רוי:פאדוא
פאדוא, הויפטשטאט פון פאדוא פראווינץ, נ. איטאליע. אין דאקומענטן דאטירט 1134 און 1182 ווערן דערמאנט צוויי אדער דריי פערזאנען מיטן נאמען יודעאוס, כאטש עטליכע געלערנטע מיינונגען האלטן אז זיי זענען נישט געווען אידן. אין 1289 האט דער דאקטער יעקב באנאקאסא, א ייד, איבערגעזעצט אוועראעס' קאליגעט, א מעדיצינישער טעקסט. עטליכע קרעדיט באנקען זענען געגרינדעט געווארן דורך אידן וואס זענען געקומען פון פארשידענע טיילן פון איטאליע, אזוי ווי פיזא, רוים, באלאניא און אנקאנא אין די 1360ער יארן, און אין די 1380ער און 1390ער יארן פון דייטשלאנד און שפאניע. אין 1380 זענען יידישע באנקירן געווען פאראנטווארטלעך פאר דריי שטארקע קרעדיט און האנדל פירמעס מיט א קאפיטאל אינוועסטמענט פון 20,000 דוקאטן. שטייערן אויפגעלייגט דורך פאדוא'ס הערשער, די קארראראס, זענען נישט געווען שווער, און די באפעלקערונג איז געווען נארמאלערהייט טאלעראנט צו די אידן. די קהילה איז געוואקסן ראפיד אין רייכטום און סאציאלע שטעלונג; עס איז געווען א שול און א בית עולם. אין 1405 איז פאדוא געווארן א טייל פון דער ווענעציאנישער רעפובליק. אין 1415 איז געמאכט געווארן א פרואוו דורך די ווענעציאנישע אויטאריטעטן אויף דער בקשה פון דער פאדואנער שטאט ראט צו נידעריגערן דעם אינטערעס ראטע פון יידישע קרעדיט באנקירן צו צווישן 12% און 15%. דער פרואוו איז שטארק אנטקעגנגעשטעלט געווארן דורך די יידישע באנקירן וואס האבן פארמאכט זייערע געשעפטן אין א רעטאריש. דער סטרייק איז אונטערגעשטיצט געווארן דורך סטודענטן וועלכע זענען בארויבט געווארן פון זייער מקור פון קרעדיט. אין די ערשטע יארן פון ווענעציאנישער הערשאפט האט זיך דער יידישער עקאנאמישער פראגרעס פארגעזעצט מיט א ראפידן גאנג. זייער סיטואציע האט זיך אבער פארערגערט, אין דער צווייטער פערטל פון יארהונדערט. טיילווייז צוליב אינערליכע שוועריקייטן אין דער ווענעציאנישער רעפובליק איז געווארן א העכערער דרוק קעגן דעם עקאנאמישן סטאטוס און לעגאלע שטעלונג פון דער יידישער קהילה. אין 1420 האבן די אויטאריטעטן אויפגעלייגט א נידעריקערן אינטערעס ראטע.
די סיטואציע פון די קרעדיט באנקירן איז געווארן ביסלעכווייז ערגער און זיי זענען פארטריבן געווארן פון דער שטאט אין 1456. א הויפט ראלע אין דער פארטריבונג פון די באנקירן איז גענומען געווארן דורך יאהאן קאפיסטראנא און זיינע אנהענגער. די איבעריקע קהילה איז אבער נישט פארטריבן געווארן, און א יידישער קרעדיט באנקיר איז צוריקגעקומען אין שטאט אין 1468. יידישע געלט-לייען איז אפיציעל ווידער דערלויבט געווארן אין 1483. אין 1475, ווען עס האבן זיך פארשפרייט גערודער וועגן א בלוט בלבול ביי טרענט, זענען די אידן פון פאדוא באפאלן געווארן דורך דער המון, טראץ אפעלאציעס פון סענאט. די טעמפעראטורן האבן ווידער געשטיגן אין 1491, ווען די באפעלקערונג איז אויפגערודערט געווארן דורך בערנארדינא דע פעלטרע און אנדערע פראנציסקאנער מאנאכן. באאיינפלוסט דורך די מאנאכן האט דער שטאט ראט עטליכע מאל געזוכט צו פארטרייבן די אידן. די עפענונג פון דער ערשטער מאנטע די פיעטא אין 1492 האט נישט שלעכט באאיינפלוסט דעם עקאנאמישן סטאטוס פון די קרעדיט באנקירן. אין 1509, אנגעפירט דורך מאקסימיליאן דער ערשטער פון האפסבורג, האבן די לאנסקווענעטן זיך אראפגעלאזט אויף איטאליע. יידישע פארמעגן איז צעשטערט געווארן, ערשט דורך עסטרייכער און דערנאך דורך די צוריקקערנדיקע ווענעציאנישע זעלנער. צוויי פירנדיקע באנקירן, וויטא מעשולם און נפתלי הערץ ווערטהיים, זענען געווען גאר צעשטערט און יידישע לויען זענען געווען א סך הכל פון ארום 15,000 דוקאטן. די אנטוויקלונג פון דער קהילה'ס אינעווייניקסטן לעבן האט זיך פארגעזעצט אין דעם 16טן יארהונדערט און איר לעגאלער סטאטוס איז פארשטארקט געווארן טראץ די פארשידענע וועגן אין וועלכע אידן זענען פאראייניגט געווארן עפנטלעך דערנידערט. אין 1547 האט די רעפובליק ווענעציע באפוילן יידישע באנקען צו פארמאכן כדי נישט צו קאנקורירן מיט דער לאקאלער מאנטע די פיעטא. די אידן האבן זיך מיט הצלחה געווענדט צו האנדל; עס זענען געווען יידישע אייגנטימער אין פילע פון די שטאט געשעפטן, ספעציעל די וואס האנדלן מיט צירונג, געוועב און דראפערי.
פרי אין דעם 16טן יארהונדערט זענען די אידן באפוילן געווארן צו וואוינען אין זייער אייגענעם קווארטאל, אבער זיי זענען נישט געווען גאר באגרענעצט צו א געטא און עטליכע פון די רייכערע פאמיליעס האבן געוואוינט צווישן קריסטן אויף די מערסט עלעגאנטע גאסן. די געדאנק פון גרינדן א געטא ענלעך צו די אין רוים אדער ווענעציע איז באשלאסן געווארן צווישן 1581 און 1584, אבער איז נישט טאקע אין ווירקונג געבראכט געווארן ביז 1601. דער דיסטריקט אליין איז צענטרירט געווארן ארום א קליינעם פלאץ וואו די שול איז געשטאנען. עס זענען געווען פינף טויערן צום געטא, איינער פון זיי איז באקרוינט געווארן מיט א טאבלעט מיט אן אינסקריפציע אין לאטיין און העברעאיש וואס פארבאט ביידע אידן און קריסטן פון קומען נאענט צו די טויערן פון געטא ביי נאכט. ביז 1715 זענען אידן געצוואונגען געווארן צו הערן צו בייזוויליקע אנטי-יידישע דרשות אין די קירכעס. נאכגעבנדיג צו פארשידענע דרוקן האט דער שטאט ראט דערלויבט דאס פארברענען דעם תלמוד און אנדערע העברעאישע ביכער אין 1556. ניעטהעסס, פאדוא איז געבליבן א וויכטיקער צענטער פאר העברעאישע שטודיעס צוליב אירע רבנישע אקאדעמיעס און דעם פאקט אז אידן זענען געצויגן געווארן דארט פון גאנץ אייראפע צו שטודירן אין איר אוניווערזיטעט.
אין 1616 האט די יידישע באפעלקערונג פון פאדוא געציילט 665, הויפט געווענדט אין דער זיידע אינדוסטריע. די קהילה האט שווער געליטן פון א מגפה, 421 פון די 721 אידן שטארבן אין 1630-31. אין 1688 האט די קהילה פון פאדוא געהאלפן אויסלייזן 600 אידן פון בעלגראד וועלכע זענען געכאפט געווארן און באהאנדלט געווארן דורך די אימפעריאלע טרופן. פיינדשאפט צו די אידן איז געוואקסן אין דעם 17טן יארהונדערט בעת די מלחמות וועלכע ווענעציע האט געפירט קעגן די טערקן. צוליב רודער אז די אידן האבן געגעבן הילף צו בודא (זעט בודאפעסט) בעת דער באלעגערונג דורך די עסטרייכישע און ווענעציאנישע ארמייען, דעם 20סטן אויגוסט 1684, האט די באפעלקערונג צעשטערט דעם געטא. פארלוסט פון לעבן איז ענג פארהיטן געווארן דורך דער אינטערווענץ פון דער ארמיי און די שטאט אויטאריטעטן. אלס רעזולטאט פון דעם אויסברוך איז פעסטגעשטעלט געווארן די טויט שטראף פאר פארשאפן ראיאטן. צו באצייכענען די קהילה'ס רעטונג, איז א טאג פון דאנקבארקייט (דער פורים די-בודא) יעדעס יאר געפייערט געווארן. נאך א "פורים" איז געפייערט געווארן אין 1795 צו באצייכענען דאס אויסלעשן א פייער וועלכער וואלט אנדערש קען צעשטערן די קהילה. דיסטורבאנצן זענען געלעגנהייטלעך אויפגעקומען ווייל מעדיצינישע סטודענטן האבן געזוכט דורכצופירן אויטאפסיעס אויף טויטע אידן, טראץ דעם פאקט אז די אידן האבן באצאלט ביז 100 לירע יערליך צו דעם סטודיום פּאַטאַווינום כדי דאס צו פארהיטן. אינצידענטן פארבונדן מיט דעם פראבלעם זענען פארגעקומען אין דעם 16טן און 17טן יארהונדערט ביז א פעסטער רייזעפלאן פאר יידישע לווויות איז אויסגעארבעט געווארן דורך די אויטאריטעטן.
ווען די פראנצויזישע טרופן זענען אריין אין פאדוא דעם 29סטן אפריל 1797, זענען די אידן צייטוויליג עמאנציפירט געווארן; אין אויגוסט האט די צענטראלע רעגירונג באשלאסן אז אידן זענען פריי צו וואוינען וואו זיי ווילן. דער געטא איז אומגעטיילט געווארן Via Libera ("פרייהייט וועג") און אירע טויערן אראפגענומען געווארן. פון 1805 ביז 1814 איז פאדוא געווען א טייל פון נאפאלעאן'ס קעניגרייך פון איטאליע; ר' יצחק רפאל בן אלישע פינצי האט זיך באטייליקט אין דעם פאריזער סנהדרין וועלכער איז צונויפגערופן געווארן דורך דעם קייסער. אבער, ווען די עסטרייכער זענען אריין אין פאדוא אין יאנואר 1814, האט די באפעלקערונג באפאלן די אידן, וועלכע זענען באטראכט געווארן אלס פריינד פון די פראנצויזן. וועלענדיג זיך באווייזן צופרידן מיט דער ענדערונג פון רעזשים, האבן די אידן געפייערט דעם אריינגאנג פון די עסטרייכער אין דער דייטשער שול. נאך דעם וויענער טראקטאט (אין 1815), ווען פאדוא איז ווידער אונטערגעקומען אונטער עסטרייכישער הערשאפט, איז דערלויבט געווארן די אידן צו געניסן פראקטיש אלע רעכט, אחוץ דעם פון דינען אין א עפנטלעכער אמט. אין 1840 האט די יידישע באפעלקערונג פון פאדוא געציילט 910. פולע עמאנציפאציע איז דערגרייכט געווארן בלויז אין 1866, ווען פאדוא איז ווידער געווארן א טייל פון דעם קעניגרייך פון איטאליע. ביז 1881 איז די יידישע באפעלקערונג געשטיגן צו 1,378; דערנאך האט זיך אבער דער קולטורעלער און סאציאלער לעבן פון דער קהילה פארערגערט און ביז 1911 איז די צאל פארקלענערט געווארן צו 881. צוליב דיסקרימינאציע וואס האט באאיינפלוסט גאנץ איטאליענישע יידנטום, זענען די אידן פון פאדוא אנטוועדער אוועקגעפארן צו אנדערע איטאליענישע צענטערן אדער עמיגרירט צו אנדערע לענדער, צווישן זיי ארץ ישראל; ביז 1938 האט זיך זייער צאל ווייטער פארקלענערט צו 586.
עס זענען געווען דריי שולן אין פאדוא. איינער פון דייטשן ריטוס, וועלכער איז געעפנט געווארן אין 1525, האט אויך געדינט ווי א בית מדרש פאר דער גאנצער קהילה פון 1682. אין דעם זעלבן יאר איז די אשכנזישע שול, אדער Scuola grande, איינגעווייעט געווארן. אין 1892 האט די Scuola אנגענומען דעם איטאליענישן ריטוס. אין 1943 איז דאס געביידע שווער באשעדיקט געווארן דורך א באמבע, און אין 1960 איז איר ריזיקע ארון קודש גענומען געווארן צו דער יד אליהו שול אין תל אביב. די דריטע שול, פון ספרדישן ריטוס, געבויט אין 1617 אויף דער איניציאטיוו פון דער איינפלוסרייכער מאריני פאמיליע, איז פארמאכט געווארן אין 1892. אין 1958 איז איר ארון קודש גענומען געווארן צו היכל שלמה אין ירושלים. די שול פון איטאליענישן ריטוס, געבויט אין 1548 און פארענדיקט שפעטער אין דעם 16טן יארהונדערט, איז פארמאכט געווארן אין 1892. זי איז ווידער געעפנט געווארן נאך דער צווייטער וועלט מלחמה און אין 1970 איז געווען די איינציקע שול אין דער שטאט.
קהילה לעבן
ביזן סוף פון דעם 18טן יארהונדערט זענען די אדמיניסטראטארן פון דער יידישער קהילה אויסגעקליבן געווארן לויט זייער לאנד פון אפשטאם; אין 1577 איז געווען א "אלגעמיינע צוזאמענפאר" (capitolo generale), א "דירעקציאנעלער ראט" (capitolo ristretto), און דריי פרנסים אדער ממונים. אינערליכע געזעצן פאר אלע אספעקטן פון לעבן, סאציאלער אדער גייסטיקער, זענען באזירט געווען אויף תלמודישן געזעץ ביז דער פראנצויזישער עראבערונג. א סטאטוט איז אויסגעצייכנט געווארן דורך דער קהילה אין 1815 (רעווידירט אין 1826 און אנערקענט דורך ווענעציע אין 1828), פאדערונג מיטגלידער צו באצאלן שטייערן אין פראפארציע צו זייערע איינקונפטן. דער סטאטוט איז ווידער מאדיפיצירט געווארן אין 1832, 1841 און 1866, און ענדליך גרונטלעך רעווידירט געווארן אויף דער איניציאטיוו פון ש.ד. לוצאטא. די נייע רעגולאציעס האבן אין ווירקונג געטרעטן פון 27סטן יאנואר 1894 און זענען אין באנוץ געבליבן ביז זיי זענען פארבייט געווארן דורך א פולשטענדיגן געזעץ פאר אלע יידישע קהילות אין 1930. די קהילה האט אנגעהאלטן באציאונגען מיט ארץ ישראל, ספעציעל דורך שליחים געשיקט קיין ירושלים, חברון, צפת און טבריה. אין 1713 איז געגרינדעט געווארן א פילאנטראפישער געזעלשאפט, די ברודערשאפט פון לומדי תורה ושומרי מצוה, וועמענס מיטגלידער האבן באצאלט א רעלאטיוו הויכע אריינטריט געצאלט און געמאכט א פעסטע יערליכע ביישטייערונג. צוריקקומענדיג, אין פאל פון קראנקייט האבן מיטגלידער באקומען מעדיצינישע און כירורגישע הילף, פלוס א טעגלעכער ערלויבעניש פאר די געדויער פון קראנקייט; הוצאות פאר לווויות און קבורה זענען אויך באדעקט געווארן דורך די ברודערשאפט. די ברודערשאפט איז נאך געווען אין עקזיסטענץ אין 1970, זייט ביי זייט מיט דער ברודערשאפט מלביש ערומים, דער "ש.ד. לוצאטא קולטורעלער קרייז," און צווייגן פון פארשידענע ציוניסטישע באוועגונגען.
פון באזונדערער וויכטיקייט אין דער פאדואנער קהילה איז געווען אקאדעמישע טעטיקייט. אידן האבן גלייכצייטיק שטודירט מעדיצין מיט תורה. פון 1519 ביז 1619 האבן בערך 80 אידן באקומען גראדן אין מעדיצין אין פאדוא, און פון 1619 ביז 1721, 149 אידן גראדואירט אלס דאקטוירים. צאלן אידן פון דייטשלאנד, פוילן און די לעוואנט זענען אויך געקומען שטודירן אין פאדוא. עטליכע דרוק איז אויסגעווירקט געווארן דורך קריסטליכע דאקטוירים און די קירכליכע אויטאריטעטן, אזוי אז דער סענאט האט פארבאטן יידישע דאקטוירים פון פראקטיצירן ארויסער דעם געטא, אבער דאס איז נישט צו שטרענג אנגעווענדט געווארן. יידישע מעדיצינישע סטודענטן זענען דערלויבט געווארן צו טראגן דעם שווארצן בערעט פון זייערע קאלעגן, אלא ווי דעם געלן וועלכער איז פאדערט געווארן פון אנדערע אידן (זען אידישער באדזש). צווישן די סטודענטן וועלכע האבן זיך באזונדערס אויסגעצייכענט זענען געווען משה אבא דעלמעדיגא, דאקטער און פילאסאף, און אברהם בן מאיר דע באלמעס (העב') פון לעטשע.
אין דעם פעלד פון העברעאישע שטודיעס איז פאדוא געווען פון באזונדערער וויכטיקייט אין דער צווייטער העלפט פון דעם 15טן יארהונדערט, אונטער דער אנפירערשאפט פון רבי יהודה מינץ (העב'), איינער פון די הויפט רבנישע אויטאריטעטן פון יענער תקופה. ר' יהודה איז נאכגעגאנגען געווארן דורך זיין זון, ר' אהרן מינץ, און דורך זיין שוואגער, רבי מאיר קאצענעלענבאגן (העב'), וועמענס תשובות שטעלן זיך פאר א וויטאלן מקור פאר דער געשיכטע פון די אידן אין יענער צייט. אנדערע באוווסטע געשטאלטן אין פאדוא זענען געווען רבי מאיר בן יחזקאל אבן גבאי (העב'), רבי מנחם דעלמעדיגא, רבי יונתן בן טרעוועס, רבי רפאל בן יהושע צרפתי, רבי יעקב בן משה לוי, רבי בן ציון בן רפאל, און רבי יהודה בן משה פאנא (16טן יארהונדערט); רבי יצחק חיים קאנטאריני, רבי שמואל דע ארכיוואלטי, רבי אריה און רבי אברהם קאטאלאני, רבי יהודה בן שמואל קאנטאריני, רבי שמואל און רבי חיים משה קאנטאריני, רבי שלמה און רבי שבתי בן יצחק מאריני, רבי אהרן ראמאנין, רבי שמואל דוד בן יחיאל אטאלענגא (17טן יארהונדערט); רבי משה חיים לוצאטא, רבי מיכאל טערני, רבי אברהם שלום, רבי שלמה ניצא, רבי יעקב רפאל חזקיה חזק, רבי שלמה אליעזר גהיראנדי און רבי בן ציון גהיראנדי (18טן יארהונדערט); רבי יצחק רפאל בן אלישע פינצי, רבי ישראל קאניאן, רבי מרדכי שמואל בן בן ציון אריה גהיראנדי (העב'), רבי אפרים רפאל גהיראנדי, רבי לעאנע אוסימא, רבי גראציאדיא וויטערבי, רבי דזשוסעפע באשעווי, רבי עודי לאלי, רבי אלעסאנדרא זאמאטא, פילאסענא לוצאטא, יוסף אלמאנצי (העב'), עוגעניא דזשענטילאמא, גאבריעלע טריעסטע, מארקא אוסימא (19טן יארהונדערט); און גוסטאווא קאסטעלבאלאגנעסי, פאאלא ניסים און דאנטע לאטעס (העב') (20סטן יארהונדערט). פאדוא האט געהאט א לעצטן טאקט פון פראכט אין דעם 19טן יארהונדערט מיט דער איינווייאונג פון דעם אינסטיטוטו סופעריארע רבניקא, שפעטער באקאנט אלס דעם "קאלעגיא ראביניקא איטאליאנא (די')", דער ערשטער רבנישער סעמינאר אין אייראפע צו קאמביינען וועלטליכע און טראדיציאנעלע יידישע שטודיעס. דער אינסטיטוט איז איניציירט געווארן דורך איזאקא שמואל רעגיא (הע'), און לעליפ דעלא טארע און ש.ד. לוצאטא זענען געווען צווישן די רעקטארן. דער אינסטיטוט אליין (איבערגעטראגן קיין רוים אין 1870) האט אויסגעווירקט א באטייטיקן איינפלוס אויף דעם גייסטיקן לעבן פון איטאליענישע אידן. פון 1962 ביז 1965 האט דאנטע לאטעס רעדאקטירט דעם זשורנאל Rassegna Mensile di Israel אין פאדוא. עטליכע העברעאישע ווערק זענען געדרוקט געווארן אין פאדוא.
דרוקן
אין 1563 איז געדרוקט געווארן רבי מאיר בן יחזקאל בן גבאי'ס דרך אמונה דורך לארענצא פאסקואטא פון פאדוא, מיט שמואל באהם וואס האט געדינט אלס קארעקטאר. דאס איז נאכגעגאנגען געווארן דורך רבי שם טוב בן שם טוב'ס דרשות התורה אין 1567. א קאנפערענץ פון איטאליענישע קהילות איז צונויפגערופן געווארן אין פאדוא אין 1585 צו באטראכטן א נייע צוגאנג צו פויפסט סיקסטוס דער פינפטער אויף דער פראגע פון דרוקן דעם תלמוד, דעמאלט בלויז בנימצא אין א צענזורירט און צעשטערטער אויסגאבע. אין 1622 איז העברעאישער דרוק פארגעזעצט געווארן אין פאדוא דורך גאספארע (שפעטער גיוליו) קריוועלארי, וועלכער האט געדרוקט רבי יעקב היילפרין'ס נחלת יעקב, נאכגעגאנגען אין דעם זעלבן יאר דורך דעם דרוקן פון קינות איכה, געדרוקט דורך אברהם קאטאלאנא, און לעאן דע מאדענא'ס העברעאיש-איטאליענישער ווערטערבוך, גלות יהודה (1640-42). אין דעם 19טן יארהונדערט האט אנטאניא ביאנקשי געדרוקט ש.ד. לוצאטא'ס ישעיהו (1885) און אנדערע ווערק, צווישן 1834 און 1879. פראנציסקא סאקשעטא האט געדרוקט לוצאטא'ס חומש קאמענטאר אין 1872.
מאדערנע תקופה
אין 1931 האט די קהילה פון פאדוע געהאט א אידישע באפעלקערונג פון 586. אין 1941 איז דער אינעווייניגסטער טייל פון דער סקולא גראנדע באשעדיגט געווארן דורך פאשיסטישע באנדעס. צווישן 1943 און 1945 זענען מער ווי 85 אידן, צווישן וועלכע איז געווען רבי עוגעניא כהן סאטשערדאטי, געשיקט געווארן צו פארניכטונגס לאגערן. נאכן קריג (1948) זענען געווען 269 אידן אין פאדוע און זייער צאל איז געפאלן צו 220 ביז 1970.