אונטערשייד צווישן ווערסיעס פון "רוי:פיזיק"

פון המכלול
קפיצה לניווט קפיצה לחיפוש
וויזועלוויקיטעקסט
ק (החלפת טקסט – "אומאפהענגיק" ב־"אומאפהענגיג")
ק (החלפת טקסט – "{{דעסקריפציע||ענגליש=" ב־"{{דעסקריפציע||ענגליש = ")
 
(13 מיטלסטע ווערסיעס פון 4 באַניצער נישט געוויזן.)
שורה 1: שורה 1:
{{דעסקריפציע||ענגליש = study of matter and its motion, along with related concepts such as energy and force|העב=חקר חוקי היסוד של הטבע - תנועה, אנרגיה וחומר|דייטש=Naturwissenschaft, die grundlegende Phänomene der Natur untersucht|}}
'''פיזיק''' (פון [[אלטגריכיש]]:{{ר}}(φυσική (ἐπιστήμη, ''פיזיקע (עפיסטעמע)'', וויסן פון נאטור<ref name="feynmanleightonsands1963-atomic">At the start of ''The Feynman Lectures on Physics'', [[ריטשארד פיינמאן|Richard Feynman]] offers the [[Atomic theory|atomic hypothesis]] as the single most important scientific concept, that ''all things are made up of atoms&nbsp;– little particles that move around in perpetual motion, attracting each other when they are a little distance apart, but repelling upon being squeezed into one another''&nbsp;..."</ref>) איז די [[וויסנשאַפט]] וואס פארנעמט זיך מיט די [[נאטור]] באנעמונגען - [[מאטעריאל]] און [[קראפט]]. געווענליך, ווערט זי באשריבן מיט [[מאטעמאטיק|מאטעמאטישע]] [[פארמולע]]ס. דער ציל פון פיזיק איז אויפקלערן וויאזוי אביעקטן באוועגן זיך אין רוים און צייט און צו פארשטיין וויאזוי דער [[אוניווערס]] פירט זיך.
'''פיזיק''' (פון [[אלטגריכיש]]:{{ר}}(φυσική (ἐπιστήμη, ''פיזיקע (עפיסטעמע)'', וויסן פון נאטור<ref name="feynmanleightonsands1963-atomic">At the start of ''The Feynman Lectures on Physics'', [[ריטשארד פיינמאן|Richard Feynman]] offers the [[Atomic theory|atomic hypothesis]] as the single most important scientific concept, that ''all things are made up of atoms&nbsp;– little particles that move around in perpetual motion, attracting each other when they are a little distance apart, but repelling upon being squeezed into one another''&nbsp;..."</ref>) איז די [[וויסנשאַפט]] וואס פארנעמט זיך מיט די [[נאטור]] באנעמונגען - [[מאטעריאל]] און [[קראפט]]. געווענליך, ווערט זי באשריבן מיט [[מאטעמאטיק|מאטעמאטישע]] [[פארמולע]]ס. דער ציל פון פיזיק איז אויפקלערן וויאזוי אביעקטן באוועגן זיך אין רוים און צייט און צו פארשטיין וויאזוי דער [[אוניווערס]] פירט זיך.


אויך  קען פיזיק זיין דעפינירט ווי "דער אפטייל פון וויסן וואס איז שייך צום סדר פון נאטור, אדער, אין אנדער ווערטער, צום רעגולערן נאכאנאנד פון געשעענישן".<ref>[[דזשעימס קלארק מאקסוועל|Maxwell J.C.]] 1878. ''Matter and motion''. Van Nostrand, p9. {{ISBN|0-486-66895-9}}</ref>
אויך  קען פיזיק זיין דעפינירט ווי "דער אפטייל פון וויסן וואס איז שייך צום סדר פון נאטור, אדער, אין אנדער ווערטער, צום רעגולערן נאכאנאנד פון געשעענישן".<ref>[[דזשעימס קלארק מאקסוועל|Maxwell J.C.]] 1878. ''Matter and motion''. Van Nostrand, p9. {{ISBN|0-486-66895-9}}</ref>


[[אסטראנאמיע]], די עלטסטע וויסנשאפט, איז א טייל פון פיזיק. אין דער פארגאנגענהייט איז פיזיק געווען א טייל פון [[נאטור-פילאזאפיע]], צוזאמען מיט אנדערע פעלדער פון וויסנשאפט, ווי [[כעמיע]] און [[ביאלאגיע]]. בשעת דער [[וויסנשאפטלעכע רעוואלוציע|וויסנשאפטלעכער רעוואלוציע]] אין דעם 17טן יארהונדערט זענען די דאזיגע פעלדער געווארן באזונדער, און יעדע איינע איז געווארן אן אייגענער דיסציפלין.
[[אסטראנאמיע]], די עלטסטע וויסנשאפט, איז א טייל פון פיזיק. אין דער פארגאנגענהייט איז פיזיק געווען א טייל פון [[נאטור-פילאזאפיע]], צוזאמען מיט אנדערע פעלדער פון וויסנשאפט, ווי [[כעמיע]] און [[ביאלאגיע]]. בשעת דער [[וויסנשאפטלעכע רעוואלוציע|וויסנשאפטליכער רעוואלוציע]] אין דעם 17טן יארהונדערט זענען די דאזיגע פעלדער געווארן באזונדער, און יעדע איינע איז געווארן אן אייגענער דיסציפלין.


פיזיק איז זייער וויכטיק אין דער אנטוויקלונג פון נייע [[טעכנאלאגיע|טעכנאלאגיעס]], ווי [[עראפלאן|עראפלאנען]], [[טעלעוויזיע|טעלעוויזיעס]], [[קאמפיוטער|קאמפיוטערס]] און [[נוקלעארער וואפן|יאדערישע וואפן]]. [[מעכאניק]], א צווייג פון פיזיק, האט געהאלפן אנטוויקלען דאס מאטעמאטישע פעלד פון [[קאלקולוס]].
פיזיק איז זייער וויכטיג אין דער אנטוויקלונג פון נייע [[טעכנאלאגיע|טעכנאלאגיעס]], ווי [[עראפלאן|עראפלאנען]], [[טעלעוויזיע|טעלעוויזיעס]], [[קאמפיוטער|קאמפיוטערס]] און [[נוקלעארער וואפן|יאדערישע וואפן]]. [[מעכאניק]], א צווייג פון פיזיק, האט געהאלפן אנטוויקלען דאס מאטעמאטישע פעלד פון [[קאלקולוס]].


מאדערנע פיזיק פארבינדט אידעען וועגן די פיר געזעצן פון [[סימעטריע]] מיט קאנסערוואציע פון [[ענערגיע]], [[אימפעט]], [[עלעקטרישע לאדונג|לאדונג]], און [[פאריטעט]].
מאדערנע פיזיק פארבינדט אידעען וועגן די פיר געזעצן פון [[סימעטריע]] מיט קאנסערוואציע פון [[ענערגיע]], [[אימפעט]], [[עלעקטרישע לאדונג|לאדונג]], און [[פאריטעט]].
שורה 12: שורה 13:


=== אוראלטע אסטראנאמיע ===
=== אוראלטע אסטראנאמיע ===
אסטראנאמיע איז די עלטסטע [[נאטור-וויסנשאפטן|נאטור-וויסנשאפט]]. די [[שומער|שומערן]]  און די [[אוראלט עגיפטן|אוראלטע עגיפטער]] האבן שטודירט די שטערן, מערסטנס כדי פאראויסזען געשעענישן און ווי א טייל פון זייער רעליגיע. די ערשטע [[בבל|בבלישע]] שטערן מאפעס האט מען געמאכט בערך אין יאר 1200 פאר דער רעכענונג. אז אסטראנאמישע געשעענישן זענען פעריאדיש האבן שוין די בבליים געוואוסט.<ref>Aaboe A. 1991. ''Mesopotamian mathematics, astronomy, and astrology''. The Cambridge Ancient History. Volume III (2nd ed). Cambridge University Press. {{ISBN|978-0-521-22717-9}}</ref>  זייער פארשטאנד איז נישט געווען וויסנשאפטליש, אזוי ווי  מען פארשטייט דאס היינט, אבער זייערע אבזערוואציעס האבן באאיינפלוסט שפעטערע אסטראנאמיע. פיל אסטראנאמיע שטאמט פון [[מעסאפאטאמיע]], [[מלכות בבל]], אוראלט עגיפטן און [[אוראלט גריכנלאנד]]. אסטראנאמען פון עגיפטן האבן געבויט מאנומענטן וואס האבן געוויזן ווי הימלישע קערפערס באוועגן זיך. די נעמען פון די שטערן־גרופעס אין דעם [[צפון האלבקיילעך]] שטאמען מערסטן פון גריכישע אסטראנאמען.
אסטראנאמיע איז די עלטסטע [[נאטור-וויסנשאפטן|נאטור-וויסנשאפט]]. די [[שומער|שומערן]]  און די [[אוראלט עגיפטן|אוראלטע עגיפטער]] האבן שטודירט די שטערן, מערסטנס כדי פאראויסזען געשעענישן און ווי א טייל פון זייער רעליגיע. די ערשטע [[בבל|בבלישע]] שטערן מאפעס האט מען געמאכט בערך אין יאר 1200 פאר דער רעכענונג. אז אסטראנאמישע געשעענישן זענען פעריאדיש האבן שוין די בבליים געוואוסט.<ref>Aaboe A. 1991. ''Mesopotamian mathematics, astronomy, and astrology''. The Cambridge Ancient History. Volume III (2nd ed). Cambridge University Press. {{ISBN|978-0-521-22717-9}}</ref>  זייער פארשטאנד איז נישט געווען וויסנשאפטליש, אזוי ווי  מען פארשטייט דאס היינט, אבער זייערע אבזערוואציעס האבן באאיינפלוסט שפעטערע אסטראנאמיע. פיל אסטראנאמיע שטאמט פון [[מעסאפאטאמיע]], [[מלכות בבל]], אוראלט עגיפטן און [[אוראלט גריכנלאנד]]. אסטראנאמער פון עגיפטן האבן געבויט מאנומענטן וואס האבן געוויזן ווי הימלישע קערפערס באוועגן זיך. די נעמען פון די שטערן־גרופעס אין דעם [[צפון האלבקיילעך]] שטאמען מערסטן פון גריכישע אסטראנאמער.


=== פיזיק אין דער מיטל־עלטערישער אייראפעאישער און איסלאמישער וועלט ===
=== פיזיק אין דער מיטל־עלטערישער אייראפעאישער און איסלאמישער וועלט ===
שורה 18: שורה 19:
=== קלאסישע פיזיק ===
=== קלאסישע פיזיק ===
[[File:GodfreyKneller-IsaacNewton-1689.jpg|קליין|upright|סיר [[אייזיק ניוטאן]] (1643–1727), וועמענ'ס [[ניוטאנ'ס געזעצן פון באוועגונג|געזעצן פון באוועגונג]] און [[ניוטאנ'ס געזעץ פון אוניווערסאלע גראוויטאציע|אוניווערסאלע גראוויטאציע]] זענען געווען הויפט מיילשטיינער אין קלאסישער פיזיק]]
[[File:GodfreyKneller-IsaacNewton-1689.jpg|קליין|upright|סיר [[אייזיק ניוטאן]] (1643–1727), וועמענ'ס [[ניוטאנ'ס געזעצן פון באוועגונג|געזעצן פון באוועגונג]] און [[ניוטאנ'ס געזעץ פון אוניווערסאלע גראוויטאציע|אוניווערסאלע גראוויטאציע]] זענען געווען הויפט מיילשטיינער אין קלאסישער פיזיק]]
פיזיק איז געווארן א באזונדערע וויסנשאפט ווען די פריער־מאדערנע אייראפעער האבן געניצט עקספערימענטאלישע און קוואנטיטאווע מעטאדן צו אנטפלעקן וואס מען רופט היינט די געזעצן פון פיזיק.<ref name="benchaim2004">{{Harvard citation no brackets|Ben-Chaim|2004}}</ref> די הויפט אנטוויקלונגען אין דער דאזיגער תקופה שליסן איין טוישן דעם [[געאצענטרישער מאדעל|געאצענטרישן מאדעל]] פון דער [[זון סיסטעם|זון-סיסטעם]] מיט דעם העליאצענטרישן [[קאפערניק מאדעל]], די [[קעפלער'ס געזעצן|געזעצן פון דער באוועגונג פון פלאנעטארישע קערפערס]] וואס [[יאהאנעס קעפלער]] האט פעסטגעשטעלט צווישן 1609 און 1619, פיאנער-ארבעט אויף [[טעלעסקאפ|טעלעסקאפן]] און אבסערווירטע אסטראנאמיע דורך [[גאלילעא גאלילעי|גאלילעא גאלילעאי]] אין די  16טער און 17טער יארהונדערטער, און אייזיק ניוטאנ'ס אנטדעקונג און פאראייניגונג פון די [[געזעצן פון באוועגונג]] און [[אוניווערסאלע גראוויטאציע]] וואס טראגן היינט זיין נאמען.<ref>{{Harvard citation no brackets|Guicciardini|1999}}</ref>
פיזיק איז געווארן א באזונדערע וויסנשאפט ווען די פריער־מאדערנע אייראפעער האבן געניצט עקספערימענטאלישע און קוואנטיטאווע מעטאדן צו אנטפלעקן וואס מען רופט היינט די געזעצן פון פיזיק.<ref name="benchaim2004">{{Harvard citation no brackets|Ben-Chaim|2004}}</ref> די הויפט אנטוויקלונגען אין דער דאזיגער תקופה שליסן איין טוישן דעם [[געאצענטרישער מאדעל|געאצענטרישן מאדעל]] פון דער [[זון סיסטעם|זון-סיסטעם]] מיט דעם העליאצענטרישן [[קאפערניק מאדעל]], די [[קעפלער'ס געזעצן|געזעצן פון דער באוועגונג פון פלאנעטארישע קערפערס]] וואס [[יאהאנעס קעפלער]] האט פעסטגעשטעלט צווישן 1609 און 1619, פיאנער-ארבעט אויף [[טעלעסקאפ|טעלעסקאפן]] און אבזערווירטע אסטראנאמיע דורך [[גאלילעא גאלילעי|גאלילעא גאלילעאי]] אין די  16טער און 17טער יארהונדערטער, און אייזיק ניוטאנ'ס אנטדעקונג און פאראייניגונג פון די [[געזעצן פון באוועגונג]] און [[אוניווערסאלע גראוויטאציע]] וואס טראגן היינט זיין נאמען.<ref>{{Harvard citation no brackets|Guicciardini|1999}}</ref>


ניוטאן האט אויך אנטוויקלט דעם [[קאלקולוס]],{{efn|קאלקולוס איז געווארן אנטוויקלט אומאפהענגיג בערך די זעלבע צייט דורך [[גאטפריד ווילהעלם לייבניץ]]; while Leibniz was the first to publish his work and develop much of the notation used for calculus today, Newton was the first to develop calculus and apply it to physical problems. See also [[Leibniz–Newton calculus controversy]]}} די מאטעמאטישע שטודיע פון ענדערונג, וואס האט פארזארגט נייע מאטעמאטישע מעטאדן צו לייזן פראבלעמען אין פיזיק.<ref name="allen1997">{{Harvard citation no brackets|Allen|1997}}</ref>
ניוטאן האט אויך אנטוויקלט דעם [[קאלקולוס]],{{efn|קאלקולוס איז געווארן אנטוויקלט אומאפהענגיג בערך די זעלבע צייט דורך [[גאטפריד ווילהעלם לייבניץ]]; while Leibniz was the first to publish his work and develop much of the notation used for calculus today, Newton was the first to develop calculus and apply it to physical problems. See also [[Leibniz–Newton calculus controversy]]}} די מאטעמאטישע שטודיע פון ענדערונג, וואס האט פארזארגט נייע מאטעמאטישע מעטאדן צו לייזן פראבלעמען אין פיזיק.<ref name="allen1997">{{Harvard citation no brackets|Allen|1997}}</ref>
שורה 29: שורה 30:
[[טעקע:Max_Planck_(Nobel_1918).jpg|טעקסט=|קליין|[[מאקס פלאנק]] (1858–1947), דער איניציאטאר פון דער טעאריע פון  [[קוואנטן-מעכאניק]]]]
[[טעקע:Max_Planck_(Nobel_1918).jpg|טעקסט=|קליין|[[מאקס פלאנק]] (1858–1947), דער איניציאטאר פון דער טעאריע פון  [[קוואנטן-מעכאניק]]]]
[[טעקע:Einstein1921_by_F_Schmutzer_2.jpg|טעקסט=|קליין|[[אלבערט איינשטיין|אלבערט איינשטיין]] (1879–1955), וועמענ'ס ארבעט אויפן פאטא-עלעקטרישן עפעקט און אויף דער [[טעאריע פון רעלאטיוויטעט]]  האט געברענגט צו א רעוואלוציע אין 20סטן-יארהונדערט פיזיק]]
[[טעקע:Einstein1921_by_F_Schmutzer_2.jpg|טעקסט=|קליין|[[אלבערט איינשטיין|אלבערט איינשטיין]] (1879–1955), וועמענ'ס ארבעט אויפן פאטא-עלעקטרישן עפעקט און אויף דער [[טעאריע פון רעלאטיוויטעט]]  האט געברענגט צו א רעוואלוציע אין 20סטן-יארהונדערט פיזיק]]
[[Modern physics|מאדערנע פיזיק]] האט אנגעהויבן אין דעם אנהייב 20סטן יארהונדערט מיט דער ארבעט פון [[מאקס פלאנק]] אין [[קוואנטן-מעכאניק|קוואנטן-טעאריע]] און [[אלבערט איינשטיין|אלבערט איינשטיינ'ס]] [[טעאריע פון רעלאטיוויטעט]]. די ביידע טעאריעס זענען געווארן אנטוויקלט צוליב אומפונקטלעכקייטן אין קלאסישער מעכאניק אין געוויסע סיטואציעס. [[קלאסישע מעכאניק]] האט פאראויסגעזאגט אן ענדערבאר [[גיך פון ליכט]], וואס איז א סתירה צו דער קאנסטאנטער גיך פון ליכט פאראויסגעזאגט דורך [[מאקסוועלס גלײכונגען|מאקסוועל'ס גלייכונגען]] פון עלעקטראמאגנעטיזם; דאס איז געווארן פארראכטן דורך איינשטיינ'ס [[ספעציעלע טעאריע פון רעלאטיוויטעט]], וואס פארבייט קלאסישע מעכאניק פאר קערפערס וואס באוועגן זיך גיך, און נעמט איין א קאנסטאנטע גיך פון ליכט.<ref name="oconnorrobertson1996-relativity">{{Harvard citation no brackets|O'Connor|Robertson|1996a}}</ref> שווארצער-קערפער שטראלונג האט פארזארגט נאך א פראבלעם פאר קלאסישער פיזיק, וואס איז געווארן פארראכטן ווען פלאנק האט פארגעשטעלט אז די אנטוועקונג פון מאטערישע אסצילאטארן איז מעגלעך נאר אין דיסקרעטע טריט פראפארציאנעל צו זייער פרעקווענץ; this, along with the צוזאמען מיטן פאטא-עלעקטרישן עפעקט און א קאמפלעטער טעאריע וואס האט פאראויסגעזאגט דיסקרעטע ענערגיע ניוואען פון עלעקטראן ארביטאלן, האט דאס געפירט צו דער טעאריע פון קוואנטן-מעכאניק וואס האט איבערגענומען פון קלאסישער פיזיק פאר קליינע דיסטאנצן.<ref name="oconnorrobertson1996-quantum">{{Harvard citation no brackets|O'Connor|Robertson|1996b}}</ref>
[[Modern physics|מאדערנע פיזיק]] האט אנגעהויבן אין דעם אנהייב 20סטן יארהונדערט מיט דער ארבעט פון [[מאקס פלאנק]] אין [[קוואנטן-מעכאניק|קוואנטן-טעאריע]] און [[אלבערט איינשטיין|אלבערט איינשטיינ'ס]] [[טעאריע פון רעלאטיוויטעט]]. די ביידע טעאריעס זענען געווארן אנטוויקלט צוליב אומפונקטליכקייטן אין קלאסישער מעכאניק אין געוויסע סיטואציעס. [[קלאסישע מעכאניק]] האט פאראויסגעזאגט אן ענדערבאר [[גיך פון ליכט]], וואס איז א סתירה צו דער קאנסטאנטער גיך פון ליכט פאראויסגעזאגט דורך [[מאקסוועלס גלייכונגען|מאקסוועל'ס גלייכונגען]] פון עלעקטראמאגנעטיזם; דאס איז געווארן פארראכטן דורך איינשטיינ'ס [[ספעציעלע טעאריע פון רעלאטיוויטעט]], וואס פארבייט קלאסישע מעכאניק פאר קערפערס וואס באוועגן זיך גיך, און נעמט איין א קאנסטאנטע גיך פון ליכט.<ref name="oconnorrobertson1996-relativity">{{Harvard citation no brackets|O'Connor|Robertson|1996a}}</ref> שווארצער-קערפער שטראלונג האט פארזארגט נאך א פראבלעם פאר קלאסישער פיזיק, וואס איז געווארן פארראכטן ווען פלאנק האט פארגעשטעלט אז די אנטוועקונג פון מאטערישע אסצילאטארן איז מעגלעך נאר אין דיסקרעטע טריט פראפארציאנעל צו זייער פרעקווענץ; this, along with the צוזאמען מיטן פאטא-עלעקטרישן עפעקט און א קאמפלעטער טעאריע וואס האט פאראויסגעזאגט דיסקרעטע ענערגיע ניוואען פון עלעקטראן ארביטאלן, האט דאס געפירט צו דער טעאריע פון קוואנטן-מעכאניק וואס האט איבערגענומען פון קלאסישער פיזיק פאר קליינע דיסטאנצן.<ref name="oconnorrobertson1996-quantum">{{Harvard citation no brackets|O'Connor|Robertson|1996b}}</ref>


== אפטיילונגען אין פיזיק וויסנשאפט ==
== אפטיילונגען אין פיזיק וויסנשאפט ==
שורה 68: שורה 69:
{{רעפליסטע}}
{{רעפליסטע}}


== קוואלן ==
{{Refbegin}}
* {{cite book|last=Aaboe|first=A.|authorlink=Asger Aaboe|year=1991|title=The Cambridge Ancient History|edition=2nd|volume=Volume III|chapter=Mesopotamian Mathematics, Astronomy, and Astrology|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-22717-9|ref=harv}}
* {{cite web|last=Allen|first=D.
|date={{ר}}10טן אפריל 1997|title=Calculus|publisher=Texas A&M University|url=http://www.math.tamu.edu/~dallen/history/calc1/calc1.html
|accessdate=1טן אפריל 2014|ref=harv}}
* {{Cite book|last=Ben-Chaim|first=M.|year=2004|title=Experimental Philosophy and the Birth of Empirical Science: Boyle, Locke and Newton|location=Aldershot|publisher=Ashgate Publishing|isbn=978-0-7546-4091-2|oclc=53887772|ref=harv}}
* {{cite book|last=Cajori|first=Florian|year=1917|title=A History of Physics in Its Elementary Branches: Including the Evolution of Physical Laboratories|url=https://archive.org/details/historyofphysics00cajo|publisher=Macmillan|ref=harv}}
* {{cite journal|last=Cho|first=A.|title=Higgs Boson Makes Its Debut After Decades-Long Search|journal=Science|pages=141–143|volume=337|date=13 July 2012|doi=10.1126/science.337.6091.141|pmid=22798574|issue=6091|ref=harv}}
* {{cite book|title=Ancient Egyptian Science|volume=Volume 2|place=Philadelphia|publisher=American Philosophical Society|last=Clagett|first=M.|year=1995|ref=harv}}
* {{cite journal|last=Cohen|first=M.L.|title=Fifty Years of Condensed Matter Physics|journal=Physical Review Letters|year=2008|volume=101|issue=5|pages=25001–25006|doi=10.1103/PhysRevLett.101.250001|url=http://prl.aps.org/edannounce/PhysRevLett.101.250001|bibcode=2008PhRvL.101y0001C|ref=harv|pmid=19113681}}
* {{cite arXiv|last=DØ Collaboration|first=584 co-authors|authorlink=DØ experiment|title=Direct observation of the strange 'b' baryon <math>\Xi_{b}^{-}</math>|date=12 June 2007|eprint=0706.1690v2|class=hep-ex|version=|ref=harv}}
* {{cite book|url=http://www.getcited.org/pub/102471397|last=Dijksterhuis|first=E.J.|title=The mechanization of the world picture: Pythagoras to Newton|publisher=Princeton University Press|location=Princeton, New Jersey|year=1986|isbn=978-0-691-08403-9|ref=harv|deadurl=yes|archiveurl=https://web.archive.org/web/20110805141040/http://www.getcited.org/pub/102471397|archivedate=5 August 2011|df=dmy-all}}
* {{cite web|last=DONUT|authorlink=DONUT|title=The Standard Model|publisher=[[Fermilab]]|date={{ר}}29סטן יוני 2001|url=http://www-donut.fnal.gov/web_pages/standardmodelpg/TheStandardModel.html|accessdate=1 April 2014|ref=harv}}
* {{cite book|last1=Feynman|first1=R.P.|author1link=Richard Feynman|last2=Leighton|first2=R.B.|last3=Sands|first3=M.|year=1963|title=The Feynman Lectures on Physics|volume=1|isbn=978-0-201-02116-5|ref=harv|title-link=The Feynman Lectures on Physics}}
* {{cite book|last=Feynman|first=R.P.|authorlink=Richard Feynman|title=The Character of Physical Law|year=1965|isbn=978-0-262-56003-0|ref=harv|title-link=The Character of Physical Law}}
* {{cite book|last=Godfrey-Smith|first=P.|year=2003|title=Theory and Reality: An Introduction to the Philosophy of Science|isbn=978-0-226-30063-4|ref=harv}}
* {{cite journal|last=Goldstein|first=S.|title=Fluid Mechanics in the First Half of this Century|journal=Annual Review of Fluid Mechanics|year=1969|volume=1|pages=1–28|doi=10.1146/annurev.fl.01.010169.000245|bibcode=1969AnRFM...1....1G|ref=harv}}
* {{cite book|last1=Gribbin|first1=J.R.|last2=Gribbin|first2=M.|last3=Gribbin|first3=J.|title=Q is for Quantum: An Encyclopedia of Particle Physics|url=https://books.google.com/books?id=WzwbAQAAIAAJ|year=1998|publisher=Free Press|isbn=978-0-684-85578-3|ref=harv|bibcode=1999qqep.book.....G}}
* {{cite journal|last=Grupen|first=Klaus|title=Instrumentation in Elementary Particle Physics: VIII ICFA School|journal=AIP Conference Proceedings|date=10 July 1999|volume=536|pages=3–34|doi=10.1063/1.1361756|arxiv=physics/9906063|ref=harv|bibcode=2000AIPC..536....3G}}
* {{cite book|last=Guicciardini|first=N.|year=1999|title=Reading the Principia: The Debate on Newton's Methods for Natural Philosophy from 1687 to 1736|location=New York|publisher=Cambridge University Press|ref=harv}}
* {{cite book|last=Halpern|first=P.|title=Collider: The Search for the World's Smallest Particles|url=https://books.google.com/books?id=JAxLVY96sqsC|year=2010|publisher=John Wiley & Sons|isbn=978-0-470-64391-4|ref=harv}}
* {{cite book|last1=Hawking|first1=S.|author1link=Stephen Hawking|last2=Penrose|first2=R.|author2link=Roger Penrose|year=1996|title=The Nature of Space and Time|isbn=978-0-691-05084-3|ref=harv|title-link=The Nature of Space and Time}}
* {{cite book|last=Holzner|first=S.|year=2006|title=Physics for Dummies|url=https://www.amazon.com/gp/reader/0764554336|publisher=John Wiley & Sons|quote=Physics is the study of your world and the world  and universe around you.|isbn=978-0-470-61841-7|ref=harv|bibcode=2005pfd..book.....H}}
* {{cite book|last=Honderich|first=T. (editor)|title=The Oxford Companion to Philosophy|year=1995|publisher=Oxford University Press|location=Oxford|isbn=978-0-19-866132-0|edition=1|pages=[https://archive.org/details/oxfordcompaniont00hond/page/474 474–476]|ref=harv|title-link=The Oxford Companion to Philosophy}}
* {{cite book|last1=Howard|first1=Ian|last2=Rogers|first2=Brian|title=Binocular Vision and Stereopsis|year=1995|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-508476-4|ref=harv}}
* {{cite book|last=Kellert|first=S.H.|title=In the Wake of Chaos: Unpredictable Order in Dynamical Systems|publisher=University of Chicago Press|year=1993|isbn=978-0-226-42976-2|ref=harv}}
* {{cite journal|last=Kerr|first=R.A.|title=Tying Up the Solar System With a Ribbon of Charged Particles|journal=Science|date=16 October 2009|volume=326|issue=5951|pages=350–351|ref=harv|doi=10.1126/science.326_350a|pmid=19833930}}
* {{Cite book|last=Krupp|first=E.C.|year=2003|title=Echoes of the Ancient Skies: The Astronomy of Lost Civilizations|publisher=Dover Publications|isbn=978-0-486-42882-6|url=https://books.google.com/books?id=7rMAJ87WTF0C|accessdate=31 March 2014|ref=harv}}
* {{cite book|last=Laplace|first=P.S.|authorlink=Pierre-Simon Laplace|others=Translated from the 6th French edition by Truscott, F.W. and Emory, F.L.|year=1951|title=A Philosophical Essay on Probabilities|location=New York|publisher=Dover Publications|ref=harv}}
* {{cite journal|last=Leggett|first=A.J.|title=Superfluidity|journal=Reviews of Modern Physics|year=1999|volume=71|issue=2|pages=S318–S323|doi=10.1103/RevModPhys.71.S318|bibcode=1999RvMPS..71..318L|ref=harv}}
* {{cite journal|last=Levy|first=B.G.|title=Cornell, Ketterle, and Wieman Share Nobel Prize for Bose-Einstein Condensates|journal=Physics Today|date=December 2001|page=14|doi=10.1063/1.1445529|url=http://physicstoday.org/journals/doc/PHTOAD-ft/vol_54/iss_12/14_1.shtml?bypassSSO=1|volume=54|issue=12|bibcode=2001PhT....54l..14L|ref=harv|deadurl=yes|archiveurl=http://arquivo.pt/wayback/20160515100141/http://physicstoday.org/journals/doc/PHTOAD-ft/vol_54/iss_12/14_1.shtml?bypassSSO=1|archivedate=15 May 2016|df=dmy-all}}
* {{cite book|title=Early Greek Science: Thales to Aristotle|last=Lloyd|first=G.E.R.|authorlink=G. E. R. Lloyd|publisher=Chatto and Windus; W. W. Norton & Company|location=London; New York|year=1970|isbn=978-0-393-00583-7|ref=harv|url=https://archive.org/details/earlygreekscienc00gerl}}
* {{Cite web|title=Greek Mathematics - Plato|last=Mastin|first=Luke|website=The Story of Mathematics|date=2010|accessdate=29 August 2017|url=http://www.storyofmathematics.com/greek_plato.html|ref=harv}}
* {{cite book|last=Mattis|first=D.C.|title=The Theory of Magnetism Made Simple|url=https://books.google.com/books?id=VkNBAQAAIAAJ|year=2006|publisher=World Scientific|isbn=978-981-238-579-6|ref=harv}}
* {{cite book|last=Maxwell|first=J.C.|authorlink=James Clerk Maxwell|year=1878|title=Matter and Motion|url=https://books.google.com/?id=noRgWP0_UZ8C&printsec=titlepage&dq=matter+and+motion|publisher=D. Van Nostrand|isbn=978-0-486-66895-6|ref=harv}}
* {{cite book|last=Moore|first=J.T.|title=Chemistry For Dummies|url=https://books.google.com/books?id=TRuP-BbS9xoC|edition=2|year=2011|publisher=John Wiley & Sons|isbn=978-1-118-00730-3|ref=harv}}
* {{cite book|url=http://www.nap.edu/openbook.php?record_id=5869&page=161|title=Technology for the United States Navy and Marine Corps, 2000–2035 Becoming a 21st-Century Force: Volume 9: Modeling and Simulation|publisher=The National Academies Press|last1=National Research Council|author1link=United States National Research Council|last2=Committee on Technology for Future Naval Forces|year=1997|location=Washington, DC|isbn=978-0-309-05928-2|ref=harv}}
* {{cite web|last1=O'Connor|first1=J.J.|last2=Robertson|first2=E.F.|author2link=Edmund F. Robertson|title=Special Relativity|website=[[MacTutor History of Mathematics archive]]|publisher=University of St Andrews|date=February 1996a|url=http://www-history.mcs.st-andrews.ac.uk/HistTopics/Special_relativity.html|accessdate=1 April 2014|ref=harv}}
* {{cite web|last1=O'Connor|first1=J.J.|last2=Robertson|first2=E.F.|author2link=Edmund F. Robertson|title=A History of Quantum Mechanics|website=[[MacTutor History of Mathematics archive]]|publisher=University of St Andrews|date=May 1996b|url=http://www-groups.dcs.st-and.ac.uk/~history/HistTopics/The_Quantum_age_begins.html|accessdate=1 April 2014|ref=harv}}
* {{cite book|last=Oerter|first=R.|title=The Theory of Almost Everything: The Standard Model, the Unsung Triumph of Modern Physics|url=https://books.google.com/books?id=1KHuAAAAMAAJ|year=2006|publisher=Pi Press|isbn=978-0-13-236678-6|ref=harv}}
* {{cite book|last1=Penrose|first1=R.|author1link=Roger Penrose|last2=Shimony|first2=A.|last3=Cartwright|first3=N.|last4=Hawking|first4=S.|author4link=Stephen Hawking|title=The Large, the Small and the Human Mind|publisher=Cambridge University Press|year=1997|isbn=978-0-521-78572-3|ref=harv|title-link=The Large, the Small and the Human Mind}}
* {{cite book|last=Penrose|first=R.|authorlink=Roger Penrose|title=The Road to Reality|year=2004|isbn=978-0-679-45443-4|ref=harv|title-link=The Road to Reality}}
* {{cite book|last=Rosenberg|first=Alex|title=Philosophy of Science|publisher=Routledge|year=2006|isbn=978-0-415-34317-6|ref=harv}}
* {{cite book|last=Schrödinger|first=E.|title=My View of the World|publisher=Ox Bow Press|year=1983|isbn=978-0-918024-30-5|ref=harv}}
* {{cite book|last=Schrödinger|first=E.|title=The Interpretation of Quantum Mechanics|publisher=Ox Bow Press|year=1995|isbn=978-1-881987-09-3|ref=harv}}
* {{cite book|last=Singer|first=C.|title=A Short History of Science to the 19th Century|publisher=Streeter Press|year=2008|ref=harv}}
* {{cite book|ref=harv|last=Smith|first=A. Mark|title=Alhacen's Theory of Visual Perception: A Critical Edition, with English Translation and Commentary, of the First Three Books of Alhacen's ''De Aspectibus'', the Medieval Latin Version of Ibn al-Haytham's ''Kitāb al-Manāẓir'', 2 vols|series=Transactions of the American Philosophical Society|volume=91|issue=4–5|publication-place=[[Philadelphia]]|year=2001|isbn=978-0-87169-914-5|publisher=[[American Philosophical Society]]|location=Philadelphia|oclc=47168716|title-link=De Aspectibus}} [https://www.jstor.org/stable/3657358 Books I-III (2001&nbsp;— '''91'''(4)) Vol 1 Commentary and Latin text via JSTOR]; [https://www.jstor.org/stable/3657357?seq=1#page_thumbnails_tab_contents &nbsp;— '''91'''(5) Vol 2 English translation, Book I:TOC pp. 339–41, Book II:TOC pp. 415–16, Book III:TOC pp. 559–60, Notes 681ff, Bibl. via JSTOR]
* {{cite journal|last1=Stajic|first1=Jelena|last2=Coontz|first2=R.|last3=Osborne|first3=I.|title=Happy 100th, Superconductivity!|journal=Science|date=8 April 2011|volume=332|issue=6026|page=189|doi=10.1126/science.332.6026.189|bibcode=2011Sci...332..189S|ref=harv|pmid=21474747}}
* {{cite book|last1=Taylor|first1=P.L.|last2=Heinonen|first2=O.|title=A Quantum Approach to Condensed Matter Physics|url=https://books.google.com/books?id=hyx6BjEX4U8C|year=2002|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-77827-5|ref=harv}}
* {{cite book|last=Thurston|first=H.|title=Early Astronomy|year=1994|publisher=Springer|ref=harv}}
* {{cite book|last1=Tipler|first1=Paul|last2=Llewellyn|first2=Ralph|title=Modern Physics|year=2003|publisher=W. H. Freeman|isbn=978-0-7167-4345-3|ref=harv}}
* {{cite book|last=Toraldo Di Francia|first=G.|title=The Investigation of the Physical World|year=1976|isbn=978-0-521-29925-1|ref=harv}}
* {{cite web|last=Walsh|first=K.M.|title=Plotting the Future for Computing in High-Energy and Nuclear Physics|url=http://www.bnl.gov/newsroom/news.php?a=23098|publisher=[[Brookhaven National Laboratory]]|accessdate=18 October 2012|date=1 June 2012|ref=harv|deadurl=yes|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160729020032/https://www.bnl.gov/newsroom/news.php?a=23098|archivedate=29 July 2016|df=}}
* {{cite book|last1=Young|first1=H.D.|last2=Freedman|first2=R.A.|year=2014|edition=13th|title=Sears and Zemansky's University Physics with Modern Physics Technology Update|publisher=Pearson Education|isbn=978-1-292-02063-1|ref=harv|title-link=University Physics}}


{{Refend}}
{{Refend}}
שורה 130: שורה 75:
[[קאַטעגאָריע:פינקטלעכע וויסנשאפט]]
[[קאַטעגאָריע:פינקטלעכע וויסנשאפט]]
{{שטומף|וויסנשאפט}}
{{שטומף|וויסנשאפט}}
[[קאַטעגאָריע:אומבאקוקט]]
[[קאַטעגאָריע:אויף יידיש]]
[[קאַטעגאָריע:אויף יידיש]]  
[[קאַטעגאָריע:עלעמענטארע ארטיקלען צו פארברייטערן]]
{{קרד/ויקי/יידיש}}
{{קרד/ויקי/יידיש}}
[[he:פיזיקה]]

יעצטיגע רעוויזיע זינט 21:11, 26 אקטאבער 2023

פיזיק (פון אלטגריכיש:‏(φυσική (ἐπιστήμη, פיזיקע (עפיסטעמע), וויסן פון נאטור[1]) איז די וויסנשאַפט וואס פארנעמט זיך מיט די נאטור באנעמונגען - מאטעריאל און קראפט. געווענליך, ווערט זי באשריבן מיט מאטעמאטישע פארמולעס. דער ציל פון פיזיק איז אויפקלערן וויאזוי אביעקטן באוועגן זיך אין רוים און צייט און צו פארשטיין וויאזוי דער אוניווערס פירט זיך.

אויך קען פיזיק זיין דעפינירט ווי "דער אפטייל פון וויסן וואס איז שייך צום סדר פון נאטור, אדער, אין אנדער ווערטער, צום רעגולערן נאכאנאנד פון געשעענישן".[2]

אסטראנאמיע, די עלטסטע וויסנשאפט, איז א טייל פון פיזיק. אין דער פארגאנגענהייט איז פיזיק געווען א טייל פון נאטור-פילאזאפיע, צוזאמען מיט אנדערע פעלדער פון וויסנשאפט, ווי כעמיע און ביאלאגיע. בשעת דער וויסנשאפטליכער רעוואלוציע אין דעם 17טן יארהונדערט זענען די דאזיגע פעלדער געווארן באזונדער, און יעדע איינע איז געווארן אן אייגענער דיסציפלין.

פיזיק איז זייער וויכטיג אין דער אנטוויקלונג פון נייע טעכנאלאגיעס, ווי עראפלאנען, טעלעוויזיעס, קאמפיוטערס און יאדערישע וואפן. מעכאניק, א צווייג פון פיזיק, האט געהאלפן אנטוויקלען דאס מאטעמאטישע פעלד פון קאלקולוס.

מאדערנע פיזיק פארבינדט אידעען וועגן די פיר געזעצן פון סימעטריע מיט קאנסערוואציע פון ענערגיע, אימפעט, לאדונג, און פאריטעט.

היסטאריע פון פיזיק

אוראלטע אסטראנאמיע

אסטראנאמיע איז די עלטסטע נאטור-וויסנשאפט. די שומערן און די אוראלטע עגיפטער האבן שטודירט די שטערן, מערסטנס כדי פאראויסזען געשעענישן און ווי א טייל פון זייער רעליגיע. די ערשטע בבלישע שטערן מאפעס האט מען געמאכט בערך אין יאר 1200 פאר דער רעכענונג. אז אסטראנאמישע געשעענישן זענען פעריאדיש האבן שוין די בבליים געוואוסט.[3] זייער פארשטאנד איז נישט געווען וויסנשאפטליש, אזוי ווי מען פארשטייט דאס היינט, אבער זייערע אבזערוואציעס האבן באאיינפלוסט שפעטערע אסטראנאמיע. פיל אסטראנאמיע שטאמט פון מעסאפאטאמיע, מלכות בבל, אוראלט עגיפטן און אוראלט גריכנלאנד. אסטראנאמער פון עגיפטן האבן געבויט מאנומענטן וואס האבן געוויזן ווי הימלישע קערפערס באוועגן זיך. די נעמען פון די שטערן־גרופעס אין דעם צפון האלבקיילעך שטאמען מערסטן פון גריכישע אסטראנאמער.

פיזיק אין דער מיטל־עלטערישער אייראפעאישער און איסלאמישער וועלט

קלאסישע פיזיק

סיר אייזיק ניוטאן (1643–1727), וועמענ'ס געזעצן פון באוועגונג און אוניווערסאלע גראוויטאציע זענען געווען הויפט מיילשטיינער אין קלאסישער פיזיק

פיזיק איז געווארן א באזונדערע וויסנשאפט ווען די פריער־מאדערנע אייראפעער האבן געניצט עקספערימענטאלישע און קוואנטיטאווע מעטאדן צו אנטפלעקן וואס מען רופט היינט די געזעצן פון פיזיק.[4] די הויפט אנטוויקלונגען אין דער דאזיגער תקופה שליסן איין טוישן דעם געאצענטרישן מאדעל פון דער זון-סיסטעם מיט דעם העליאצענטרישן קאפערניק מאדעל, די געזעצן פון דער באוועגונג פון פלאנעטארישע קערפערס וואס יאהאנעס קעפלער האט פעסטגעשטעלט צווישן 1609 און 1619, פיאנער-ארבעט אויף טעלעסקאפן און אבזערווירטע אסטראנאמיע דורך גאלילעא גאלילעאי אין די 16טער און 17טער יארהונדערטער, און אייזיק ניוטאנ'ס אנטדעקונג און פאראייניגונג פון די געזעצן פון באוועגונג און אוניווערסאלע גראוויטאציע וואס טראגן היינט זיין נאמען.[5]

ניוטאן האט אויך אנטוויקלט דעם קאלקולוס,[lower-alpha 1] די מאטעמאטישע שטודיע פון ענדערונג, וואס האט פארזארגט נייע מאטעמאטישע מעטאדן צו לייזן פראבלעמען אין פיזיק.[6]

פון דעם אנהייב פונעם 18טן יארהונדערט, איז טערמאדינאמיק אנטוויקלט געווארן דורך בויל, יאנג און אנדערע. אין 1733, האט דניאל בערנולי אוועקגעלייגט די יסודות פון סטאטיסטישער מעכאניק. אין 1798 האט טאמפסאן אילוסטרירט ווי ארבעט קען ווערן געענדערט צו היץ און אין 1847 האט דזשול פארמולירט דעם געזעץ פון קאנסערווירונג פון ענערגיע.

אין יאר 1895 האט ווילהעלם קאנראד רענטגען האט אנטפלעקט רענטגען שטראלן, וואס זענען פאקטיש עלעקטראמאגנעטישע כוואליעס מיט א הויכן פרעקווענץ. ראדיאאקטיוויטעט איז אנטפעלקט געווארן דורך אנרי בעקערעל, און איז געווארן ווייטער געפארשט דורך פיער און מארי קירי, און אנדערע. דאס האט אוועקגעשטעלט די באזיס פארן פעלד פון קערנפיזיק.

מאדערנע פיזיק

מאקס פלאנק (1858–1947), דער איניציאטאר פון דער טעאריע פון קוואנטן-מעכאניק
אלבערט איינשטיין (1879–1955), וועמענ'ס ארבעט אויפן פאטא-עלעקטרישן עפעקט און אויף דער טעאריע פון רעלאטיוויטעט האט געברענגט צו א רעוואלוציע אין 20סטן-יארהונדערט פיזיק

מאדערנע פיזיק האט אנגעהויבן אין דעם אנהייב 20סטן יארהונדערט מיט דער ארבעט פון מאקס פלאנק אין קוואנטן-טעאריע און אלבערט איינשטיינ'ס טעאריע פון רעלאטיוויטעט. די ביידע טעאריעס זענען געווארן אנטוויקלט צוליב אומפונקטליכקייטן אין קלאסישער מעכאניק אין געוויסע סיטואציעס. קלאסישע מעכאניק האט פאראויסגעזאגט אן ענדערבאר גיך פון ליכט, וואס איז א סתירה צו דער קאנסטאנטער גיך פון ליכט פאראויסגעזאגט דורך מאקסוועל'ס גלייכונגען פון עלעקטראמאגנעטיזם; דאס איז געווארן פארראכטן דורך איינשטיינ'ס ספעציעלע טעאריע פון רעלאטיוויטעט, וואס פארבייט קלאסישע מעכאניק פאר קערפערס וואס באוועגן זיך גיך, און נעמט איין א קאנסטאנטע גיך פון ליכט.[7] שווארצער-קערפער שטראלונג האט פארזארגט נאך א פראבלעם פאר קלאסישער פיזיק, וואס איז געווארן פארראכטן ווען פלאנק האט פארגעשטעלט אז די אנטוועקונג פון מאטערישע אסצילאטארן איז מעגלעך נאר אין דיסקרעטע טריט פראפארציאנעל צו זייער פרעקווענץ; this, along with the צוזאמען מיטן פאטא-עלעקטרישן עפעקט און א קאמפלעטער טעאריע וואס האט פאראויסגעזאגט דיסקרעטע ענערגיע ניוואען פון עלעקטראן ארביטאלן, האט דאס געפירט צו דער טעאריע פון קוואנטן-מעכאניק וואס האט איבערגענומען פון קלאסישער פיזיק פאר קליינע דיסטאנצן.[8]

אפטיילונגען אין פיזיק וויסנשאפט

זעט ווייטער

פיזיקער


הערות

  1. ↑ At the start of The Feynman Lectures on Physics, Richard Feynman offers the atomic hypothesis as the single most important scientific concept, that all things are made up of atoms – little particles that move around in perpetual motion, attracting each other when they are a little distance apart, but repelling upon being squeezed into one another ..."
  2. ↑ Maxwell J.C. 1878. Matter and motion. Van Nostrand, p9. ISBN 0-486-66895-9
  3. ↑ Aaboe A. 1991. Mesopotamian mathematics, astronomy, and astrology. The Cambridge Ancient History. Volume III (2nd ed). Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-22717-9
  4. ↑ מוסטער:Harvard citation no brackets
  5. ↑ מוסטער:Harvard citation no brackets
  6. ↑ מוסטער:Harvard citation no brackets
  7. ↑ מוסטער:Harvard citation no brackets
  8. ↑ מוסטער:Harvard citation no brackets

רעפערענצן


PrirodneNauke.png דער ארטיקל בנוגע וויסנשאפט איז א שטומף. איר זענט געלאדנט עס צו פארברייטערן.

דאס איז נישט קיין המכלול ארטיקל, בלויז עפעס וואס ליגט דא ביז עס וועט ערזעצט ווערן מיט בעסערס. שרייבט עס איבער!


ציטירן פאנטשער: ס'זענען דא <ref> טעגס פאַר א גרופע וואס הייסט "lower-alpha", אבער מ'האט נישט געטראפן קיין <references group="lower-alpha"/> טעג אנטקעגן, אדער א שליסנדיגער </ref> פעלט.

גענומען פון "https://yi.hamichlol.org.il/w/index.php?title=רוי:פיזיק&oldid=294205"