדוצירערס. בעת די צייטן פונעם גרוסן רבי, ר' ישעיה שטיינער, זענען פיל יידן געווען וואָגאָנערס (וואָס האָבן צוגעשטעלט טראַנספּאָרטאַציע פאַר באַזוכער). טייל פון זיי האָבן געעפנט רעסטאָראַנען. עס איז געווען אַ יידיש־באַזיצענער שטיין־שטיין ברוך, וואָס האָט צוגעשטעלט שטיינער פאַר הייזער און אַרבעט פאַר איינוואוינער. די שטיין־שטיין ברוך איז נאָך אַלץ זעעדיק פונעם בית־עלמין. די בעלי־אַחוזות האָבן ערלויבט יידן צו קויפן וויינגערטנער צו פּראָדוצירן כּשר וויין. די מצב פון די מערהייט יידן איז געווען שווער עקאָנאָמיש, און די עליה צום רבי פון נאָענטע ישובים איז געווען אַ וויכטיקער טייל פון זייער פּרנסה.
+===עקאנאמיש לעבן===
+די ערשטע זידלער האבן בעיקר געהאנדלט מיט לאנדווירטשאפטליכע פּראדוקטן, אריינגערעכנט וויין. די גוט-באזיצער האבן ערלויבט אידן צו קויפן וויינגערטנער צו פּראדוצירן כשר וויין{{הערה|שם=פנקס}}. אידישע זידלער האבן געשפּילט א גרויסע ראלע אין מאדערניזירן דעם וויין-וואוקס און פּראדוקציע, און דאס פארשפּרייטן כשר'ע וויינען. די טויב פאמיליע האט באזיצט א [[שטיינברוך]] (א בארג פון וואס מען האקט שטיינער; quarry), וואס האט צוגעשטעלט שטיינער פאר הייזער און ארבעט פאר איינוואוינער. די שטיינברוך איז נאך אלץ זעבאר פונעם בית־עלמין.
-'''רעליגיעז לעבן און רבנים:''' די קהילה האָט זיך אָרגאַניזירט סוף פונעם 18טן יאָרהונדערט. אַ חברה קדישא און אַ יידישן בית־עלמין זענען געגרינדעט געוואָרן אין 1767. עס איז אויך געווען אַ חברת גמילות חסדים, אַ חברת ש״ס, און אַ יוגנט גרופּע באַקאַנט אַלס תּפארה בחורים. די קהילה האָט געהאַט צוויי צווייגן אין בודראָגקישפאַלוד און סעגי. די ערשטע שול איז געבויט געוואָרן אין 1767. נאָך אַ פייער אין 1906, איז זי עקשאַפן געוואָרן דורך אַ נייע שול. אין 1868–69, האָט די קהילה זיך דעפינירט אַלס אָרטאָדאָקסיש. אין 1885, האָבן זיך צוגעשלאָסן צו דער קהילה פון קערעסטיר די קלענערע נאָענטע קהילות. פיל פון די יידן זענען געווען חסידים און האָבן געהאַט אַן אייגענע שול. די חסידים האָבן געשפּילט אַ ראָלע אין מאָדערניזירן די וויין־פּראָדוקציע נאָך זייער אָנקומען אין 1726. קערעסטיר איז געוואָרן אַ צענטער פאַר די אָרטאָדאָקסישע קהילות אין דער געגנט. אַ יידישע עלעמענטאַר שול איז געגרינדעט געוואָרן אין 1784, אָבער נאָך עטליכע יאָר איז זי עקשאַפן געוואָרן דורך אַ חדר און תּלמוד תּורה. עס איז אויך געווען אַ ישיבה אין שטעטל.
+בעת די צייטן פונעם גרויסן רבי, ר' ישעיה שטיינער, זענען פיל אידן געווען בעלי עגלה (וואס האבן צוגעשטעלט טראנספּארטאציע פאר באזוכער). אויך האבן געוויסע געעפנט רעסטאראנען און געמאכט פרנסה פון די געסט. די מצב פון די מערהייט אידן איז געווען שווער עקאנאמיש, און עס זענען געווען משפחות וועמענס הויפט פרנסה איז געקומען פון דער שטיצע וואס זיי האבן באקומען פון צייט צו צייט פון רבי'ן, פון נדבות פון געסט{{הערה|שם=פנקס}}.
-*'''רבנים:''' צווישן די רבנים וואָס האָבן געדינט אין דער קהילה זענען געווען ר' אליעזר לאַנדאָן (1780–1796), ר' ישׂראל וואַהרמאַן (1785–1799), ר' אברהם טענענבוים (1800–1815), ר' צבי הירש הכהן גלאַנץ (1826–1827?), אַן אייניקל פון ר' משה טייטלבוים, וועמענס השפּעה האָט געמאַכט די קהילה אַ מאַכט־פעסטונג פון חסידות. אַנדערע רבנים זענען געווען ר' משה אליהו (1833–1837?), ר' משה גינז־שלעזינגער (1894–1924/28), און זיין זון ר' חיים שלעזינגער (1924/28–1944), וואָס איז אומגעקומען אין חורבן. דער ערשטער הויפּט־רב פון קערעסטיר איז געווען ר' מנחם גרשון מאַנדל (1860–1870), וועלכער איז געקומען פון קעמעטשע. זיין קבר, מיט אַ נייער מצבה, געפינט זיך נידעריקער אויפן בית־עלמין בערגל.
-*'''ר' ישעיה שטיינער (ר' ישעילע):''' ר' ישעיה שטיינער (1851–1925), באַקאַנט אַלס ר' ישעילע, איז געווען אַ נערצטער רב און באַקאַנט אַלס אַ וואוּנדער טוער רבי. ער איז געווען דער גרינדער פון דער קערעסטירער חסידישער דינאַסטיע. ער איז געבוירן געוואָרן אין זבאָראָ, אונגערן (היינט זבאָראָוו, סלאָוואַקיי) אין 1851. נאָך זיין פאָטערס טויט, איז ער אין עלטער פון 12 יאָר געשיקט געוואָרן צו לערנען ביי ר' צבי הירש פון ליסקאַ, און שפּעטער געוואָרן אַ תּלמיד פון ר' חיים האַלבערשטאַם פון סאַנז. נאָכן פטירה פון ר' חיים פון סאַנז, איז ער געוואָרן אַ תּלמיד פון ר' מרדכי פון נאַדוואָרנע. דער נאַדוואָרנער רבי האָט אים פאָרגעלייגט אַריבערצוקייבן קיין קערעסטיר. ר' ישעילע איז אַריבערגעקומען קיין קערעסטיר סוף 1800ער יאָרן און געוואָרן אַ באַרימטער חסידישער רבי. זיין הויז געפינט זיך ביי קאָסוט עוץ 65 אָדער 67. דאָס הויז איז איבערגעבויט געוואָרן און דינט היינט פאַר רייזנדע. אַ סך מענטשן קומען אַהין, ספּעציעל אין זיין יאָרצייט. ר' ישעילע איז געווען באַוואוּסט פאַר זיינע חסדים און גרויסע סעודות. זיין שטוב האָט געדינט אַלס היים פאַר אַ יונגער מיידל, יוטאַ (דזשוליאַ) אונגאַר, וואָס ער האָט אַדאָפּטירט נאָכן טויט פון איר מוטער, און זי איז געבליבן ביי אים ביז זי האָט חתונה געהאַט. ר' ישעילע האָט אָרגאַניזירט הילף פאַר פּליטים פון גאַליציע בעת דער ערשטער וועלט מלחמה. מענטשן, ספּעציעל פרויען, האָבן אים צוגעשריבן איבערנאַטירליכע כּוחות און האָבן געזוכט זיין הילף. זיין קבר (דאָס אויהל) געפינט זיך אויפן שפּיץ פון דערעזלע בערגל. זיין קבר איז נאָך אַלץ אַ אָרט פון פּילגרימאַזש. נאָך זיין פטירה אין 1925, איז אים נאָכגעפאָלגט זיין זון אברהם שטיינער (1925–1927). זיין אייניקל, ר' שייע גראָס, האָט געשריבן אַ בוך "פון קערעסטיר צו אַמעריקע". ר' שייע גראָס, אַן אייניקל און נאָמענגעבּן נאָך ר' ישעילע, האָט איבערגעלעבט דעם חורבן און איז געווען דער ערשטער וואָס איז צוריקגעקומען קיין אונגערן פון אַמעריקע אין 1964. ער האָט געאַרבעט אויף צו פאַרריכטן דאָס אויהל. עס זענען דאָן אייניקלעך פון ר' ישעילע וואָס פירן אַ קהילה פון קערעסטיר אין באָראָ פּאַרק, ברוקלין, נ"י.
-*'''די מעשׂה פון ר' חיים בעל שם:''' אַ מעשׂה איז דערציילט פון ר' ישעילע אַז אין 1782 האָט געלעבט אַ מיסטיקער מיטן נאָמען מרדכי אין אַ געסטהויז אויפן וועג צווישן קערעסטיר און טאָקיי. בעת אַ ברית מילה, האָט ר' מרדכי באַשלאָסן צו פאַרוויילן די געסט און געזאָגט אַז ער וועט איינלאַדן יוֹאָב בּן צְרוּיָה, וואָס איז געווען דוד המלך'ס גענעראַל, צו דער צערעמאָניע. ער האָט געזאָגט עטליכע "מאַגישע" ווערטער, און פּלוצלינג איז פון דער ערד אַרויסגעקומען אַ שרעקליכע געשטאַלט אין פולער מיליטערישער פאָרעם מיט אַ שווערד און שפּיז. די געסט זענען געוואָרן שטאַרק דערשראָקן, און ר' מרדכי האָט אים באַפוילן צוריקצוגיין צו זיין אָרט. די געשטאַלט האָט זיך אָפּגעזאָגט און דערקלערט אַז ווייל ער איז געשטערט געוואָרן, וועט ער פאַרניכטן די שטאָט קערעסטיר. די דערשראָקענע געסט האָבן נישט געוואוּסט וואָס צו טאָן, ווען פּלוצלינג איז באַוויזן געוואָרן ר' חיים, וואָס האָט געלעבט אין דעם נאָענטן דאָרף סעג (Szeg) און איז געווען אַ וויינגערטנער היטער. ר' חיים האָט באַפוילן דער געשטאַלט צוריקצוגיין. די געשטאַלט איז גיך פאַרשוואוּנדן געוואָרן. אַזוי איז אנטפּלעקט געוואָרן דער באַהאַלטענער גרוסער מאַן, ר' חיים. מע האַלט אַז דער קבר פון ר' חיים בעל שם געפינט זיך אין בית־עלמין און ווערט באַצייכנט דורך אַ מצבה עלטער פון צוויי הונדערט יאָר, און עטליכע גלויבן אַז דאָרט ליגט דער בעל שם טוֹב אַליין{{הערה|{{אייוועלט|43425|הבעל שם טוב מקערעסטיר - רבי חיים ב"ר יחיאל מיכאל זצוק"ל - נפטר בדר"ח חשון תקמ"ב לפ"ק}}}}.
-'''ציונות:''' די ציוניסטישע באַוועגונג האָט זיך געשטאַרקט און פאַרשפּרייט זיך מיט דעם אָנקומען פון פּליטים פון גאַליציע נאָך דער ערשטער וועלט מלחמה, און פיל פון די אַלטע איינוואוינער פונעם שטעטל האָבן זיך שפּעטער צוגעשלאָסן צו זיי. נאָך די פּרעות פון ווייסן טעראָר אין 1919, איז דאָרט געגרינדעט געוואָרן אַ ציוניסטישער סניף.
+===קהילה===
+[[טעקע:Bodrogkeresztúrzsini17.jpg|קליין|די נעאלאגישע שול אין קערעסטיר אין תשע"ח]]
+די קהילה האט זיך ארגאניזירט סוף פונעם 18טן יארהונדערט. א חברה קדישא און א אידישן בית־עלמין זענען געגרינדעט געווארן אין תקכ"ז. עס איז אויך געווען א חברת גמילות חסדים, א חברת ש"ס, און א יוגנט גרופּע באקאנט אלס תפארת בחורים.
-'''אנטיסעמיטיזם:''' סוף 18טן און אָנהייב 19טן יאָרהונדערט האָבן די יידן פונעם שטעטל געליטן פון אַנטיסעמיטיזם פון די נישט־יידישע איכערים, וואָס זענען געווען אָן רעכטן. די איכערים האָבן מקנא געווען די יידן פאַר זייער הצלחה אין וויין־פּראָדוקציע און פאַרקויף, אַ געביט וואָס זיי זענען נישט געלונגען אין. זיי האָבן אויך ניט גוט געזען די פאַרבינדונגען פון די יידן מיט די בעלי־אַחוזות. עס זענען געווען פּרואוון צו פאַרמיידן יידן פון קויפן וויינגערטנער, און כאָטש עס זענען אַרויסגעגעבן געוואָרן באַפעלן דערין, זענען זיי נישט פאַקטיש אויסגעפירט געוואָרן. ביים ערשטן וועלט מלחמה, ווען די רוסישע אַרמיי האָט איינגענומען גאַליציע, זענען פיל יידן אַנטלאָפן קיין אונגערן. עטליכע הונדערט פון די פּליטים האָבן זיך באַזעצט אין קערעסטיר. זייער אָנקומען האָט אַרויסגערופן ווידערשטאַנד פון די נישט־יידישע תּושבים און האָט געפירט צו אַנטיסעמיטישע אויסדרוקן, וועלכע זענען ביז דעם נישט געווען אַזוי ברייט פאַרשפּרייט. עס האָט זיך אָנגעהויבן אַ הסתה קעגן די ישיבה בחורים פון אָרט, באַשולדיקנדיג זיי אין אויסמיידן מיליטער־דינסט, ספּעציעל בעת דעם ווייסן טעראָר. פיל האָבן באַשולדיקט די יידן פאַר דעם דורכפאַל פון אונגערן אין דער מלחמה. די לאַגע האָט דערגרייכט אַ שפּיץ, ווען אַ דעמאָביליזירטער סאָלדאַט אין קערעסטיר האָט דערמאָרדעט אַ גאַנצע יידישע משפּחה.
+די ערשטע שול איז געבויט געווארן אין תקכ"ז. נאך א פייער אין תרס"ו, איז זי ערזעצט געווארן דורך א נייע שול. אין תרכ"ט, ביים [[די טיילונג אין אונגארישן אידנטום|טיילונג]] האט די קהילה זיך דעפינירט אלס [[ארטאדאקסישע אידנטום|ארטאדאקסיש]]. אין תרמ"ה האבן זיך צוגעשלאסן צו דער קהילה פון קערעסטיר די קלענערע שכנות'דיגע קהילות, אריינגערעכנט די פון באדראג־קישפאלוד (Bodrogkisfalud) און באדראג־סעגי (Bodrogszegi). פיל פון די אידן זענען געווען חסידים און האבן געהאט אַן אייגענע שול, וועלכע איז אין תר"פ אויך פארברענט און ווידער אויפגעבויגעווארן{{הערה|שם=פנקס}}. אמאל זענען געווען דריי שולן אין דעם דארף, אבער היינט שטייט נאר די גרעסטע, די נעאלאגישע שול (געבויט תרס"ו), וואס דינט היינט אלס אן אפיס{{הערה|[https://zemplenizsidosag.hu/bodrogkeresztur-en/ Bodrogkeresztúr - A zempléni zsidóság honlapja]}}.
-'''דער חורבן:''' בעת דער צווייטער וועלט מלחמה, זענען די יידן אונטערגעוואָרפן געוואָרן דראַקאָנישע אַנטי־יידישע מיטלען. זיי זענען באַרויבט געוואָרן פון זייער פּרנסה, און פיל מענער זענען רעקרוטירט געוואָרן פאַר צוואַנגס אַרבעט. נאָך דער דייטשער אָקופּאַציע פון אונגערן (19טן מערץ 1944), זענען די יידן אַרומגענומען געוואָרן (16–17טן אַפּריל). זיי זענען ערשט קאָנצענטרירט געוואָרן אין אַ לאָקאַלן געטאָ, באַשטייענדיג פון דער שול און די אַרומיקע קהילה בנינים, וואוּ זיי זענען באַרויבט געוואָרן פון זייער לעצטן פאַרמעגן. עס זענען פאַרשפּרייט געוואָרן פּלאַקאַטן צווישן די נישט־יידישע איינוואוינער, וואָס האָבן געוואָרנט מיט טויט שטראָף פאַר יעדן וואָס פּרואווט העלפן יידן אַנטלויפן, און מיט אַרעסט פאַר יעדן וואָס נעמט אויף יידיש פאַרמעגן. נאָך עטליכע טעג, זענען זיי אַריבערגעפירט געוואָרן צום געטאָ פון סאַטאָראַליאַויהעליי, וואוּ אויך אַנדערע יידן פון דער געגנט זענען קאָנצענטרירט געוואָרן. פון דאָרט זענען זיי דעפּאָרטירט געוואָרן קיין אוישוויץ דעם 25טן מיי. די איינוואוינער פונעם שטעטל האָבן צוגעקוקט גלייכגילטיק ווי מען האָט געפירט די יידן צו דער דעפּאָרטאַציע. אַ טאָג נאָך דער דעפּאָרטאַציע, איז אַלץ פון די יידן — קליידער, מעבל — אויפגעקליבן געוואָרן דורך דער לאָקאַלער צווייַג פונעם פייל־קרייץ און פאַרטיילט געוואָרן צווישן די איינוואוינער. זייערע הייזער זענען אויך פאַרנומען געוואָרן דורך קריסטן. ביים אַרויסגיין פון קערעסטיר, איז זיי נישט ערלויבט געוואָרן מיטצונעמען מער ווי אַ קליינע האַנט־טאַש. מען האָט געמאַכט אַ גרונטליכע זוכונג אויף יעדן וואָס איז אַריין אין געטאָ, און אַלץ וואָס מען האָט געפונען ביי זיי וואָס האָט געהאַט אַ ווערט, איז צוגענומען געוואָרן. די ענגשאַפט אין געטאָ איז געווען זייער גרוס, בערך 20–25 מענטשן אין איין צימער. די צאָל פון די פאַרשפּאַרטע אין געטאָ האָט דערגרייכט 15,000 מענטשן, און עס איז זיי געגעבן געוואָרן ווייניק עסן. די זשאַנדאַרמען האָבן אויסגעפרעגט די יידן, מיט תּקילות, כּדי אַרויסצופּרעסן פון זיי הודעות וועגן זייער באַהאַלטן ווערטפולע זאַכן. עטליכע זענען געשטאָרבן פון די תּקילות, און אַנדערע האָבן זיך גענומען דאָס לעבן. די יידן זענען דעפּאָרטירט געוואָרן קיין אוישוויץ אין פיר טראַנספּאָרטן. די מערהייט פון די יידן פון קערעסטיר זענען געווען אין דעם דריטן טראַנספּאָרט, וואָס איז אַרויסגעפאָרן דעם 25טן מיי, מיט 4,000 מענטשן. זיי זענען אָנגעקומען קיין אוישוויץ ערב שבועות. פון די 700 וואָס זענען אַרויסגעפירט געוואָרן, זענען ווייניקער ווי הונדערט געבליבן לעבן. אַרום 25 ביז 40 זענען צוריקגעקומען נאָך דער מלחמה, מערסטנס די יונגערע.
+קערעסטיר איז געווארן א צענטער פאר די ארטאדאקסישע קהילות אין דער געגנט. א אידישע עלעמענטאר שולע איז געגרינדעט געווארן אין 1784 (תקמ"ה), איינע פון די ערשטע אידישע פּובליק שולעס אין אונגארן, געעפנט נאך דער יאזעף דער צווייטער'ס [[טאלעראנץ־עדיקט|עדיקט פון טאלעראנץ]]{{הערה|[https://bodrogkeresztur.eu/en/venue/former-synagogue Former Synagogue – Dereszla-domb]}}. אבער נאך עטליכע יאר איז זי ערזעצט געווארן דורך א [[חדר]] און תלמוד תורה. עס איז אויך געווען א ישיבה אין שטעטל{{הערה|שם=פנקס}}.
-'''נאכן חורבן:''' נאָך דער מלחמה, האָט די קהילה באַשטאַנען פון 37 איבערלעבער. זייער צאָל איז געוואַקסן צו 63 ביז 1949. אָבער, זיי האָבן זיך אַלע אַריבערגעצויגן אין גרעסערע קהילות אָדער עמיגרירט נאָך עטליכע יאָר. דאָס איז געווען טיילווייז צוליב דעם פיינטלעכן יחס פון דער לאָקאַלער באַפעלקערונג. די לעצטע יידן האָבן פאַרלאָזן דאָס אָרט נאָך דער אונגערישער רעוואָלוציע אין 1956. היינט גייען דאָרט ניט מער קיין יידן. די שול ווערט היינט גענוצט פאַר מאַגאַזין.
+===רבנים===
-נאָטירבאַרע ערטער און אַטראַקציעס
+צווישן די רבנים וואס האבן געדינט אין דער קהילה זענען געווען:
+* רבי אליעזר לאנדאן (1780–1796).
+* רבי ישראל וואַהרמאַן (1785–1799).
+* רבי אברהם אביש טעננענבוים (1800–1815){{הערה|{{היברובוקס|פנחס זעליג שווארץ|שם הגדולים מארץ הגר|67723|page=10|באנד=א|מקום הוצאה=פאקש|שנת הוצאה=תרע"ד|עמ=7}}}}.
+* רבי צבי הירש הכהן גלאנץ (1826–1830?){{הערה|{{היברובוקס|פנחס זעליג שווארץ|שם הגדולים מארץ הגר|67723|page=212|באנד=א|מקום הוצאה=פאקש|שנת הוצאה=תרע"ד|עמ=63}}}}, אַן אייניקל פון [[רבי משה טייטלבוים (ישמח משה)|רבי משה טייטלבוים]], וועמענס השפּעה האט געמאכט די קהילה א פעסטונג פון חסידות.
+* רבי משה אליהו ווייבערג (1833–1837?).
+* רבי מנחם גרשון מאנדל (שפעטער געטוישט זיין נאמען צו גרינוואלד; 1860–1870), וועלכער איז געקומען פון [[קעמעטשע]]. זיין קבר, מיט א נייער מצבה, געפינט זיך נידעריגער אויפן בית־עלמין בערגל{{הערה|[https://kehilalinks.jewishgen.org/Bodrogkeresztur/Silberman.html Al Silberman]|כיוון=שמאל}}.
+* רבי משה גינז־שלעזינגער (1894–1924), מחבר פונעם ספר 'חוט המשולש'
+*רבי חיים שלעזינגער (1924/28–1944), זון פון ר' משה, איז געווען דער לעצטער רב און איז אומגעקומען ביי דער חורבן.
-'''ר' ישעילעס הויז:''' געפינט זיך ביי קאָסוט עוץ 65 אָדער 67. עס איז איבערגעבויט געוואָרן און ווערט היינט גענוצט פאַר רייזנדע. עס ציט אַ סך מענטשן יערלעך, ספּעציעל אויף זיין יאָרצייט. עס זענען צוגעשטעלט געוואָרן באַקוועמליכקייטן פאַר טוריסטן, ווי אַ באַדשטוב.
+===[[רבי ישעיה שטיינער]] (ר' ישעילע)===
+[[טעקע:Hrob Ješaji Steinera.jpg|קליין|אידן דאווענען ביים ציון פון רבי ישעי'לע]]
+[[טעקע:אוהל של רבי ישעילע מקערסטיר.jpg|קליין|דער אוהל איבערגעפילט מיט מתפללים]]
+רבי ישעיה שטיינער (1851–1925), באקאנט אלס ר' ישעי'לע, איז געווען באקאנט אלס א וואונדער טוער רבי. ער איז געבוירן געווארן אין זבאָראָ, אונגערן אין תרי"א. נאך זיין פאטער'ס פטירה, איז ער אין עלטער פון 12 יאר געשיקט געווארן צו לערנען ביי [[רבי צבי הירש פון ליסקא]], און איז געווארן זיין משמש. נאך רבי צבי הירש'ס פטירה (תרל"ד) האט [[רבי מרדכי פון נאדווארנע]] פארגעלייגט פאר רבי ישעי'לע זיך אריבערצוציען קיין קערעסטיר. רבי ישעילע איז געווארן א בארימטער חסידישער רבי. זיין הויז געפינט זיך ביי קאָשוט אוטצא 65–67. ר' ישעילע איז געווען באוואוסט פאר זיינע חסדים און גרויסע סעודות. ר' ישעילע האט ארגאניזירט הילף פאר פּליטים פון גאליציע בעת דער ערשטער וועלט מלחמה. אפילו גויים האבן אים צוגעשריבן איבערנאטירליכע כוחות און האבן געזוכט זיין הילף{{הערה|שם=פנקס}}.
-'''ר' ישעילעס קבר (דאָס אוהל):''' געפינט זיך אויפן שפּיץ פון דערעזלע בערגל. דאָס אויהל איז אַן אָרט פון פּילגרימאַזש. אַרום 600–800 מענטשן מאַכן די יערליכע רייזע צום יאָרצייט.
+זיין קבר געפינט זיך אויפן שפּיץ פון דערעזלע בערגל{{הערה|[https://kehilalinks.jewishgen.org/Bodrogkeresztur/Bodrogkeresztur.html A little about Bodrogkeresztúr]|כיוון=שמאל}}. זיין קבר איז א ארט פון מאסן עליה לרגל וואו אסאך אידן קומען אהין, ספּעציעל אין זיין יארצייט. זייט דעם אומפאל פון [[קאמוניזם]] אין 1989, פאָרן פילע אידן פון די גאנצע וועלט, מערסטנס חסידים, קיין קערעסטיר צו זיין קבר. די צאל פון משתטחים איז געוואקסן שטארק אין די לעצטע יארן. מען שאצט אז אין אייר תשפ"ג זענען געווען 50,000 באזוכער, און איז מסתמא די גרעסטע עליה לרגל אין אייראפּע, מעגליך גאר מער ווי [[אומאן]]. די אידן באזוכן צו דאווענען ביי דעם קבר, שרייבן [[קוויטלעך]], און בעטן ברכות. דאס ארט ווערט באטראכט אלס א וויכטיגער רוחניות'דיגער צענטער{{הערה|{{לינק|שרייבער=Gabe Friedman|קעפל=Bodrogkeresztur Pilgrimage: Chasidic Jews flood tiny Hungarian town|זייטל=The Jewish Chronicle|דאטום=אפריל 26, 2023|אדרעס=https://www.thejc.com/news/world/tens-of-thousands-of-chasidic-jews-flood-tiny-hungarian-town-for-miracle-rabbi-pilgrimage-jad2ntj9}}|כיוון=שמאל}}.
-'''אידישער בית־עלמין:''' געגרינדעט אין 1767. עס ליגן דאָרט רבנים ווי דער ערשטער הויפּט־רב, ר' מנחם גרשון מאַנדל. אַן אַלטער קבר, מער ווי צוויי הונדערט יאָר אַלט, געפינט זיך דאָרט. פיל גלויבן אַז דאָרט ליגט ר' חיים בעל שם, און עטליכע גלויבן אַז עס איז דער בעל שם טוֹב אַליין.
+די רובין פאמיליע, אייניקלעך פון רבי שייעלע, האלטן אונטער די מסורה פון הכנסת אורחים און האבן אנטוויקלט אידישע אינפראסטרוקטור אין קערעסטיר. דאס שליסט איין קויפן די אמאליגע היים פון רבי שייעלע (וואס איז היינט א דענקמאל און הכנסת אורחים הויז) און אויפשטעלן אן [[אוהל]] איבער זיין קבר. ר' משה יוסף פרידלענדער האָט אויך אויפגעשטעלט אַן הכנסת אורחים הויז, איינס פון די צוויי הויפּט הכנסת אורחים אפּעראציעס וואו מען גיט הכנסת אורחים, אריינגערעכנט בחינם עסן, פאר טויזנטער מענטשן{{הערה|[https://www.visitkerestir.com/en/the-jewish-history-of-kerestir The Jewish History of Kerestir (Bodrogkeresztúr) – Visit Kerestir]}}.
-'''אנדערע דענקמעלער און אַטראַקציעס:''' דער מלחמה קרבנות מעמאָריאַל־פּאַרק, דער חורבן מעמאָריאַל טאַבלאַט און מעמאָריאַל אָרט זענען נאָענט צום הויפּט גאַס פונעם דאָרף. אן אייגנאַרטיקע אַטראַקציע איז דער אונגערישער מאָטאָרבייק מוזיי. עס זענען אויך אַרומיקע בערג. דאָס שטעטל גרענעצט מיט טאָקיי, באַרימט פאַר וויין. די שטיין־שטיין ברוך איז נאָך אַלץ זעעדיק פונעם בית־עלמין און מע גלויבט אַז זי ווערט נאָך גענוצט.
+דער בירגערמייסטער האט באמערקט אַ "קולטור-שאק" פאר די גויאישע איינוואוינער און אַ געמישטע רעאקציע צוליב אומבאקוועמליכקייטן, טראפיק, און זיכערהייט פראַגן. די פּרייזן פון אייגנטום זענען שטארק געשטיגן, וואָס טרייבט טייל איינוואוינער אוועק. עס זענען דא זארגן וועגן דער צוקונפט פון דעם דאָרף און פּאטענציעלע פּראבלעמען ענליך צו אומאן{{הערה|{{לינק|שרייבער=Yaakov Schwartz|קעפל='Wonder Rabbi' pilgrimage brings feuds, fraud and huge potential for Hungary's Jews|זייטל=Times of Israel|דאטום=מאי 6, 2023|אדרעס=https://www.timesofisrael.com/wonder-rabbi-pilgrimage-brings-feuds-fraud-and-huge-potential-for-hungarys-jews/}}|כיוון=שמאל}}.
+נאך זיין פטירה אין תרפ"ה, האט אים נאכגעפאלגט זיין זון רבי אברהם (תרפ"ה–תרפ"ז). רבי ישעיה גראָס, אַן אייניקל פון רבי ישעי'לע און הייסט נאך אים, האט איבערגעלעבט דעם חורבן און איז געווען דער ערשטער וואס איז צוריקגעקומען קיין אונגארן פון אמעריקע אין 1964. ער האט געארבעט אויף צו פארריכטן דאס אוהל. עס זענען דאָן אייניקלעך פון ר' ישעילע וואס פירן א קהילה פון קערעסטיר אין בארא פּארק, ברוקלין, נ"י.
+====די מעשׂה פון ר' חיים בעל שם====
+א מעשה איז דערציילט פון ר' ישעילע אז אין תקמ"ב האט געלעבט א מיסטיקער מיטן נאמען מרדכי אין א גאסטהויז אויפן וועג צווישן קערעסטיר און טאָקיי. בעת א ברית מילה, האט ר' מרדכי באשלאסן צו פארוויילן די געסט און געזאגט אז ער וועט איינלאדן [[יואב בן צרויה|יוֹאָב בּן צְרוּיָה]], וואס איז געווען דוד המלך'ס גענעראל, צו דער צערעמאניע. ער האט געזאגט עטליכע "מאַגישע" ווערטער, און פּלוצלינג איז פון דער ערד ארויסגעקומען א שרעקליכע געשטאלט אין פולער מיליטערישער פאָרעם מיט א שווערד און שפּיז. די געסט זענען געווארן שטארק דערשראקן, און ר' מרדכי האט אים באפוילן צוריקצוגיין צו זיין ארט. די געשטאלט האט זיך אפּגעזאגט און דערקלערט אז ווייל ער איז געשטערט געווארן, וועט ער פארניכטן די שטאָט קערעסטיר. די דערשראקענע געסט האבן נישט געוואוסט וואס צו טון, ווען פּלוצלינג איז באוויזן געווארן ר' חיים, וואס האט געלעבט אין דעם נאנטן דארף סעג (Szeg) און איז געווען א וויינגערטנער היטער. ר' חיים האט באפוילן דער געשטאלט צוריקצוגיין. די געשטאלט איז גיך פארשוואונדן געווארן. אזוי איז אנטפּלעקט געווארן דער באהאלטענער גרויסער מאן, ר' חיים. מ'האלט אז דער קבר פון ר' חיים בעל שם געפינט זיך אין בית־עלמין און ווערט באצייכנט דורך א מצבה עלטער פון צוויי הונדערט יאר. לעצטנס האט מען איבערגעמאט דעם מציבה און צוגעלייגט אויף אים דעם טיטל "בעל שם טוב" (!){{הערה|{{אוצר החכמה|יוסף מרדכי גינצלער|מי באר ישעיהו|19195|page=35|מקום הוצאה=טארנא|שנת הוצאה=תרפ"ח|עמ=לה–לו}}; זעט {{אייוועלט|43425|הבעל שם טוב מקערעסטיר - רבי חיים ב"ר יחיאל מיכאל זצוק"ל - נפטר בדר"ח חשון תקמ"ב לפ"ק}}}}.
+===ציוניזם===
+די ציוניסטישע באוועגונג האט זיך געשטארקט און פארשפּרייט מיט דעם אנקום פון פּליטים פון גאליציע נאך דער ערשטער וועלט מלחמה, און פיל פון די אלטע איינוואוינער פונעם שטעטל האבן זיך שפּעטער צוגעשלאסן צו זיי. נאך די פּאגראמען פון די "[[ווייסע טעראר]]" אין 1919, איז דארט געגרינדעט געווארן א ציוניסטישער סניף, און פילע בן געהאט [[קק"ל]] קעסטלעך און סובסקרייבער צו ציוניסטישע צייטונגען{{הערה|שם=פנקס}}.
+===אנטיסעמיטיזם===
+סוף 18טן און אנהייב 19טן יארהונדערט האבן די אידן פונעם שטעטל געליטן פון אנטיסעמיטיזם פון די גויאישע [[פויער]]ן, וואס זענען געווען אָן רעכטן. די פּויערן האבן מקנא געווען די אידן פאר זייער הצלחה אין וויין־פּראדוקציע און פארקויף, א געביט אין וואס זיי האבן נישט מצליח געווען. זיי האבן אויך נישט גוט געזען די פארבינדונגען פון די אידן מיט די גוט-באזיצער. עס זענען געווען פּרואוון צו פארמיידן אידן פון קויפן וויינגערטנער, און כאטש עס זענען ארויסגעגעבן געווארן באפעלן דערין, זענען זיי נישט פאקטיש אויסגעפירט געווארן{{הערה|שם=פנקס}}.
+ביים ערשטן וועלט מלחמה, ווען די רוסישע ארמיי האט איינגענומען גאליציע, זענען פיל אידן אנטלאפן קיין אונגארן. עטליכע הונדערט פון די פּליטים האבן זיך באזעצט אין קערעסטיר. זייער אנקומען האט ארויסגערופן ווידערשטאנד פון די גויאישע תושבים און האט געפירט צו אנטיסעמיטישע אויסדרוקן, וועלכע זענען ביז דאן נישט געווען אזוי ברייט פארשפּרייט. עס האט זיך אנגעהויבן א הסתה קעגן די בחורים פון לאקאלן ישיבה, באשולדיגנדיג זיי אין אויסמיידן מיליטער-דינסט, ספּעציעל בעת דעם "ווייסן טעראר". פיל האבן באשולדיגט די אידן פאר דעם דורכפאל פון אונגארן אין דער מלחמה. די לאגע האט דערגרייכט א שפּיץ, ווען א דעמאביליזירטער סאלדאט אין קערעסטיר האט דערמארדעט א גאנצע אידישע משפּחה{{הערה|שם=פנקס}}.
+===דער חורבן===
+[[טעקע:Birkenau Jewish women and children in front of Crematorium III on their way to Crematorium II.jpg|קליין|בירקענוי, פוילן, אידישע פרויען און קינדער פון קערעסטיר פארנט פון קרעמאטאריום 3 אויף זייער וועג צו קרעמאטאריום 2, מאי 1944.]]
+בעת דער צווייטער וועלט מלחמה, אנגעהויבן פון תרצ"ט, זענען די אידן אונטערגעווארפן געווארן שטרענגע אנטי־אידישע מאסנאמען. זיי זענען בארויבט געווארן פון זייער פּרנסה, און פיל בחורים זענען רעקרוטירט געווארן פאר צוואנגס-ארבעט.
+נאך דער דייטשער אקופּאציע פון אונגארן (19טן מערץ 1944), זענען די אידן צוזאמגענומען געווארן (אסרו חג פסח, 16–17טן אפּריל). זיי זענען ערשט קאנצענטרירט געווארן אין א לאקאלן געטא, וואס איז באשטאנען פון דער שול און ארומיגע קהילה בנינים, וואו זיי זענען בארויבט געווארן פון זייער לעצטן פארמעגן. עס זענען פארשפּרייט געווארן פּלאקאטן צווישן די גויאישע איינוואוינער, וואס האבן געווארנט מיט טויט־שטראף פאר יעדן וואס פּרואווט העלפן אידן אנטלויפן, און מיט ארעסט פאר יעדן וואס נעמט אידיש פארמעגן אלס פקדון{{הערה|שם=פנקס}}.
+נאך עטליכע טעג, זענען זיי אריבערגעפירט געווארן צום געטא פון [[איהעל]], וואו אויך אנדערע אידן פון דער געגנט זענען קאנצענטרירט געווארן. די איינוואוינער פונעם שטעטל האבן צוגעקוקט גלייכגילטיג ווי מען דעפּארטירט די אידן. א טאג נאך דער דעפּארטאציע, איז אלץ פון די אידן — קליידער, מעבל — אויפגעקליבן געווארן דורך דער לאקאלער צווייג פונעם [[פייל קרייץ|פייל־קרייץ]] און פארטיילט געווארן צווישן די איינוואוינער. זייערע הייזער זענען אויך פארכאפּט געווארן דורך די קריסטן{{הערה|שם=פנקס}}.
+ביים ארויסגיין פון קערעסטיר, איז זיי נישט ערלויבט געווארן מיטצונעמען מער ווי א קליינע האנט־טאש. מען האט געמאכט א גרונטליכע זוכונג אויף יעדן וואס איז אריין אין געטא, און יעדע ווערטפולע זאך וואס מען האט געפונען ביי זיי, איז צוגענומען געווארן. די ענגשאפט אין געטא איז געווען זייער גרויס, בערך 20–25 מענטשן אין איין צימער. די צאל פון די פארשפּארטע אין געטא האט דערגרייכט 15,000 מענטשן, און עס איז זיי געגעבן געווארן ווייניג עסן. די זשאנדארמען האבן אויסגעפארשט די אידן, מיט פּייניגונגען, כדי ארויסצופּרעסן פון זיי אינפארמאציע וועגן זייער באהאלטן ווערטפולע זאכן. עטליכע זענען געשטארבן פון די יסורים, און אנדערע האבן זיך גענומען דאס לעבן{{הערה|שם=פנקס}}.
+די אידן זענען דעפּארטירט געווארן פון איהעל קיין אוישוויץ אין פיר טראנספּארטן. די מערהייט פון די אידן פון קערעסטיר זענען געווען אינעם דריטן טראנספּארט, וואס איז ארויסגעפארן דעם 25טן מאי, מיט 4,000 מענטשן. זיי זענען אנגעקומען קיין אוישוויץ ערב שבועות תש"ד{{הערה|שם=פנקס}}. פון די 700 וואס זענען דעפּארטירט געווארן, זענען ווייניגער ווי הונדערט געבליבן לעבן.
+==נאכן חורבן==
+נאָך דער מלחמה זענען צוריקגעקומען קיין קערעסטיר 37 איבערלעבער, מערסטנס די יונגערע. די קהילה איז געוואקסן צו 63 ביז 1949{{הערה|שם=יודאיקע}}, אבער זיי האבן זיך אַלע אריבערגעצויגן אין גרעסערע קהילות אדער עמיגרירט נאך עטליכע יאר. דאס איז געווען טיילווייז צוליב דעם פיינטליכן באציאונג פון דער לאקאלער באפעלקערונג. די לעצטע אידן האבן פארלאזט דאס ארט נאך דער [[אונגארישער רעוואלוציע]] אין 1956{{הערה|שם=פנקס}}. היינט וואוינען דארט נישט מער קיין אידן. די שול ווערט היינט גענוצט פאַר מאגאזין.
+'''היינטצייטיגער מצב:''' די גאסן זענען פארבעסערט געווארן, עס איז דא א באן סטאנציע, מער אויטאס און טעלעוויזיעס. אבער עס זענען נאך אלץ דא פיל קיען און פערד, און דאס שטעטל איז נאָך זייער קליין. די שול ווערט היינט גענוצט פאר מאגאזין. ר' ישעילעס הויז איז אביסל א טוריסטן־אטראקציע, ספּעציעל בעת זיין יארצייט. די מער פארמעגליכע אדער די וואס זוכן בילדונג האבן זיך אריבערגעצויגן אין די שטעט, אזוי אז פיל פון די לייט דארט זענען אָרעם אדער עלטער{{הערה|שם=גליק}}.
+==נאָטירבאַרע ערטער און אטראקציעס==
+'''ר' ישעי'לע'ס הויז:''' געפינט זיך ביי קאָשוט אוטצא 67{{הערה|https://maps.app.goo.gl/bFTWfAZgMNFGjymG6}}. עס איז איבערגעבויט געווארן און ווערט היינט גענוצט פאר רייזנדע. עס ציט א סך מענטשן יערליך, ספּעציעל אויף זיין יארצייט{{הערה|{{לינק|שרייבער=AFP|קעפל=Walking In The Footsteps Of Hungary's Revered Rabbi Steiner|זייטל=RFE/RL|דאטום=אפריל 25, 2023|אדרעס=https://www.rferl.org/a/hungary-rabbi-steiner-pilgrimage-orthodox-jews/32377072.html}}|כיוון=שמאל}}. עס זענען צוגעשטעלט געווארן באקוועמליכקייטן פאר טוריסטן, ווי א באדשטוב.
+'''ר' ישעי'לע'ס קבר (דאס אוהל):''' געפינט זיך אויפן שפּיץ פון דערעזלע בערגל. דאס אוהל איז אַן אָרט פון פּילגרימאַזש. ארום תש"ס פלעגן ארום 600–800 מענטשן מאכן די יערליכע רייזע צום יארצייט{{הערה|[https://kehilalinks.jewishgen.org/Bodrogkeresztur/Grosz.html Rabbi Shaye Grosz]|כיוון=שמאל}}.
+'''אידישער בית־עלמין:''' געגרינדעט אין 1767. עס ליגן דארט רבנים ווי דער רב, ר' מנחם גרשון מאנדל. אַן אלטער קבר, מער ווי צוויי הונדערט יאר אלט, געפינט זיך דארט. פיל גלויבן אז דארט ליגט ר' חיים בעל שם (זעט אויבן).
+'''אנדערע דענקמעלער און אַטראַקציעס:''' דער מלחמה קרבנות מעמאָריאַל־פּאַרק, דער חורבן מעמאָריאַל טאַבלאַט און מעמאָריאַל אָרט זענען ביים הויפּט גאס פונעם דאָרף. אן אייגנארטיגע אטראקציע איז דער אונגערישער מאטארביציקל מוזעום{{הערה|[https://footstepsofwonderrabbis.com/en/tourism/item/hungarian-motorcycle-museum-1106 Footsteps of the wonder rabbis - Hungarian Motorcycle Museum]|כיוון=שמאל}}. עס זענען אויך ארומיקע בערג. דאס שטעטל גרעניצט זיך מיט טאָקאי, בארימט פאר וויין. די [[שטיינברוך]] איז נאך אלץ זעבאר פונעם בית־עלמין און מ'גלויבט אז זי ווערט נאך גענוצט.
 ==נאָטירבאַרע מענטשן (אויסער די רבנים)==
-*אַל סילבערמאַן: זיינע פאַרבינדונגען צום דאָרף גיין צוריק צו 1850. זיין פאָטער איז געבוירן דאָרט אין 1923, און ער אַליין איז געבוירן אין דעם זעלבן הויז (#39 אויפן הויפּט גאַס) אין 1947. זיין מטעמפּסדיקע פאַמיליע געשיכטע גייט צוריק צו ר' מנחם גרשון מאַנדל, דער הויפּט־רב.
+*יחזקאל טויב, האָט געלעבט און איז באַגראָבן אין קערעסטיר. געקומען קיין קערעסטיר אין די 1800ער יאָרן. די טויב משפּחה האט באזיצט א שטיינברוך.
-*ד״ר סאַנדאָר סיגמאָנד: געבוירן 4טן יולי 1920 אין קערעסטיר. אַן אויטאָר און פּאָעט. ער האָט פאַרבראַכט אַ טייל פון זיין יוגנט לעבן אין אַ פּרע־מלחמה קאָנצענטראַציע לאַגער. ער האָט געשריבן אַ בוך "גרינהאָרן" וואָס דערציילט זיין לעבן און ענטהאַלט אינפאָרמאַציע און באַשרייבונגען פון קערעסטיר.
+*חיים בן חיים הכהן אונגאר, איז געווען א פארוואלטער אינעם שטיינברוך אין קערעסטיר. זיין טאכטער יוטא איז אדאפּטירט געווארן דורך ר' ישעי'לע{{הערה|[https://kehilalinks.jewishgen.org/Bodrogkeresztur/Ungar.html Stuart Ungar]; [https://kehilalinks.jewishgen.org/Bodrogkeresztur/Boehm.html Irene Boehm]|כיוון=שמאל}}.
-*גיטל ראָטנבערג: גרוס־אייניקל פון ר' ישעילע.
+* [[רבי יצחק צבי דייטש]]
-*אירענע באַהעם: איר מוטער, דזשוליאַ קליין (געבוירן אונגאַר), איז אויפגעוואַקסן ביי ר' ישעילע נאָכן טויט פון איר מוטער.
-*דזשיי נוימאַן: זיין בּאָבּע איז אַ טויב. איר פאָטער האָט געהאַט אַ שטיין־שטיין ברוך אין שטעטל.
+==ביבליאגראפיע==
-*מייק טויב: זיין פּאַטערנאַלער זיידע, יוסף (יחזקאל) טויב, האָט געלעבט און איז באַגראָבן אין קערעסטיר. זיין פאָטער, הערמאַן טויב, איז געבוירן דאָרט. די טויב משפּחה האָט געהאַט אַ שטיין־שטיין ברוך.
+*יהודה קומלוש, [https://books.google.co.il/books?id=M60JAQAAIAAJ&lpg&hl=iw&pg=PA221#v=onepage&q=Uszka&f=false בודרוגקרסטור] אין פנקס הקהילות הונגריה, עמ' 221–223
-*פּעטער א. הידאַס: זיין שוועגערין, מרס. אַגנעס קאַלאַן, איז געווען פאַרהייראַט מיט טיבּאָר קאַלאַן (קאַהאַן), וועמענס פאָטער, ד״ר יאַקאָב קאַהאַן, איז געווען דער דאָקטער פון קערעסטיר. ד״ר קאַהאַן און זיין ווייב זענען דעפּאָרטירט געוואָרן קיין אוישוויץ.
+*ר' ישעיה גראס, '''פון קערעסטיר ביז אמעריקא''', תשס"א – אן אויטאביאגראפיע
-*שרה גלוק: געבוירן אין קערעסטיר אין 1946. איר עלטערן זענען חורבן איבערלעבער וואָס זענען אַריבער דעם ניירעגיהאַזער געטאָ, אוישוויץ, און טערעזיענשטאַט. איר גרוס־זיידע, טשעסקעל (יוסף) טויב, איז געקומען קיין קערעסטיר אין די 1800ער יאָרן. איר מוטער און בּאָבּע זענען געבוירן אין קערעסטיר. זי איז אַוועקגעפאָרן מיט איר פאַמיליע בעת דער 1956ער רעוואָלוציע און געקומען קיין אַמעריקע אין 1959. זי האָט באַזוכט קערעסטיר שפּעטער און באַמערקט די ענדערונגען.
-*סטואַרט אונגאַר: דער צוזאַמענשטעלער פון פיל פון די מקורים. זיין גרוס־זיידע, יוסף אונגאַר, איז געווען אַ שטאקער אין אַ שטיין־שטיין ברוך אין קערעסטיר. יוסף אונגאַרס טאָכטער, יוטאַ (דזשוליאַ), איז אַדאָפּטירט געוואָרן דורך ר' ישעילע.
-==היינטצייטיקער מצב==
+==דרויסנדיגע לינקס==
-די גאַסן זענען פאַרבעסערט געוואָרן, עס איז דאָ אַ באַן סטאַנציע, מער אויטאָס און טעלעוויזיעס. אָבער עס זענען נאָך אַלץ פיל קיען און פערד, און דאָס שטעטל איז נאָך זייער קליין. די שול ווערט היינט גענוצט פאַר מאַגאַזין. די ר' ישעילעס הויז איז אַ ביסל אַ טוריסטן־אַטראַקציע, ספּעציעל בעת זיין יאָרצייט. די מער פאַרמעגליכע אָדער די וואָס זוכן בילדונג האָבן זיך אַריבערגעצויגן אין די שטעט, אַזוי אַז פיל פון די לייט דאָרט זענען אָרעם אָדער עלטער.
+*{{קהילה לינקס|Bodrogkeresztur}}
+*[https://www.visitkerestir.com/en וויזיט קערעסטיר וועבזייטל]
+* {{דף שער בספרייה הלאומית|987007564939105171|קרסטיר (הונגריה)}}
+* {{אייוועלט|54361|משפחות, רבנים, ואנשי שם, פון באדראג קערעסטיר}}
 ==רעפערענצן==
 {{רעפערענצן}}