רוי:פרעסע

פּרעסע. מיטן נאָמען "פּרעסע" ווערן געווענליך פאַרשטאַנען פּעריאדישע שריפטליכע אויסגאַבן, וועלכע ערשיינען פון צייט צו צייט, און זיי געבן ידיעות, געווענליך וועגן פּאליטישע געשעענישן, אַנדערע פּאַסירונגען, נייעסן וועגן פאַרשידענע געזעלשאַפטלעכע ערשיינונגען, אַרטיקלען.

אידיש

מען נעמט אָן אַז די ערשטע אידישע פּעריאדישע אויסגאַבע, די ערשטע אידישע צייטונג אין דער אידישער שפּראך, איז ערשינען אין אַמסטערדאַם אין יאָר 1686, און איז ערשינען 2 מאָל אַ וואָך (דינסטאג און פרייטאג) און האָט געהיסן "דינסטאגישי קורנטין" און "פרייטאגישי קורנטין"; דער אַרויסגעבער איז געווען א גר, א געוויסער משה בן אברהם. נאַכער איז געווען אַ לאנגע הפסקה, און ערשט אין לערך 1750 איז אין א דייטש שטעטל נויוויד דערשינען א אידישע צייטשריפט. אין 1771 האָט אין דירנפורט אָנגעהויבן ערשיינען אַ דייטש-אידישע צייטונג 2 מאָל אַ וואָך.

פון דעמאָלט אָן זענען געמאַכט געוואָרן פאַרשידענע פרואון אַרויסצוגעבן צייטונגען אין אידיש (מייסטנס אין א פאַרדייטשמערישט אידיש). אין 1823 האָט אָנגעהויבן אין ווארשע ערשיינען אַ וואָכנצייטונג "דער באאָבאַכטער אַן דער ווייכסעל" (אויף פויליש און אויף דייטש-אידיש), וועלכע האָט אויפגעהערט אין סעפּטעמבער 1824.

צו די ערשטע יידישע וואָכנבלעטער וואָס זענען ערשינען נאָרמאַל האָט געהערט (אין אדעס) דער "קול מבשר" אונטער דער רעדאַקציע פון אַלעקסאַנדער צעדערבוים (רעדאַקטאָר פון "המליץ"); אין "קול מבשר" האָבן זיך באַטייליגט לינעצקי, מענדעלע מוכר ספרים און אנדערע, און דאָס וואָכנבלאט האָט געהאָלפן שאַפן די אידישע צייטונגס-שפּראך און האָט אַזוי ארום געהאַט א גרויסע באַדייטונג פאַר דער אַנטוויקלונג פון דער אידישער פּרעסע.

פון דעמאָלט אָן האָבן אָנגעהויבן ערשיינען אידישע וואָכנצייטונגען און אַנדערע פּעריאדישע אויסגאַכן אויך אין אַנדערע ערטער (פּוילן, גאַליציע, ענגלאנד, פאראייניגטע שטאַטן פון צפון-אַמעריקע). די ערשטע אידישע טאָג-צייטונג האָט אָנגעהויבן ערשיינען אין אַמעריקע, אין ניו-יאָרק, "די טעגליכע גאַזעטן" (אין יאָר 1881); אין רוסלאַנד און פּוילן איז די ערשטע אידישע טאָג-צייטונג געווען, "דער פריינד" און פּעטערבורג (אין יאָר 1903), פון דעמאָלט אָן איז די אידישע טעגליכע פּרעסע כסדר געשטיגן און פאַר דעם אויסברוך פון דער ערשטער וועלט-מלחמה (1914) איז די אידישע טאָג-פּרעסע אין פּוילן און אין אַמעריקע געשטאנען שוין אויף א זייער הויכער מדרגה ("היינט", "מאָמענט", "פריינט", "מאָרגן-זשורנאַל", "פאָרווערטס", "יידישעס טאגעבלאט"), און אויך אין אַנדערע לענדער, וואו די אידישע באַפעלקערונג איז נישט געווען אַזוי גרויס ווי אין פּוילן און אַמעריקע, זענען אַנטשטאַנען אידישע טאָגצייטונגען.

די אידישע פּרעסע איז פאַנאַנדערגעוואַקסן נאָך גרעסער נאָך דער ערשטער וועלט-מלחמה, 1918, באַזונדערס אין פּוילן, וואו עס זענען אַנטשטאַנען טאָגצייטונגען און וואָכנשריפטן נישט נאָר אין דער רעזידענץ-שטאָט ווארשע, נאָר אויך אין פאַרשידענע גרעסערע פּראָווינץ-שטעט. דאָס זעלבע האָט זיך אויך אַנטוויקלט די אידישע פּרעסע אין רוסלאַנד (די קאָמוניסטישע צייטונגען "דער עמעס", "דער שטערן" און אַנדערע), ליטע, לאַטוויע, רומעניע, פראנקרייך ("פּאַריזער היינט" און אַנדערע), ענגלאנד ("די צייט" און "פּאָסט"), עסטרייך ("פּאָסט"), קאַַנאַדע ("קענעדער אדלער" מאָנטרעאל און "יידישע צייטונג" טאָראָנטאָ), און אויך אין די דרום- און צענטראל אַמעריקאנער לענדער, ווי אַרגענטינע (די גרויסע יידישע טאָגצייטונגען "יידישע צייטונג" און "די פּרעסע"), און פּרואוון פון טאָגצייטונגען און וואָכנשריפטן אין מעקסיקאָ, אורוגוואַי, בראזיליע, קובאַ.

די אידישע פּרעסע אין אַמעריקע האָט, נישט קוקנדיג אויף די איינגעפירטע אימיגראציע-באַגרעניצונגען אין 1923, אויך שטאַרק געוואַקסן אין די 10–15 יאָר נאָך דער ערשטער וועלט-מלחמה בעת וועלכער עס איז צוגעקומען די צייטונג "דער טאָג". די אידישע פּרעסע אין אַמעריקע איז, בנוגע דער צאָל לעזער, אַ סך איבערגעשטיגן די אידישע פּרעסע אפילו פון פּוילן. ערשט אין די לעצטע יאָרן איז צו באַמערקן אין אַמעריקע אַ געוויסע אָפּשוואַכונג און פאַרקלענערונג פון דער צאָל אידישע טאָג-צייטונגען-ליינער אין אַמעריקע, אַזוי אַז טייל פּראָווינצער אידישער טאָג-צייטונגען האָבן זיך פאַרמאַכט.

מיט דעם אויסברוך פון דער וועלט-מלחמה אין סעפּטעמבער 1989 איז פאָרגעקומען די גרעסטע קאַטאַסטראפע אין וועזן פון דער אידישער פּרעסע אין אייראָפּע, און מיטן אויסנאַם פון סאָוועט רוסלאנד און ענגלאנד איז די גאַנצע אידישע פּרעסע אויפן אייראפּעאישן קאָנטינענט פאַרניכטעט געוואָרן דורך די היטלעריסטישע מאַכט אָרגאַנען; פיל אידישע זשורנאליסטן און שריפטשטעלער זענען אומגעקומען, די צייטונגס- אונטערנעמונגען חרוב געווארן, פארניכטעט.

ערשט נאָך דער מלחמה האָבן אָנגעהויבן ווידער ערשיינען אידישע צייטונגען אין פּוילן, פראנקרייך און אַנדערע איירא]פּעאישע לענדער. שטאַרק איז איצט די אויבנדער"??????????????? מאָנטע יידישע פּרעסע אין אַמעריקע און טייל דרום-אַמעריקאנער לענדער וי אויך אין קאַנאַדע, וואו עס דערשיינען צויי יידישע טאָג-צייטונגען, קענעדער אד" לער" אין מאָנטרעאל און, ידישער זשורנאַל" אין טאָראָנטאָ, וי אוייך וואואָכנשריפטן (,,דאָס וואָרט? אין ויני- פּעג און אַנדערע). מען נעמט אָן, אַז די צאָל לעזער פון יידישע צייטונגען??????????????????????? איצט איז לערך אַ מיליאָן (איין צייטונג ווערט געלעזן דורך עטליכע לעזער), אין דער צייט וואָס פאַר דער צווייטער וועלט-מלחמה האָט די צאָל לעזער פון צייטונגען אין דער אידישער שפּראך דערגרייכט ביז 3 מיליאָן.

העברעאיש

דאָס צווייטע אָרט נאָך דער פּרעסע אין דער אידישער שפּראך פאַרנעמט אין אידישן לעבן די פּרעסע אין דער העברעאישער שפּראַך, וועמענס ערשטע שפּורן מיר טרעפן שוין אין 18טן יאָרהונדערט (דער מאָנאַטליכער "פּרי עץ חיים" תורה-זשורנאל אין אַמסטערדאַם 1728, נאַכער "קהלת מוסר" אַרויסגעגעבן דורך משה מענדעלסאָן אין 1750, גאָר שפּעטער דער "המאסף").

נאַכער זענען ערשינען פאַרשידענע מאָנאַטליכע און וואָכן-זשורנאַלן (צו די באַרימטסטע געהערן דער "המגיד", "הכרמל", "החבצלת" אין ארץ-ישראל, "השחר", "השלח" און אַנדערע). די ערשטע העברעאישע טאָג-צייטונגען זענען געווען: "המליץ", "היום" און "הצפירה", "הצופה", "הזמן" אין רוסלאַנד און אין רוסיש-פּוילן, און "הצבי" אין ארץ-ישראל. די צאָל פון העברעאישע פּרעסע-אויסגאַבן איז זייער געשטיגן באַזונדערס נאָך דעם ווי עס האָט זיך אָנגעהויבן די גרויסע אימיגראציע קיין ארץ-ישראל, וואו העברעאיש איז די דאָמינירנדיגע שפּראַך, אַזוי אַז די העברעאישע טאָג-פּרעסע אין ארץ-ישראל פאַרגרעסערט זיך כסדר, און איצט????????????? ערשיינען אין ארץ-ישראל די העברעאישע פרימאָרגן-צייטונגען "הארץ", "דבר", "הבוקר", "הצופה", "המשמר", "המשקיף" (עס איז אויך צו דערמאנען דעם שוין נישט עקזיסטירנדן "דואר היום") אַחוץ די פיל וואָכנשריפטן און מאָנאַט-שריפטן און אַנדערע פּעריאָדישע אויסגאבן.

אנדערע שפראכן

אחוץ אידישע צייטונגען אין אידיש און העברעאיש זענען אויך ערשינען אידישע פּעריאָדישע שריפטן אין דער דריטגרעסטער אידישער שפּראַך שפּאַניאליש; און א זייער גרויסע און רייכע אידישע פּרעסע איז ערשינען אין אַנדערע שפּראכן (אין פּויליש די טאָג-צייטונגען "נאַש פּשעגלאָנד" אין ווארשע, "כוויליא" אין לעמבערג, "נאָווי דזיענניק" אין קראָקע, אַחוץ צייטשריפטן; אין דייטש, ענגליש, פראנצויזיש, רוסיש און אַנדערע שפּראכן פיל אידישע וואָכנשריפטן און אַנדערע פּעריאדישע אויסגאַבן).

אויסער דעם האָבן אידישע זשורנאַליסטן אויך געשפּילט אַ גרויסע ראָלע אין דער אַלגעמיינער פּרעסע אין אַנדערע שפּראַכן, ווי אין רוסלאַנד, אין דייטשלאַנד פאַר דער היטלער-הערשאַפט ("די נייע פרייע פּרעסע" אין ווין, בערלינער טאַגעבלאַט", "פאָסישע צייטונג", "פראנקפורטער צייטונג" און אַנדערע), אין אַמעריקע (די "ניו-יאָרק טיימז" און אַנדערע), ווי אויך אין אַנדערע לענדער, און אויך באַרימטע נייעס-אַגענטורן (ווי די דייטשע "וואָלף" און אַנדערע) זענען געווען געגרינדעט דורך אידן.

ביבליאגראפיע

די ביבליאָגראפיע איבער דער געשיכטע פון דער אידישער פּרעסע איז אַ רייכע. וויכטיג איז די אויסגאַבע פון "ייוואָ", "זאַמלבוך לכבוד דעם 250 יובל פון דער יידישער פּרעסע", ניו-יאָרק 1937, אונטער דער רעדאקציע פון דר. יעקב שאַצקי ביי דער מיטאַרבעט פון א ריי פאָרשער. אַן אויספירליכע רשימה פון ביכער און אָפּהאַנדלונגען וועגן דער געשיכטע פון דער פּרעסע אין דער אידישער שפּראך און אויך א לענגערע אִפהאַנדלונג איז פאַרהאַן אין דריטן באַנד "יידן" פון דער אַלגעמיינער יידישער ענציקלאָפּעדיע געשריבן דורך דר. שאַצקי.

אַ רשימה פון העברעאישע צייטשריפטן ביז לערך 1910 איז פאַרהאַן אין "אוצר ישראל", זוכוואָרט "עתונים". אין דערמאנטן דריטן באנד, "יידן" איז פאַרהאַן פון מ. קאָסאָווער אַ גרויסע אָפּהאַנדלונג איבער דער געשיכטע פון דער העברעאישער פּרעסע ביי אידן און צום סוף אויך א ביבליאָגראפישע רשימה. אין זעלבן באַנד איז אויך פאַרהאַן פון וו. שולמאַן אַן אָפּהאַנדלונג איבער דער אידישער פּרעסע אין אַנדערע שפּראכן (איינשליסנדיג אויך שפּאַניאָליש) און אַ רשימה פון די וויכטיגסטע אויסגאַבן.

דער ארטיקל נעמט אריין טעקסט פון דער ייִדישער פאָלקס־ענציקלאָפּעדיע (פּיעטרושקא), וואָס איז היינט אינעם רשות־הרבים. רעכטן פאר טוישונגען בלייבן רעזערווירט.

דאס איז נישט קיין המכלול ארטיקל, בלויז עפעס וואס ליגט דא ביז עס וועט ערזעצט ווערן מיט בעסערס. שרייבט עס איבער!