דרעפט:אידישע ליטעראטור פאר 1800

די אַלט־אידישע ליטעראַטור, אויך באַקאַנט אלס אידישע ליטעראַטור פאַרן 18טן יאָרהונדערט, רעפּרעזענטירט די ווערק געשאַפן אויף דער פאָלקס־שפּראַך פון די אַשכּנזישע אידן פון מיטל־עלטער ביז דער צייט פון דער השכּלה. זי איז אַ וויכטיקער טייל פון דער אידישער טראַדיציע און גיט אַ פאַרשטאַנד פון דער אַשכּנזישער קולטור און איר איבערגאַנג צו מאָדערנקייט. די אַלט־אידישע ליטעראַטור צייכנט זיך אויס מיט איר וואַרעמקייט, זיסקייט און קאָמפּלעמענטאַרישער באַציונג צו העברעיש.

אויפקום פון דער אידישער שפּראַך און ליטעראַטור

די אויפקום פון דער אידישער שפּראַך מיט בערך צען יאָרהונדערט צוריק איז געווען אַן אייגנארטיגע ערשיינונג אין דער אידישער קולטור און אין דער וועלט־קולטור. אידיש, באַקאַנט אלס "מאַמע־לשון", איז אַ מערב'דיגע גערמאַנישע שפּראַך, וואָס איז אנטוויקלט געוואָרן אין צענטראַל-אייראָפּע אינעם 9טן יאָרהונדערט, באזירט אויף הויך־דייטש, מיט עלעמענטן פון לשון-קודש און אַראַמיש, און שפּעטער אויך פון סלאַווישע און ראָמאַנישע שפּראַכן. זי איז געווען די לינגואַ פראַנקאַ פון די אַשכּנזים ביזן מיטן 19טן יאָרהונדערט. די ערשטע אידישע טעקסטן זענען געשריבן געוואָרן אויף אידיש אַלס אַן אויסדרוק פון דער קולטורעלער שעפערישקייט פון דער אַשכּנזישער געזעלשאַפט.

פריעסטע עדות

דאָס ערשטע געשריבענע עדות פון אידישע ליטעראַטור איז אַ קורצער גראַם אין אַ העברעאישן מחזור פון וואָרמס, פאַרענדיגט אין יאר ה'ל"ג, וואָס לויטעט: "גוּט טַק אִים בְּטַגְֿא שְ וַיר דִּיש מַחֲזֹור אִין בֵּיתֿ הַכְּנֶסֶתֿ טְרַגְֿא" ("א גוטן טאָג זאל שיינען אויף ווער עס טראָגט דעם מחזור אין שול").

אַן אַנדער פריערדיגער מאַנוסקריפּט איז דער קאַיראָ גניזה קאָדעקס פון 1382, וואָס אַנטהאַלט ביבלישע דערציילונגען און אַדאַפּטאַציעס פון דייטשישע עפּאָס־פּאָעמעס ווי דער "דוקוס האָראַנט". די שפּראַך פונעם קאָדעקס איז געווען אַ טעמע פון דעבאַטע, צי ס'איז מיטל־הויך־דייטש געשריבן אין העברעישע אותיות, אָדער אַלט־אידיש.

אַנטוויקלונג פון אַלט־אידישער ליטעראַטור

אַלט־אידישע ליטעראַטור האָט זיך ענטוויקלט ווי אַ "פוזיע ליטעראַטור" וואָס האָט איינגעשלאָסן עלעמענטן פון מיטל־עלטערדיגע אייראָפּעישע ליטעראַטורן און פון העברעישע מקורים. די ליטעראַטור איז געווען בדעה פאַר אַ ברייטן עולם, ספּעציעל פרויען, קינדער און מענער מיט אַ נידעריגער לערנען־שטופע, וואָס האָבן נישט פאַרשטאַנען העברעאיש. זי האָט געדינט צו פאַרמינערן די רעליגיעזע אומגלייכקייטן אין דער אידישער געזעלשאַפט.

דו־לשוניות און מער־לשוניות

• די אידישע קולטור איז שטענדיג געווען געצייכנט פון ביידע אינערלעכער און אויסערלעכער דו־לשוניות, וואָס האָט געפירט צו דער ענטוויקלונג פון דער אַלט־אידישער ליטעראַטור.
• העברעיש און אַראַמעיש זענען געווען די "לשון־קודש" (הייליקע שפּראַכן) און געווען רעזערווירט פאַר געבעט און לערנען. אידיש איז געווען די פאָלקס־שפּראַך ("מאַמע־לשון") פאַר טעגלעכן באַניץ.
• טעקסטן אין אַלט־אידיש האָבן אָפט געפילט "ליידיקע לוקסן" (gaps) אינעם העברעישן ליטעראַטור־קאָרפּוס, און האָבן געשאַפן אַ וועג צו פאַרשפּרייטן אידישע וויסן צו די ברייטע מאַסן.

דער אַנטשטיי פון דרוקן און פאַרשפּרייטונג

מיטן אַנטשטיי פון דרוקן דורך יוסף גוטנבערג אינעם מיטן 15טן יאָרהונדערט, איז די אידישע ליטעראַטור עפנטלעך געוואָרן פאַר אַ פּאַן־אייראָפּעישן מאַרק פון לייענער. דאָס האָט געפירט צו אַ שטאַרקער אַנטוויקלונג פון אידישע ביכער און זייער פאַרשפּרייטונג.

פּראָדוקציע־צענטערס

• די ערשטע אידישע ביכער זענען געדרוקט געוואָרן אין צענטערס וווּ העברעישע ביכער זענען אויך געדרוקט געוואָרן, ווי פּראָג, באַזעל, קראָקע און לובלין.
• אין איטאַליע איז דאָס ערשטע אידישע בוך, אַ איבערזעצונג פון תּהילים דורך אליה לויטה, פאַרעפנטלעכט געוואָרן אין ווענעציע אין 1545.
• אַמסטערדאַם איז געוואָרן אַ הויפּט־צענטער פאַר אידישן דרוקן אינעם 17טן יאָרהונדערט, וווּ מער ווי 220 אידישע ביכער זענען געדרוקט געוואָרן.

טיפּאָגראַפיע

• עלטערע אידישע ביכער זענען אָפט געדרוקט געוואָרן אין אַ באַזונדער שריפט גערופן "מאַשאַיט", מער אָפט באַקאַנט ווי "ווייבערטייטש" אָדער "צאינה וראינה־כּתב".
• דער מאַשאַיט פאָנט איז געוואָרן דער הויפּט־פאָנט פאַר אידישע ביכער אינעם ערשטן העלפט פונעם 16טן יאָרהונדערט.
• די איינהייטלעכקייט פון דער שרייב־פאָרעם, וואָס האָט פאַרמיידן דיאַלעקטאַלע פאָרמען, האָט געדינט צו פאַרגרעסערן די פאַרשפּרייטונג פון אידישע ביכער איבערן אַשכּנזישן דיאַספּאָרע.

הויפּט־זשאַנערס און ווערק

די אַלט־אידישע ליטעראַטור האָט אַרומגענומען אַ ברייטן ספּעקטרום פון זשאַנערס, פון רעליגיעזע איבערזעצונגען און קאָמענטאַרן ביז וועלטליכע עפּאָס־פּאָעמעס און דערציילונגען.

ביבלישע איבערזעצונגען און קאָמענטאַרן

• די העברעישע ביבל איז געווען דער יסוד פון רוב אַלט־אידישע ליטעראַטור.
• מירקעוועס האַ-משנה (1534): דאָס ערשטע באַקאַנטע געדרוקטע אידישע בוך איז אַ ביבלישע קאָנקאָרדאַנץ, פאַרעפנטלעכט אין קראָקע.
• צאינה וראינה (Tsene-rene): אַ ברייט פאַרשפּרייטער חומש־קאָמענטאַר פאַר פרויען, פון ר' יעקב בן יצחק אַשכּנזי פון יאַנאָוו, פון וועלכן די ערשטע באַוואוסטע אויסגאַבע איז אין 1622. עס איז איבערגעדרוקט געוואָרן אין איבער 210 אויסגאַבעס.
• בליץ און וויצנהויזן בייבלס (1676, 1679): די ערשטע פולשטענדיקע אידישע ביבל איבערזעצונגען, פאַרעפנטלעכט אין אַמסטערדאַם, און צייכנט אַ נייַע תקופה אין איבערזעצונג־טעכניק.

עפּאָס און ראָמאַן

• אַ רייכע עפּישע טראַדיציע איז אַנטוויקלט געוואָרן אין אידיש פונעם 14טן יאָרהונדערט.
• דוקוס האָראַנט: אַן אַדאַפּטאַציע פון אַ דייטשישער עפּישער פּאָעמע, געפונען אינעם קאַיראָ געניזאַ קאָדעקס (1382).
• שמואל־בוך (Shmuel-bukh): אַ מידרשישע פאַרזן־עפּאָס, וואָס ווערט באַטראַכט ווי די גרעסטע אַלט־אידישע רעליגיעזע עפּאָס. עס איז געווען שטאַרק באַאיינפלוסט פון דייטשישע עפּאָס ווי דער "ניבעלונגענליד".
• מלכים־בוך (Melokhim-bukh): פאַרבינדט ביבלישן מאַטעריאַל מיט מידרשישע לעגענדעס און אייראָפּעישער ריטערשאַפט־פּאָעזיע.
• באָווע־בוך (Bovo-bukh): אַ אידישע ריטערשאַפט־ראָמאַן געשריבן דורך אליה לויטה פון 1506 ביז 1508, אַן אַדאַפּטאַציע פונעם אַנגלאָ־נאָרמאַנישן ראָמאַן פון "בעוויס פון העמפּטאָן". עס איז געווען אַ "בעסטסעלער" מיט איבער 250 אויסגאַבעס.
• ווידווילט (Vidvilt): אַן אַרטורישער ראָמאַן באַזירט אויף מיטל־הויך־דייטשן "וויגאַלויס".

האָמיליעטישע פּראָזע און דערציילונגען

• די פּראָזע־דערציילונג איז אַ וויכטיקער קאָמפּאָנענט פון דער אַלט־אידישער ליטעראַטור, הויפּטזעכליך "מעשׂיות" (מאַאַסיעס), וואָס נעמען אַריין חסידישע מעשׂיות, משלים און אַללעגאָריעס פון תּלמודישע און מידרשישע מקורים.
• מיישׂה־בוך (Mayse-bukh): אַ זאַמלונג פון אידישע פאָלקסמעשׂיות און לעגענדעס פון 1602, וואָס איז געווען זייער פּאָפּולער. עס איז איבערגעזעצט געוואָרן אין פאַרשידענע אייראָפּעישע שפּראַכן.
• די דערציילונגען האָבן געהאָלפן איינפלאַנצן יסודותדיקע פּרינציפּן פון אידישקייט אין אַ אָנגענעמער און אינסטרוקטיווער פאָרם.

מוסר און אומגאַנגס־ליטעראַטור

• די עטישע ליטעראַטור איז געווען איינער פון די וויכטיקסטע זשאַנערס אין פריען אידיש, וואָס האָט געלערנט רעליגיעז און סאָציאַלן אויפפירונג.
• ספר מידות (Seyfer Mides): די ערשטע פולשטענדיקע געדרוקטע אידישע עטישע ווערק (1542).
• לב טוב: אַן אָריגינעלע אידישע עטישע ווערק פון יצחק בן אליקים פון פּויזן (פּראָג, 1620), ברייט באַקאַנט און אָפט איבערגעדרוקט.
• ברענטשפּיגל (Brantshpigl): אַ באַקאַנטע מוסר־ווערק, וואָס איז אָפט איבערגעדרוקט געוואָרן ביזן 18טן יאָרהונדערט.

תּפילות אויף דער פאָלקס־שפּראַך

• ווייניק אָריגינעלע תּפילות זענען געשריבן געוואָרן אויף אידיש, ווייל דער קאַנאָן פון אידישער ליטורגיע איז שוין געווען פיקסירט.
• די הויפּט־פונקציע פון איבערזעצונגען פון תּפילות אויף אידיש איז געווען צו העלפן פאַרשטיין די העברעיש־אַראַמעישע טעקסטן.
• תחינות (tkhines): פרויען האָבן אָפט געשריבן תּחינות, וואָס זענען פּערזענליכע תּפילות, וואָס זענען נישט געווען טייל פון דער אָפיציעלער ליטורגיע. די ערשטע פאַרעפנטלעכטע תּחינות שטאמען פון פּראָג, 1590, און די לעצטע זאַמלונג איז פון באַזעל, 1609.

היסטאָרישע לידער און פּאַמפלעטן

• דאָס איז געווען איינער פון די כאַראַקטעריסטישע זשאַנערס פון אַלט־אידישער ליטעראַטור.
• די לידער זענען געשריבן געוואָרן צו געדענקען וויכטיקע און טראַוומאַטישע געשעענישן אין די אַשכּנזישע קהילות, ווי פייערן, פאַרטרייבונגען, מלחמות, אָדער דעם טויט פון אידישע מאַרטירער.
• די "קוראַנטן" פון אַמסטערדאַם (1686–87) זענען ביישפּילן פון פריע אידישע צייטונגען וואָס האָבן פאַרעפנטלעכט היסטאָרישע לידער.

מעדיצינישע טעקסטן

• אידישע מעדיצינישע טעקסטן זענען אויך עקזיסטירט פונעם 14טן ביזן 18טן יאָרהונדערט.
• די אידישע ליטעראַטור אַנטהאַלט טעקסטן, אין וועלכע די מגפה שפּילט אַ דעפינירטע ראָלע.

פרויען ווי אַן עולם און מחברים

פרויען זענען געווען אַ באַדייטיקער טייל פון דער לייענען־עולם פון פריע אידישע טעקסטן, און טייל זענען אויך געווען אַקטיווע פּאַרטיסיפּאַנטן אין דער דרוקעריי אינדוסטריע, ווי זעצערס, דרוקערס אָדער מחברים.

גליקל פון האַמעלן (Glikl of Hameln)

אירע זכרונות, געשריבן פון 1691 ביז 1719 אין אַלט־אידיש, גיבן אַן אייגנאַרטיקן בליק אין דער קולטורעלער וועלט פון איר צייט.

פרויען־תּפילות

פרויען האָבן איניציירט די ערשטע נישט־איבערגעזעצטע אידישע פּאָעזיע, ספּעציעל די תּחינות. די דאָזיקע רעליגיעזע פּאָעמעס האָבן געשפּיגלט די טראַדיציאָנעלע אידישע געזעצן און סענסיביליטעטן, כאָטש די פרויענשטימע אַליין איז געווען נייַ.

אָרטאָגראַפיע און לינגוויסטישע אייגנשאַפטן

אידיש ווערט טראַדיציאָנעל געשריבן מיטן העברעישן אַלפאַבעט. די אַנטוויקלונג פון דער אידישער אָרטאָגראַפיע האָט געצייגט אַן איבערראַשנד סטאַביל סיסטעם, כאָטש מיט אַ געוויסער וואַריאַציע איבער די יאָרהונדערטער.

מיששפּראַך (Mixed Language)

אידיש איז באַשטימט געוואָרן ווי אַ "פאַרמישטע שפּראַך" (vermiſchte Sprache) פון קריסטליכע גראַמאַטיקער, באַטראַכטנדיג עס ווי אַ "אָפּווייכונג" אָדער "קאָרופּציע" פון דייטש.

אידישע דיאַלעקטן

די ערשטע אָבסערוואַציעס וועגן אידישע דיאַלעקטן זענען באַוויזן געוואָרן אינעם סוף 17טן און אָנהייב 18טן יאָרהונדערט, אונטערשיידנדיג צווישן הויך־דייטש, פּלאַטדייטש און האָלענדישע עלעמענטן. מערבדיקע אידישע דיאַלעקטן, וואָס זענען הויפּטזעכליך געווען אין דייטשלאַנד, האָבן אָנגעהויבן פאַלן אין באַדייט, בשעת מזרח־אידיש איז געבליבן שטאַרק.

חקירה פון אַלט־אידישער ליטעראַטור

דער שטודיע פון אַלט־אידישער ליטעראַטור איז לאַנג געווען אונטערטעניק צו פאָרורטיילן און איז אָפט מאָל אומבאַקאַנט אָדער פאַרנאכלעסיקט געוואָרן.

פריע קריסטליכע העברעיסטן

אינעם 16טן יאָרהונדערט האָבן קריסטליכע העברעיסטן, טעאָלאָגן און הומאַניסטן אָנגעהויבן אינטערעסירן זיך אין אידיש, אָבער אָפט מיט אַן אַנטי־אידישער פּערספּעקטיוו. יאָהאַן קריסטאָף וואַגענסייל און יאָהאַן יעקב שודט האָבן אַריינגערעכנט אידישע טעקסטן אין זייערע ווערק.

וויסנשאַפט דעס יודענטומס (Wissenschaft des Judentums)

אינעם אָנהייב 19טן יאָרהונדערט האָבן געלערנטע פון דער באַוועגונג אָנגעהויבן אינטערעסירן זיך אין אַלט־אידישער ליטעראַטור, כאָטש זיי האָבן אָפט פאַרשמייכלט "פּאָפּולערע אידישע ליטעראַטור".

מאַקס וויינרייך און די ירושליםער און טריער שולעס

מאַקס וויינרייך האָט אַרונטערגעשטראָכן די אידעע, אַז דער קאַיראָ געניזאַ קאָדעקס איז איינער פון די ערשטע עדות פון אַן עקזיסטירנדיקער, באַזונדערער אידישער שפּראַך, פאַרשיידן פון דייטשישע דיאַלעקטן. די "טריער שולע" (Althaus, Röll, Timm, Neuberg) האָט זיך קאָנצענטרירט אויף פילאָלאָגישע שטודיעס וועגן דער נאָענטער באַציונג צווישן דייטשישע דיאַלעקטן און אַלט־אידיש, בשעת די "ירושליםער שולע" (Shmeruk, Turniansky, Zfatman) האָט געשטודירט אַלט־אידיש אין אַ ברייטן אידישן קולטורעלן קאָנטעקסט, אין באַציונג צו העברעישער טראַדיציע.

איבערגאַנג צו מאָדערנער אידישער ליטעראַטור

פון דער צווייטער העלפט פונעם 18טן יאָרהונדערט, האָט די אַלט־אידישע ליטעראַטור דורכגעמאַכט אַ פּראָגרעסיוון פאַל אין קוואַליטעט. די השכּלה באַוועגונג, וואָס איז פאַרשפּרייט געוואָרן מזרחדיק פון בערלין, האָט אָפט געקעגנשטעלט דעם באַניץ פון אידיש, באַטראַכטנדיג עס ווי אַ "שפּראַכישן זשאַרגאָן" און האָט ביישטייערט צו לינגוויסטישער אַסימילאַציע צו דייטש. אָבער, אין מזרח־אייראָפּע האָט מזרח־אידיש געבליט.

חסידות און השכּלה

די מיסטישע חסידישע באַוועגונג פונעם 18טן יאָרהונדערט האָט באַוווּסטזיניק דערהויבן אידיש צו דער שטופע פון הייליקייט. הגם די השכּלה־שרייבער האָבן אָפט געקעמפט קעגן אידיש, האָבן חסידישע אויסגאַבעס ביז 1815 באַשטעטיקט די וויכטיקייט פון פּאָפּולערער דערציילונג אויף אידיש.

נייַע ליטעראַרישע שפּראַך

דער סוף 18טן און אָנהייב 19טן יאָרהונדערט האָבן געזען דאָס געבורט פון אַ ליטעראַרישער שפּראַך באַזירט אויף די מזרח־אידישע דיאַלעקטן. דאָס האָט געפירט צו דער מאָדערנער אידישער ליטעראַטור, וואָס האָט אָנגעהויבן אין 1864 מיט שלום יעקב אַבראַמאָוויטש'ס ראָמאַן "דאָס קליינע מענטשעלע".

די אַלט־אידישע ליטעראַטור, מיט אירע פאַרשידענע זשאַנערס, אָריגינעלע שעפערישקייט און אַ ברייטן עולם, בלייבט אַ יסוד פאַרן פאַרשטיין פון דער אידישער קולטור און איר ווייטערדיקער אַנטוויקלונג.