בדוקי עריכות אוטומטית, אינטערפעיס רעדאקטארן, אינטערפעיס אדמיניסטראַטאָרן, סיסאפן, מייבאים, מעדכנים, מייבא, אספקלריה רעדאקטארן
46,362
רעדאגירונגען
אונטערשייד צווישן ווערסיעס פון "מאטערסדארף"
קפיצה לניווט
קפיצה לחיפוש
קיין רעדאגירונג באמערקונג
אין תקציר עריכה |
אין תקציר עריכה |
||
| שורה 1: | שורה 1: | ||
{{דרעפט|אייראפעאישע געאגראפיע}} | |||
{{דעסקריפציע|שטאָט אין בורגנלאנד, עסטרייך}} | {{דעסקריפציע|שטאָט אין בורגנלאנד, עסטרייך}} | ||
{{coord|47.7333|16.3974251|display=title}} | {{coord|47.7333|16.3974251|display=title}} | ||
'''מאַטערסדאָרף''', (Mattersdorf; אפיציעלער נאמען זינט 1924: '''מאטערסבורג''' דייטש: Mattersburg; אונגאריש: Nagymárton, נאדימארטאָן; אין גיטין: '''מאטרשטורף'''{{הערה|{{ספריא|2=שו"ת חתם סופר, ליקוטי שו"ת סי' מא|3=Responsa_Chatam_Sofer%2C_Collected_Responsa.41}}}}), איז א שטאָט אין [[בורגנלאנד]], די מערסט מזרח'דיגע פראווינץ פון [[עסטרייך]]. ביז 1920 איז די שטאט געווען א טייל פון קעניגרייך פון אונגארן אין דער עסטרייך־אונגארישער אימפעריע. די שטאָט איז געווען איינע פון די "[[שבע קהילות]]". | [[טעקע:מאטערסדארף שול און קהילה צענטער.jpg|קליין|אין דער יודענגאס: אויף לינקס איז דער שול (לינקע אריינגאנג פאר מענער רעכטס פאר פרויען), דערנאך דער קהילה־צענטער און שמואל גאָטעסמאַנ'ס טעקסטיל־קראָם.]] | ||
'''מאַטערסדאָרף'''{{הערה|אלטערנאטיווע נעמען: מט"ד, מאַטטערסדאָרף, מאַטעסבורג, מאַטסדאָרף, מאַדרסדאָרף, מאַטעסדאָרף, מוטערסדאָרף. {{היברובוקס|בערל כהן|ספר הפרענומעראנטן|46561|page=178|שנת הוצאה=תשל"ה|עמ=159}}}}, (Mattersdorf; אפיציעלער נאמען זינט 1924: '''מאטערסבורג''' דייטש: Mattersburg; אונגאריש: Nagymárton, נאדימארטאָן; אין גיטין: '''מאטרשטורף'''{{הערה|{{ספריא|2=שו"ת חתם סופר, ליקוטי שו"ת סי' מא|3=Responsa_Chatam_Sofer%2C_Collected_Responsa.41}}}}), איז א שטאָט אין [[בורגנלאנד]], די מערסט מזרח'דיגע פראווינץ פון [[עסטרייך]]. ביז 1920 איז די שטאט געווען א טייל פון קעניגרייך פון אונגארן אין דער עסטרייך־אונגארישער אימפעריע. די שטאָט איז געווען איינע פון די חשוב'ע "[[שבע קהילות]]" אונטער דער שוץ פון דער [[עסטערהאזי]] פאמיליע. מאטערסדארף איז געווען א צענטער פון תורה און יראת שמים פאר הונדערטער יארן, מיט א בארימטע ישיבה. | |||
== היסטאָריע == | == היסטאָריע == | ||
די געגנט פון מאטערסדארף איז געווען באזעצט שוין אין דער | די געגנט פון מאטערסדארף איז געווען באזעצט שוין אין דער אוראלטער צייט, ווי ארכעאלאגישע אויסגראבונגען ווייזן. די ערשטע דערמאנונג פון דער שטאט איז געווען אין 1202, אונטערן נאמען "ווילאַ מאַרטיני". דער נאמען מאַטערסדארף שטאמט פונעם מענער־נאמען מאַרטין. אין 1354 האט מאטערסדארף באקומען מאַרק־רעכט. די [[באן|אייזנבאן]] פון ווינער נוישטאָט קיין מאטערסדארף איז געעפנט געווארן אין 1847, וואס האט בייגעטראגן צו דער אנטוויקלונג פון דער געגנט. נאך דער ערשטער וועלט־מלחמה איז מאטערסדארף צוגעטיילט געווארן צו עסטרייך אין 1921. אין 1926 איז מאטערסבורג דערקלערט געווארן א שטאט. אין 1971 זענען מאטערסבורג און וואַלבערסדארף פאראייניגט געווארן אין איין געמיינדע. | ||
== די אידישע קהילה == | == די אידישע קהילה == | ||
מאטערסדארף איז געווען איינע פון די [[שבע קהילות]] אין בורגנלאנד, וואס זענען געווען בארימט פאר זייער פרומקייט און די בארימטע רבנים וואס זיי האָבן פּראדוצירט. די שטאט איז טראדיציאנעל געווען צעטיילט אין צוויי דיסטריקטן: Izraelita-Nagymarton ("אידישע נאדימארטאָן") און Keresztény Nagymarton ("קריסטליכע נאדימארטאָן") | [[טעקע:מאטערסדארף, אינערווייניג פון שול.jpg|קליין|אינערווייניג פונעם שול]] | ||
מאטערסדארף איז געווען איינע פון די [[שבע קהילות]] אין בורגנלאנד, וואס זענען געווען בארימט פאר זייער פרומקייט און די בארימטע רבנים וואס זיי האָבן פּראדוצירט. די שטאט איז טראדיציאנעל געווען צעטיילט אין צוויי דיסטריקטן: Izraelita-Nagymarton ("אידישע נאדימארטאָן") און Keresztény Nagymarton ("קריסטליכע נאדימארטאָן"). | |||
די אידישע גענגט איז געווען אַן [[אויטאנאמיע|אויטאָנאָמע]] [[פאליטישע געמיינדען|אַדמיניסטראַטיווע איינהייט]] פון 1694 ביז 1902, מיט אייגענע אדמיניסטראציע, געריכט, פאליציי און פייערלעשער. די אידישע פייערלעשער בריגאדע איז געווען זייער עפעקטיוו און האט אפט געגעבן הילף אפילו אין די שכנותדיגע דערפער. ביז 1902 איז די אידישע געגנט געווען א באזונדערע אדמיניסטראטיווע איינהייט{{הערה|מאיר דויטש, [https://pitputim.me/2015/08/31/on-the-history-of-mattersdorf/ On the history of Mattersdorf] – pitputim}}. | |||
===פריע יארן און אונטער דער עסטערהאזי הערשאפט=== | |||
אין | אידן זענען געגלייבט זיך צו האבן באזעצט אין מאטערסדארף שוין בערך אין יאר 800 (ד'תק"ס) אדער 1222 (ד'תתקפ"ב). א פּלאטע אויף דער וואנט פון שול זאל האבן געוויזן אז עס איז געבויט געווארן אין 1354 (ה'קי"ד){{הערה|שם=יודאיקע|{{יודאיקה|Yehouda Marton|Mattersdorf|לינק=https://www.encyclopedia.com/religion/encyclopedias-almanacs-transcripts-and-maps/mattersdorf}}|כיוון=שמאל}}. לויט א לעגענדע, האבן זעקס ברידער, וועלכע זענען אנטלאפן פון שפּאניע אינעם 14טן אדער 15טן יארהונדערט, געגרינדעט די אידישע קהילה פון מאטערסדארף, און זיך שפּעטער גערופן מיטן נאמען שישא (פון ששה){{הערה|[https://www.centropa.org/en/biography/lilli-tauber#My%20family%20background Lilli Tauber], Centropa}}. אלנפאלס, אידן האבן שוין געוואוינט דארט איידער די טערקן האבן איבערגענומען די געגנט אין 1526 (רפ"ז), ווען מאטערסדארף האט אריינגענומען פילע פליטים פון [[שאפראן|שאָפּראָן]]. אין שכ"ט האבן געוואוינט דארט 67 אידן אין 11 הייזער{{הערה|שם=יודאיקע}}. | ||
אין | |||
אין | <!-- די שטאט איז געווען אויפן וועג פון דער טערקישער אינוואזיע פון וויען און איז עטליכע מאל אויסגעפּלינדערט געווארן דורך די טערקן צווישן 1544 און 1671. -->אין 1622 (שפ"ב) איז די קהילה געקומען אונטער דער שוץ פון דער עסטערהאַזי פאמיליע, אונגארישע אדעל וואס זענען געווען געטריי צום עסטרייכישן האפסבורג מלוכה. | ||
אין | באלד נאך וואס [[לעאפאלד דער ערשטער|לעאָפּאָלד דער ערשטער]] האט פארטריבן די אידן פון [[וויען]] אין 1670 (ת"ל), האבן די אידן געמוזט פארלאזן אויך מאטערסדארף אין 1671. אין 1675/8 האט מען זיי ערלויבט צוריקצוקומען אויף דער איינלאדונג פון פירשט עסטערהאזי, אבער זיי האבן געמוזט צוריקקויפן זייערע פארמעגנס. | ||
אין 1694 (תנ"ד) האט פּאול עסטערהאַזי ארויסגעגעבן פאר די שבע קהילות א באשיצונגס-בריוו, וואס איז געווארן באנייט פיר מאל, און אין 1800 (תק"ס) איז עס פונדאסניי פארמולירט געווארן{{הערה|שם=יודאיקע}}. | |||
===יאר ת"ק ביזן חורבן=== | |||
אין תק"ד (1744) האבן דארט געוואוינט בערך 352 אידן אין 30 הייזער{{הערה|שם=יודאיקע}}. זיי האבן זיך פארנומען מיט 45% האנדל, 23% האנטווערק, 21% סערוויסן, און 13% בילדונגס פאכן (שרייבער, לערער){{הערה|Mayer-Benedek, A. (2017). ''[http://www.70haus.at/buch/juden/juden.pdf Jüdisches Mattersburg Leben und Vertreibung jüdischer Mitbürger]''.}}. | |||
אין תק"ל זענען געווען רעגיסטרירט 179 אידישע משפחות; אין תקמ"ה זענען געווען בערך 767 מענטשן אין 43 הייזער. די אידן האבן געדארפט צאלן צינזן צו די שטעט שאפּראן און [[וויענער ניישטאדט|וויענער ניישטאַדט]] פארן רעכט צו האנדלען אין זייערע גרעניצן{{הערה|שם=יודאיקע}}. | |||
אום י"ח אדר ב' תקס"ב האט א פייער פארניכטעט דעם אידישן פערטל אין מאטערסדארף, און פיל מענטשן האבן פארלוירן זייערע הייזער און פארמעגנס, און מענטשן פון די דערנעבנדע שטעט האבן געשיקט נדבות צו שטיצן די ליידנדע. דער רב פון מאטערסדארף אין יענער צייט, דער [[חתם סופר]], האט אין א תשובה זיך באשעפטיגט אויסצורעכענען וויאזוי צו צעטיילן די נדבות צווישן די מענטשן{{הערה|{{ספריא|2=שו"ת חתם סופר, חלק ב' יורה דעה, סי' רלט|3=Responsa_Chatam_Sofer%2C_Yoreh_De'ah.239}}}}. | |||
א [[כאלערע|כאָלערע]] עפּידעמיע, וואס האט אויסגעבראכן כ' תשרי תקצ"ב (1831), האט אויך געהאט א שווערן אפעקט אויף דער אידישער קהילה, וואס האט געפירט צו א רעדוקציע אין דער צאל איינוואוינער. די קריסטליכע באפעלקערונג האט געהאלפן די אידישע קהילה מיט עסן און אנדערע נויטיגע זאכן בשעת דער קוואראנטין. א דענקמאל איז אויפגעשטעלט געווארן פאר די 116 אידישע קרבנות פון דער כאָלערע{{הערה|Vogel, C. G. (2020). Mattersdorf, [https://carolegvogel.com/wp-content/uploads/2020/09/Mattersdorf-Article-With-Edits-2.pdf Hungary During Cholera, 1831–1832, And the 1836 Jewish Census Created in Its Wake]. ''Avotaynu'', XXXVI(2)|כיוון=שמאל}}. | |||
אין תר"ח האבן געוואוינט אין דער שטאט 1,500 אידן (א דריטל פון דער גאנצער באפעלקערונג){{הערה|שם=יודאיקע}}. | |||
===אידישע ווירטשאפט=== | |||
די הונדערטער-יאריגע אויטאנאמיע האט געשאפן א שטארקע קהל'ישע רעגירונג, וואס האט רעגולירט נישט נאר רעליגיעזע ענינים, נאר אויך עקאנאמישע און געזעלשאפטליכע ענינים. | די הונדערטער-יאריגע אויטאנאמיע האט געשאפן א שטארקע קהל'ישע רעגירונג, וואס האט רעגולירט נישט נאר רעליגיעזע ענינים, נאר אויך עקאנאמישע און געזעלשאפטליכע ענינים. | ||
די מאטערסדארפער ישיבה איז געווען בארימט און געצויגן תלמידים פון גאנץ אייראפּע. | די מאטערסדארפער ישיבה איז געווען בארימט און געצויגן תלמידים פון גאנץ אייראפּע. | ||
| שורה 32: | שורה 40: | ||
די זעלבסטשטענדיגע אידישע קהילה איז ערשט אין מערץ 1902 (תרמ"ב) צוזאמענגעשטעלט געווארן מיט דער גוי'אישע מאַרק געמיינדע. אבער, די אידישע פייערלעשער האט געהאלטן איר אויטאנאמיע און איז געווען מער עפעקטיוו ווי די קריסטליכע פייערלעשער פון דער שטאט. | די זעלבסטשטענדיגע אידישע קהילה איז ערשט אין מערץ 1902 (תרמ"ב) צוזאמענגעשטעלט געווארן מיט דער גוי'אישע מאַרק געמיינדע. אבער, די אידישע פייערלעשער האט געהאלטן איר אויטאנאמיע און איז געווען מער עפעקטיוו ווי די קריסטליכע פייערלעשער פון דער שטאט. | ||
פון דאן איז די צאל אידן געשרינקען צוליב עמיגראציע צו גרעסערע שטעט; אין 1902 זענען זיי געפאלן צו 752, און ביי די צייט פונעם | פון דאן איז די צאל אידן געשרינקען צוליב עמיגראציע צו גרעסערע שטעט; אין 1902 זענען זיי געפאלן צו 752, און ביי די צייט פונעם אנשלוס פון עסטרייך דורך דייטשלאנד (1938) צו 511. | ||
===רבנים=== | ===רבנים=== | ||
| שורה 59: | שורה 67: | ||
נאך דער גרינדונג פון מדינת ישראל האט [[רבי שמואל עהרנפעלד]], אַן אייניקל פונעם חתם סופר, געגרינדעט אין ירושלים דעם קווארטאל [[קרית מאטערסדארף]] צום אנדענק פון זיין בורגנלאַנדער שטאַם. די אנגעזעענע ישיבה פון מאטערסדארף ווערט דארטן ווייטערגעפירט ביזן היינטיגן טאג. | נאך דער גרינדונג פון מדינת ישראל האט [[רבי שמואל עהרנפעלד]], אַן אייניקל פונעם חתם סופר, געגרינדעט אין ירושלים דעם קווארטאל [[קרית מאטערסדארף]] צום אנדענק פון זיין בורגנלאַנדער שטאַם. די אנגעזעענע ישיבה פון מאטערסדארף ווערט דארטן ווייטערגעפירט ביזן היינטיגן טאג. | ||
א דענקמאל צום אנדענק פון דער געוועזענע אידישער קהילה פון מאטערסבורג איז געבויט געווארן אויפן ארט פון דער צעשטערטער שול און איז געעפנט געווארן אין 2017. א גאס אין מאטערסבורג איז גערופן געווארן נאך דעם לעצטן רב, רבי שמואל עהרנפעלד. | א דענקמאל צום אנדענק פון דער געוועזענע אידישער קהילה פון מאטערסבורג איז געבויט געווארן אויפן ארט פון דער צעשטערטער שול און איז געעפנט געווארן אין 2017{{הערה|{{לינק|שרייבער=Wolfgang Weisgram|קעפל=Jüdische Geschichte: Mattersburg erinnert sich an sich selber|זייטל=DER STANDARD|דאטום=נאוועמבער 2, 2017|אדרעס=https://www.derstandard.at/story/2000066997970/juedische-geschichte-mattersburg-erinnert-sich-an-sich-selber}}|כיוון=שמאל}}. א גאס אין מאטערסבורג איז גערופן געווארן נאך דעם לעצטן רב, רבי שמואל עהרנפעלד. | ||
== | == געאגראַפיע == | ||
מאַטערסבורג געפינט זיך אין צפונ'דיגן טייל פון בורגנלאַנד, מזרח פון ווינער נוישטאָט, אין וואולקאַטאַל (Wulkatal). | מאַטערסבורג געפינט זיך אין צפונ'דיגן טייל פון בורגנלאַנד, מזרח פון ווינער נוישטאָט, אין וואולקאַטאַל (Wulkatal). | ||
| שורה 73: | שורה 81: | ||
*Mayer-Benedek, A. (2017). ''[http://www.70haus.at/buch/juden/juden.pdf Jüdisches Mattersburg Leben und Vertreibung jüdischer Mitbürger]''. | *Mayer-Benedek, A. (2017). ''[http://www.70haus.at/buch/juden/juden.pdf Jüdisches Mattersburg Leben und Vertreibung jüdischer Mitbürger]''. | ||
*Vogel, C. G., & Stroh, Y. N. (2007, April 1). [https://carolegvogel.com/magazine-articles/constructing-a-town-wide-genealogy-jewish-mattersdorf-hungary-1698-1939/ Constructing a Town-Wide Genealogy: Jewish Mattersdorf, Hungary, 1698–1939]. ''Avotaynu'' | *Vogel, C. G., & Stroh, Y. N. (2007, April 1). [https://carolegvogel.com/magazine-articles/constructing-a-town-wide-genealogy-jewish-mattersdorf-hungary-1698-1939/ Constructing a Town-Wide Genealogy: Jewish Mattersdorf, Hungary, 1698–1939]. ''Avotaynu'' | ||
*Carole Garbuny Vogel, [https://avotaynuonline.com/2007/04/constructing-a-town-wide-genealogy-jewish-mattersdorf-hungary-1698-1939-by-carole-garbuny-vogel-and-yitzchok-n-stroh/ Constructing a Town-Wide Genealogy: Jewish Mattersdorf, Hungary, 1698–1939], ''Avotaynu'', April 1, 2007 | |||
</div> | </div> | ||
| שורה 79: | שורה 88: | ||
*[http://www.forschungsgesellschaft.at/routes/mattersburg.html Die jüdische Gemeinde Mattersburg] | *[http://www.forschungsgesellschaft.at/routes/mattersburg.html Die jüdische Gemeinde Mattersburg] | ||
*{{קהילה לינקס|mattersburg}} | *{{קהילה לינקס|mattersburg}} | ||
*[http://www.wir-erinnern.at/ מיר עראינערן], וועבזייטל צו געדענקן די אידישע מאטערסדארף {{לינקשפראך|דייטש}} | |||
*[http://www.70haus.at/ 70er Haus] | |||
==רעפערענצן== | ==רעפערענצן== | ||
{{רעפערענצן}} | {{רעפערענצן}} | ||
[[he:מטרסבורג]] | [[he:מטרסבורג]] | ||