דרעפט:אידישע ליטעראטור פאר 1800

די אַלט־יידישע ליטעראַטור, אויך באַקאַנט ווי יידישע ליטעראַטור פאַרן 18טן יאָרהונדערט, רעפּרעזענטירט די ווערק געשאַפן אויף דער פאָלקס־שפּראַך פון די אַשכּנזישע יידן פון מיטל־עלטער ביז דער צייט פון דער השכּלה. זי איז אַ וויכטיקער טייל פון דער יידישער טראַדיציע און גיט אַ פאַרשטאַנד פון דער אַשכּנזישער קולטור און איר איבערגאַנג צו מאָדערנקייט. די אַלט־יידישע ליטעראַטור צייכנט זיך אויס מיט איר וואַרעמקייט, זיסקייט און קאָמפּלעמענטאַרישער באַציונג צו העברעיש.

אויפקום פון דער יידישער שפּראַך און ליטעראַטור

די יידישע שפּראַך איז אויפגעקומען מיט בערך צען יאָרהונדערט צוריק. זי איז אַ מערבדיקע געמאַנישע שפּראַך, וואָס איז ענטוויקלט געוואָרן אין צענטראַל-אייראָפּע אינעם 9טן יאָרהונדערט, באַזירט אויף הויך־דייטש, מיט עלעמענטן פון העברעיש און אַראַמעיש, און שפּעטער אויך פון סלאַווישע און ראָמאַנישע שפּראַכן. זי איז געווען די לינגואַ פראַנקאַ פון די אַשכּנזים ביזן מיטן 19טן יאָרהונדערט. די ערשטע יידישע טעקסטן זענען געשריבן געוואָרן אויף ידיש אַלס אַן אויסדרוק פון דער קולטורעלער שעפערישקייט פון דער אַשכּנזישער געזעלשאַפט.

פריעסטע עדות

דאָס ערשטע געשריבענע עדות פון יידישע ליטעראַטור איז אַ קורצער גראַם אין אַ העברעישן מחזור פון וואָרמס, פאַרענדיקט אין 1272–73.
דער וואָרמסער מחזור פון 1272 אַנטהאַלט אַ יידישע ברכה, וואָס לויטעט: "גוט טאַג אים בתאג שעוויר דיס מחזור אין בעס הכנסת טראַג" ("מאַי אַ גוטן טאָג שיינען אויף דעם וואָס טראָגט דעם מחזור אין שול").
אַן אַנדער פריערדיקער מאַנוסקריפּט איז דער קאַיראָ געניזאַ קאָדעקס פון 1382, וואָס אַנטהאַלט ביבלישע דערציילונגען און אַדאַפּטאַציעס פון דייטשישע עפּאָס־פּאָעמעס ווי דער "דוקוס האָראַנט". די שפּראַך פונעם קאָדעקס איז געווען אַ טעמע פון דעבאַטע, צי ס'איז מיטל־הויך־דייטש געשריבן אין העברעישע אותיות, אָדער אַלט־יידיש.

אַנטוויקלונג פון אַלט־יידישער ליטעראַטור

אַלט־יידישע ליטעראַטור האָט זיך ענטוויקלט ווי אַ "פוזיע ליטעראַטור" וואָס האָט איינגעשלאָסן עלעמענטן פון מיטל־עלטערדיקע אייראָפּעישע ליטעראַטורן און פון העברעישע מקורים. די ליטעראַטור איז געווען בדעה פאַר אַ ברייטן עולם, ספּעציעל פרויען, קינדער און מענער מיט אַ נידעריקער לערנען־שטופע, וואָס האָבן נישט פאַרשטאַנען העברעיש. זי האָט געדינט צו פאַרמינערן די רעליגיעזע אומגלייכקייטן אין דער יידישער געזעלשאַפט.

דו־לשוניות און מער־לשוניות

די יידישע קולטור איז שטענדיג געווען געצייכנט פון ביידע אינערלעכער און אויסערלעכער דו־לשוניות, וואָס האָט געפירט צו דער ענטוויקלונג פון דער אַלט־יידישער ליטעראַטור.
העברעיש און אַראַמעיש זענען געווען די "לשון־קודש" (הייליקע שפּראַכן) און געווען רעזערווירט פאַר געבעט און לערנען. יידיש איז געווען די פאָלקס־שפּראַך ("מאַמע־לשון") פאַר טעגלעכן באַניץ.
טעקסטן אין אַלט־יידיש האָבן אָפט געפילט "ליידיקע לוקסן" (gaps) אינעם העברעישן ליטעראַטור־קאָרפּוס, און האָבן געשאַפן אַ וועג צו פאַרשפּרייטן יידישע וויסן צו די ברייטע מאַסן.

דער אַנטשטיי פון דרוקן און פאַרשפּרייטונג

מיטן אַנטשטיי פון דרוקן דורך יוסף גוטנבערג אינעם מיטן 15טן יאָרהונדערט, איז די יידישע ליטעראַטור עפנטלעך געוואָרן פאַר אַ פּאַן־אייראָפּעישן מאַרק פון לייענער. דאָס האָט געפירט צו אַ שטאַרקער אַנטוויקלונג פון יידישע ביכער און זייער פאַרשפּרייטונג.

פּראָדוקציע־צענטערס

די ערשטע יידישע ביכער זענען געדרוקט געוואָרן אין צענטערס וווּ העברעישע ביכער זענען אויך געדרוקט געוואָרן, ווי פּראָג, באַזעל, קראָקע און לובלין.
אין איטאַליע איז דאָס ערשטע יידישע בוך, אַ איבערזעצונג פון תּהילים דורך אליה לויטה, פאַרעפנטלעכט געוואָרן אין ווענעציע אין 1545.
אַמסטערדאַם איז געוואָרן אַ הויפּט־צענטער פאַר יידישן דרוקן אינעם 17טן יאָרהונדערט, וווּ מער ווי 220 יידישע ביכער זענען געדרוקט געוואָרן.

טיפּאָגראַפיע

עלטערע יידישע ביכער זענען אָפט געדרוקט געוואָרן אין אַ באַזונדער שריפט גערופן "מאַשאַיט", מער אָפט באַקאַנט ווי "ווייבערטייטש" אָדער "צאינה וראינה־כּתב".
דער מאַשאַיט פאָנט איז געוואָרן דער הויפּט־פאָנט פאַר יידישע ביכער אינעם ערשטן העלפט פונעם 16טן יאָרהונדערט.
די איינהייטלעכקייט פון דער שרייב־פאָרעם, וואָס האָט פאַרמיידן דיאַלעקטאַלע פאָרמען, האָט געדינט צו פאַרגרעסערן די פאַרשפּרייטונג פון יידישע ביכער איבערן אַשכּנזישן דיאַספּאָרע.

הויפּט־זשאַנערס און ווערק

די אַלט־יידישע ליטעראַטור האָט אַרומגענומען אַ ברייטן ספּעקטרום פון זשאַנערס, פון רעליגיעזע איבערזעצונגען און קאָמענטאַרן ביז וועלטליכע עפּאָס־פּאָעמעס און דערציילונגען.

ביבלישע איבערזעצונגען און קאָמענטאַרן

די העברעישע ביבל איז געווען דער יסוד פון רוב אַלט־יידישע ליטעראַטור.
מירקעוועס האַ-משנה (1534): דאָס ערשטע באַקאַנטע געדרוקטע יידישע בוך איז אַ ביבלישע קאָנקאָרדאַנץ, פאַרעפנטלעכט אין קראָקע.
צאינה וראינה (Tsene-rene): אַ ברייט פאַרשפּרייטער חומש־קאָמענטאַר פאַר פרויען, פון ר' יעקב בן יצחק אַשכּנזי פון יאַנאָוו, פון וועלכן די ערשטע באַוואוסטע אויסגאַבע איז אין 1622. עס איז איבערגעדרוקט געוואָרן אין איבער 210 אויסגאַבעס.
בליץ און וויצנהויזן בייבלס (1676, 1679): די ערשטע פולשטענדיקע יידישע ביבל איבערזעצונגען, פאַרעפנטלעכט אין אַמסטערדאַם, און צייכנט אַ נייַע תקופה אין איבערזעצונג־טעכניק.

עפּאָס און ראָמאַן

אַ רייכע עפּישע טראַדיציע איז אַנטוויקלט געוואָרן אין יידיש פונעם 14טן יאָרהונדערט.
דוקוס האָראַנט: אַן אַדאַפּטאַציע פון אַ דייטשישער עפּישער פּאָעמע, געפונען אינעם קאַיראָ געניזאַ קאָדעקס (1382).
שמואל־בוך (Shmuel-bukh): אַ מידרשישע פאַרזן־עפּאָס, וואָס ווערט באַטראַכט ווי די גרעסטע אַלט־יידישע רעליגיעזע עפּאָס. עס איז געווען שטאַרק באַאיינפלוסט פון דייטשישע עפּאָס ווי דער "ניבעלונגענליד".
מלכים־בוך (Melokhim-bukh): פאַרבינדט ביבלישן מאַטעריאַל מיט מידרשישע לעגענדעס און אייראָפּעישער ריטערשאַפט־פּאָעזיע.
באָווע־בוך (Bovo-bukh): אַ יידישע ריטערשאַפט־ראָמאַן געשריבן דורך אליה לויטה פון 1506 ביז 1508, אַן אַדאַפּטאַציע פונעם אַנגלאָ־נאָרמאַנישן ראָמאַן פון "בעוויס פון העמפּטאָן". עס איז געווען אַ "בעסטסעלער" מיט איבער 250 אויסגאַבעס.
ווידווילט (Vidvilt): אַן אַרטורישער ראָמאַן באַזירט אויף מיטל־הויך־דייטשן "וויגאַלויס".

האָמיליעטישע פּראָזע און דערציילונגען

די פּראָזע־דערציילונג איז אַ וויכטיקער קאָמפּאָנענט פון דער אַלט־יידישער ליטעראַטור, הויפּטזעכליך "מעשׂיות" (מאַאַסיעס), וואָס נעמען אַריין חסידישע מעשׂיות, משלים און אַללעגאָריעס פון תּלמודישע און מידרשישע מקורים.
מיישׂה־בוך (Mayse-bukh): אַ זאַמלונג פון יידישע פאָלקסמעשׂיות און לעגענדעס פון 1602, וואָס איז געווען זייער פּאָפּולער. עס איז איבערגעזעצט געוואָרן אין פאַרשידענע אייראָפּעישע שפּראַכן.
די דערציילונגען האָבן געהאָלפן איינפלאַנצן יסודותדיקע פּרינציפּן פון אידישקייט אין אַ אָנגענעמער און אינסטרוקטיווער פאָרם.

מוסר און אומגאַנגס־ליטעראַטור

די עטישע ליטעראַטור איז געווען איינער פון די וויכטיקסטע זשאַנערס אין פריען יידיש, וואָס האָט געלערנט רעליגיעז און סאָציאַלן אויפפירונג.
ספר מידות (Seyfer Mides): די ערשטע פולשטענדיקע געדרוקטע יידישע עטישע ווערק (1542).
לב טוב: אַן אָריגינעלע יידישע עטישע ווערק פון יצחק בן אליקים פון פּויזן (פּראָג, 1620), ברייט באַקאַנט און אָפט איבערגעדרוקט.
ברענטשפּיגל (Brantshpigl): אַ באַקאַנטע מוסר־ווערק, וואָס איז אָפט איבערגעדרוקט געוואָרן ביזן 18טן יאָרהונדערט.

תּפילות אויף דער פאָלקס־שפּראַך

ווייניק אָריגינעלע תּפילות זענען געשריבן געוואָרן אויף יידיש, ווייל דער קאַנאָן פון יידישער ליטורגיע איז שוין געווען פיקסירט.
די הויפּט־פונקציע פון איבערזעצונגען פון תּפילות אויף יידיש איז געווען צו העלפן פאַרשטיין די העברעיש־אַראַמעישע טעקסטן.
תחינות (tkhines): פרויען האָבן אָפט געשריבן תּחינות, וואָס זענען פּערזענליכע תּפילות, וואָס זענען נישט געווען טייל פון דער אָפיציעלער ליטורגיע. די ערשטע פאַרעפנטלעכטע תּחינות שטאמען פון פּראָג, 1590, און די לעצטע זאַמלונג איז פון באַזעל, 1609.

היסטאָרישע לידער און פּאַמפלעטן

דאָס איז געווען איינער פון די כאַראַקטעריסטישע זשאַנערס פון אַלט־יידישער ליטעראַטור.
די לידער זענען געשריבן געוואָרן צו געדענקען וויכטיקע און טראַוומאַטישע געשעענישן אין די אַשכּנזישע קהילות, ווי פייערן, פאַרטרייבונגען, מלחמות, אָדער דעם טויט פון יידישע מאַרטירער.
די "קוראַנטן" פון אַמסטערדאַם (1686–87) זענען ביישפּילן פון פריע יידישע צייטונגען וואָס האָבן פאַרעפנטלעכט היסטאָרישע לידער.

מעדיצינישע טעקסטן

יידישע מעדיצינישע טעקסטן זענען אויך עקזיסטירט פונעם 14טן ביזן 18טן יאָרהונדערט.
די יידישע ליטעראַטור אַנטהאַלט טעקסטן, אין וועלכע די מגפה שפּילט אַ דעפינירטע ראָלע.

פרויען ווי אַן עולם און מחברים

פרויען זענען געווען אַ באַדייטיקער טייל פון דער לייענען־עולם פון פריע יידישע טעקסטן, און טייל זענען אויך געווען אַקטיווע פּאַרטיסיפּאַנטן אין דער דרוקעריי אינדוסטריע, ווי זעצערס, דרוקערס אָדער מחברים.

גליקל פון האַמעלן (Glikl of Hameln): אירע זכרונות, געשריבן פון 1691 ביז 1719 אין אַלט־יידיש, גיבן אַן אייגנאַרטיקן בליק אין דער קולטורעלער וועלט פון איר צייט.
פרויען־תּפילות: פרויען האָבן איניציירט די ערשטע נישט־איבערגעזעצטע יידישע פּאָעזיע, ספּעציעל די תּחינות. די דאָזיקע רעליגיעזע פּאָעמעס האָבן געשפּיגלט די טראַדיציאָנעלע יידישע געזעצן און סענסיביליטעטן, כאָטש די פרויענשטימע אַליין איז געווען נייַ.

אָרטאָגראַפיע און לינגוויסטישע אייגנשאַפטן

יידיש ווערט טראַדיציאָנעל געשריבן מיטן העברעישן אַלפאַבעט. די אַנטוויקלונג פון דער יידישער אָרטאָגראַפיע האָט געצייגט אַן איבערראַשנד סטאַביל סיסטעם, כאָטש מיט אַ געוויסער וואַריאַציע איבער די יאָרהונדערטער.

מיששפּראַך (Mixed Language): יידיש איז באַשטימט געוואָרן ווי אַ "פאַרמישטע שפּראַך" (vermiſchte Sprache) פון קריסטליכע גראַמאַטיקער, באַטראַכטנדיג עס ווי אַ "אָפּווייכונג" אָדער "קאָרופּציע" פון דייטש.
יידישע דיאַלעקטן: די ערשטע אָבסערוואַציעס וועגן יידישע דיאַלעקטן זענען באַוויזן געוואָרן אינעם סוף 17טן און אָנהייב 18טן יאָרהונדערט, אונטערשיידנדיג צווישן הויך־דייטש, פּלאַטדייטש און האָלענדישע עלעמענטן. מערבדיקע יידישע דיאַלעקטן, וואָס זענען הויפּטזעכליך געווען אין דייטשלאַנד, האָבן אָנגעהויבן פאַלן אין באַדייט, בשעת מזרח־יידיש איז געבליבן שטאַרק.

חקירה פון אַלט־יידישער ליטעראַטור

דער שטודיע פון אַלט־יידישער ליטעראַטור איז לאַנג געווען אונטערטעניק צו פאָרורטיילן און איז אָפט מאָל אומבאַקאַנט אָדער פאַרנאכלעסיקט געוואָרן.

פריע קריסטליכע העברעיסטן: אינעם 16טן יאָרהונדערט האָבן קריסטליכע העברעיסטן, טעאָלאָגן און הומאַניסטן אָנגעהויבן אינטערעסירן זיך אין יידיש, אָבער אָפט מיט אַן אַנטי־יידישער פּערספּעקטיוו. יאָהאַן קריסטאָף וואַגענסייל און יאָהאַן יעקב שודט האָבן אַריינגערעכנט יידישע טעקסטן אין זייערע ווערק.
וויסנשאַפט דעס יודענטומס (Wissenschaft des Judentums): אינעם אָנהייב 19טן יאָרהונדערט האָבן געלערנטע פון דער באַוועגונג אָנגעהויבן אינטערעסירן זיך אין אַלט־יידישער ליטעראַטור, כאָטש זיי האָבן אָפט פאַרשמייכלט "פּאָפּולערע יידישע ליטעראַטור".
מאַקס וויינרייך און די ירושליםער און טריער שולעס: מאַקס וויינרייך האָט אַרונטערגעשטראָכן די אידעע, אַז דער קאַיראָ געניזאַ קאָדעקס איז איינער פון די ערשטע עדות פון אַן עקזיסטירנדיקער, באַזונדערער יידישער שפּראַך, פאַרשיידן פון דייטשישע דיאַלעקטן. די "טריער שולע" (Althaus, Röll, Timm, Neuberg) האָט זיך קאָנצענטרירט אויף פילאָלאָגישע שטודיעס וועגן דער נאָענטער באַציונג צווישן דייטשישע דיאַלעקטן און אַלט־יידיש, בשעת די "ירושליםער שולע" (Shmeruk, Turniansky, Zfatman) האָט געשטודירט אַלט־יידיש אין אַ ברייטן יידישן קולטורעלן קאָנטעקסט, אין באַציונג צו העברעישער טראַדיציע.

איבערגאַנג צו מאָדערנער יידישער ליטעראַטור

פון דער צווייטער העלפט פונעם 18טן יאָרהונדערט, האָט די אַלט־יידישע ליטעראַטור דורכגעמאַכט אַ פּראָגרעסיוון פאַל אין קוואַליטעט. די השכּלה באַוועגונג, וואָס איז פאַרשפּרייט געוואָרן מזרחדיק פון בערלין, האָט אָפט געקעגנשטעלט דעם באַניץ פון יידיש, באַטראַכטנדיג עס ווי אַ "שפּראַכישן זשאַרגאָן" און האָט ביישטייערט צו לינגוויסטישער אַסימילאַציע צו דייטש. אָבער, אין מזרח־אייראָפּע האָט מזרח־יידיש געבליט.

חסידות און השכּלה: די מיסטישע חסידישע באַוועגונג פונעם 18טן יאָרהונדערט האָט באַוווּסטזיניק דערהויבן יידיש צו דער שטופע פון הייליקייט. הגם די השכּלה־שרייבער האָבן אָפט געקעמפט קעגן יידיש, האָבן חסידישע אויסגאַבעס ביז 1815 באַשטעטיקט די וויכטיקייט פון פּאָפּולערער דערציילונג אויף יידיש.
נייַע ליטעראַרישע שפּראַך: דער סוף 18טן און אָנהייב 19טן יאָרהונדערט האָבן געזען דאָס געבורט פון אַ ליטעראַרישער שפּראַך באַזירט אויף די מזרח־יידישע דיאַלעקטן. דאָס האָט געפירט צו דער מאָדערנער יידישער ליטעראַטור, וואָס האָט אָנגעהויבן אין 1864 מיט שלום יעקב אַבראַמאָוויטש'ס ראָמאַן "דאָס קליינע מענטשעלע".

די אַלט־יידישע ליטעראַטור, מיט אירע פאַרשידענע זשאַנערס, אָריגינעלע שעפערישקייט און אַ ברייטן עולם, בלייבט אַ יסוד פאַרן פאַרשטיין פון דער יידישער קולטור און איר ווייטערדיקער אַנטוויקלונג.