רוי:ספר לב טוב

לב טוב
ר' יצחק במ' אליקים מפוזנא ס' נכבד בלשון אשכנז לנהוג האדם במדות טובות, ש"פ.
רבי יחיאל היילפרין, סדר הדורות, ספרים, תתקפ"ב

ספר לב טוב איז א בארימטער מוסר-ספר אויף אידיש, געשריבן דורך רבי יצחק בן אליקום פון פאזען (פויזן) וועלכער האט געלעבט אינעם זעכצנטן און זיבעצנטן יארהונדערט. דער ספר איז צום ערשטן מאל געדרוקט געווארן אין פראג אין יאר ש"פ (1620) און איז געווארן איינער פון די וויכטיגסטע און פּאפּולערסטע מוסר־ספרים, וואס האט באקומען איבער פופציג אויפלאגעס איבער פיר הונדערט יאר.

דער ספר איז געשריבן געווארן אלס א עטיש-רעליגיעזע ווערק אין 20 קאפיטלעך, וועלכע גיבן אנווייזונגען וועגן געהעריגער אידישער אויפפירונג, סיי אין רעליגיעזן קאנטעקסט (למשל, תקנות פון תפילה און שוהל), און סיי אינעם טאג-טעגליכן לעבן. דאס ספר אנטהאלט הלכות, מנהגים, מעשיות און משלים.

דער מחבר האט געשריבן זיין ווערק אויף אידיש, רעדאקטירט און געענדערט דעם אינהאלט פון זיינע מקורים, און צוגעלייגט אסאך צו זיי צו מאכן דאס בוך פאסיג פאר זיין בדעה'דיגן עולם, דעם אשכנזישן איד. ער האט אריינגענומען פארשידענע אספעקטן פון אשכנזישן לעבן, ווי רעפערענצן צו באקאנטע אשכנזישע פערזענלעכקייטן (ווי מהר"ל מפראג), זייערע גלויבנס און מנהגים.

איינער פון די וויכטיגסטע כאראקטערן פון ספר לב טוב איז אז עס איז געצילט געווען צו סיי מענער און סיי פרויען, אין אונטערשייד צו אנדערע אידישע מוסר-ספרים פון יענער צייט ווי ספר בראנטשפיגל, וועלכער איז ספעציפיש געצילט צו פרויען. דער ספר גיט עצות ווי מענער זאלן מכבד זיין זייערע ווייבער, ווייל זיי ערציען די קינדער און האלטן א אידיש שטוב. טראץ א טראדיציאנעלער מיינונג אויף געשלעכטער-באציאונגען, אונטערשטרייכט דער ספר אז מענער און פרויען האבן גלייכע רעכט.

דער ספר איז זייער פאפולער געווארן, און איז עטליכע מאל איבערגעדרוקט געווארן. זיין פאפולאריטעט ווערט באוויזן פון דעם אידישן זאג: "צום לב טוב דארף מען נאך האבן א גוט הארץ אויך". כאטש זיין פאפולאריטעט, איז עס אויך קריטיקירט געווארן אין אן אנאנימען אידישן בוך מיטן נאמען השגות (אמסטערדאם, צ. 1710).

מחבר

עס זענען זייער ווייניג ביאגראפישע ידיעות וועגן ר' יצחק בן אליקום מפוזנא. למעשה, זענען די איינציגע באקאנטע פאקטן זיין נאמען — יצחק, זיין טאטנס נאמען — אליקום (אדער אליקים), און זיין פארבינדונג מיט דער שטאָט פּוזנא. מאַקס עריק, דער הויפּט־פארשער פונעם "לב טוב", האט קלאר געשטעלט, אז מער אינפארמאציע וועגן דעם מחבר איז נישט באקאנט. ער איז אפּענבאר געווען צוגעצויגן צו קבלה, אזוי אז רבי משה זכות האט אים געשיקט זיין חיבור, "תיקון סופרים", פאר הסכמה.

הגם די שטאט פּוזנא ווייזט נישט אלץ אויף געבורט אדער לאנגע וואוינארט, איז אבער מסתמא, אז ר' יצחק האט געוואוינט אין פּוזנא א געוויסע צייט, ווייל דער נאמען פון דער שטאט איז פאַרבונדן מיט זיין נאמען אין דער הקדמה פון זיין ספר. עס איז אויך מסתמא, אז ער האט געוואוינט אין פּראג א צייט, אזוי ארום ש"פ, ווען זיין ספר איז צום ערשטן מאל געדרוקט געווארן, ווייל מחברים פלעגן וואוינען אין דרוק־ארט בשעת די ערשטע אויפלאגע פונעם ספר, כּדי אויפצוּפּאסן אויפן דרוק־פּראצעס. די שטעט פּראג און פּוזנא זענען געווען א קולטורעלע געגנט, וואו רבנים און תלמידי־חכמים פלעגן וואנדערן. פּראג איז געווען א באקאנטער דרוק־צענטער פאר העברעאישע און אידישע ספרים אין מזרח־אייראפּע. דער בית דפוס פון ר' יעקב ב"ק, וואו דער "לב טוב" איז געדרוקט געווארן, האט אנגעהויבן איר טעטיגקייט אין איטאליע און זיך אריבערגעצויגן קיין פּראג אין שס"ה. ר' יעקב ב"ק איז נפטר געווארן אין שע"ח, צוויי יאר פאר דער ערשטער אויפלאגע פונעם "לב טוב", און דער שער־בלאט גיט אָן: "על ידי האחים בני הרר יעקב ב"ק זצ"ל".

צייט פון שרייבן און דרוקן

אין דער הקדמה פונעם ספר (און אין א שפּעטערדיגן ארט) דערמאנט דער מחבר דעם מהר"ל מפראג. דער מהר"ל איז נפטר געווארן אין שס"ט. דער מחבר דערמאנט דעם מהר"ל צוויי מאל: איין מאל מיט דער ברכה פאר א לעבעדיגן "יצ"ו" (ישמרהו צורו וגואלו) און שפּעטער מיט דער ברכה פאר א נפטר "זצ"ל" (זכר צדיק לברכה). דאס שלאגט פאָר, אז דער עלטערער טייל פונעם טעקסט איז געשריבן געווארן פאר שס"ט, און דער שפּעטערדיגער רעדאקציע אדער דרוק איז געשען נאך שס"ט, אפשר נאנט צו ש"פ. דער ספר איז מסתמא נישט געשריבן פאר של"ח, דעם יאר וואס דער מהר"ל'ס "גור אריה" איז צום ערשטן מאל געדרוקט געווארן.

דער צווייטער טאָג אין ספר, וואס ווערט באמערקט, איז אַ טייל פון אַן אָריגינעלן דיסקוסיע פון דעם מחבר וועגן דער השתּלשלות פון הלכה. רש"י ווערט דערמאָנט "פאַר פינף הונדערט יאָרן" און דער בעל הטורים "פאַר דריי אָדער פיר הונדערט יאָרן". ר' יוסף קאַראַ (דער מחבר פון שולחן ערוך) ווערט דערמאָנט "פאַר דרייסיג אָדער פינף און דרייסיג יאָרן". דער רמ"א ווערט אויך דערמאָנט. די דאָזיקע דאַטעס ווייזן אויף דעם יאָר ש"ס (1600) אַלס די אומגעפערע צייט פון שרייבן. דאָס פאָרשלאָגט, אַז דער ספר איז געשריבן געוואָרן אַרום 1600, בערך צוויי יאָרצענדליק פאַר דער ערשטער דרוק אין 1620.

די דערמאנונג פונעם רמ"א און זיינע הגהות מיינט, אַז דער ספר קען נישט געשריבן געוואָרן פאַר שנת של"ב (1572), דעם יאָר פון דער ערשטער אויפלאַגע פון רמ"אס הגהות. דעריבער איז מסתמא, אז דער "לב טוב" איז געשריבן געוואָרן צווישן 1572 און 1600.

פון דעם "לב טוב" קומט ארויס אַז דער מחבר איז געווען א גרויסער למדן. ער איז געווען באקאנט מיט א ברייטן קייט פון מקורים, געדענקט א סך פון זיי אויסנווייניג, און האָט געקענט זיי איבערזעצן און באַאַרבעטן אויף אַן איינדרוקספולן אופן. עס איז מעגליך, אז דער מחבר האט פּערזענליך געקענט דעם מהר"ל, ווייל ער רופט אים "ליב", א חולין־נאמען פון יהודה, וואס קען ווייזן אויף א נאענטע באקאנטשאפט. דער פארשער פריץ קליינבערגער האט באמערקט אַ נאָענטע פאַרבינדונג צווישן דעם מחבר'ס ווערק און דעם מהר"ל'ס תורה. הגם קליינבערגער האט נישט אנגעגעבן זיינע מקורים, ווייזט א טיפע איבערפּריקונג פונעם "לב טוב" אויף א חברותשאַפטליכן אדער א רבי־תלמיד פארבינדונג צווישן די צוויי פּערזענליכקייטן.

אינהאלט און סטרוקטור

ספר לב טוב איז אויסגעשטעלט אין 20 קאפיטלעך. עס באשרייבט געהעריקע מוסר-שטאנדפונקטן פאר טאג-טעגלעך לעבן און פאר יידישע מצוות, אריינגערעכנט תקנות פון תפילה, שוהל, און הנהגה אין שטוב. די טעמעס זענען פארשידן, פון הלכות און מנהגים, ביז מעשיות און משלים.

דער מחבר ציטירט זיינע מקורים, הויפטזעכליך ספר המוסר פון רבי יהודה כלץ. אבער, הגם דער מחבר האט באטאנט זיין פאלקאמענע אנהענגערשאפט צו ספר המוסר, ווייזט א דעטאלירטע באטראכטונג אז וואס ער דערקלערט און וואס ער טוט למעשה איז צוויי פארשידענע זאכן. דער ספר לב טוב איז נישט בלויז א זאמלונג פון מקורים; עס איז אן אריגינעלע עטישע ווערק מיט נאווואטארישע אייגנשאפטן. דער מחבר האט געמישט הלכה, מנהגים, און אגדה (דערציילונגען), און צוגעלייגט אלגעמיינע עטישע דיסקוסיעס וואס זענען נישט געווען געווענליך אין אידיש ביז זיין צייט.

איינע פון די מערסט באקאנטע מעשיות אין ספר לב טוב איז די געשיכטע וועגן די צען עצות וואס א מוטער גיט איר טאכטער איידער זי הייראט. די מעשיה שטאמט פון אן אלטן אראבישן מקור, פון אומאמה בת חארת', וועלכע האט געלעבט אין פרע-איסלאמישער אראביע. די געשיכטע איז אדאפטירט געווארן אין פארשידענע שפראכן און קולטורן ארום דעם מיטעלמעער, אריינגערעכנט אראביש, העברעיש, יודיאו-אראביש, איטאליעניש, קאטאלאניש, און אידיש.

אין ספר לב טוב, איז די עצה וועגן עסן באטייטיג געענדערט. די עצה ווערט: "קוק נאך, גיב אכטונג און אויפמערקזאמקייט צו די עסנווארג וואס ער האט ליב צו עסן, און לאז דאס זיין דיינע ווערטער: 'מיין האר האט ניט ליב צו עסן גארנישט אויסער וואס איך מאך פאר אים'.".

מקורים

כאטש דער מחבר ציט פון פארשידענע מקורים, איז זיין הויפט-מקור דער 'ספר המוסר' פון רבי יהודה כלץ, וועלכער איז א קיצור פון ספר 'מנורת המאור' פון רבי ישראל אבן נקווה. ספר 'לב טוב' איז פארבונדן מיט 'ספר המוסר' סיי אין סטרוקטור און סיי אינהאלט. דער מחבר דערמאנט אויך אנדערע מקורים ווי ראשית חכמה און ארבעה טורים.

רבי יצחק בן אליקים האט אבער אויך גענוצט אנדערע מקורים, ווי ספר מנורת המאור פון ישראל אבן נקווה (פון וועלכן ספר המוסר איז א קיצור), און ספר מנורת המאור פון רבי יצחק אבוהב. רבי יצחק בן אליקום האט אויך גענוצט מקורים ווי ראשית חכמה פון רבי אליהו די ווידאס און ארבעה טורים פון רבי יעקב בן אשר.

אויסגאַבע און אויסגאַבעס==פאפולאריטעט און אויפלאגעס

ספר לב טוב איז געווען איינער פון די מערסט פאפולערע אידישע מוסר-ספרים. דאס ספר איז צום ערשטן מאל געדרוקט געווארן אין פראג אין יאר ש"פ (1620). עס איז דעמאלט איבערגעדרוקט געווארן פילע מאל אין פארשידענע שטעט ארום אייראפע. דער פאקט אז עס זענען געווען אזוי פילע אויסגאבעס, און אז עס ווערט נאך ארויסגעגעבן היינט, עדות צו זיין רייכן לעבן און זיין וויכטיקייט אין דער געשיכטע פון יידישער ליטעראטור.

איבער 50 אויסגאַבעס זענען שוין פאַרעפנטלעכט געוואָרן. עס איז געווען אַ רעפּרינט מיט הוספות פון חיים בן יעקב אורבאַך אין קראקע, 1641.

אן אנאליז פון נגה רובין טענה'ט אז עס קען זיין א פארפארגאנגענע אויסגאבע פון ספר לב טוב איידער דער דרוק פון 1620. דאס קען זיין געווען אין האנטשריפט אדער א קליינעם דרוק, גענוצט דורך דעם מחבר אלס א "פראבע" אויסגאבע צו זען ווי די לייענער וועלן אויפנעמען זיין נייעם סטיל און אינהאלט. די פאפולאריטעט פון דער "פראבע" אויסגאבע האט געמוטיגט דעם מחבר צו פארעפנטלעכן אן ערשיינלעכן דרוק. דאס איז געבויט אויף קלארע סימנים אין דער 1620 אויסגאבע, ווי דערמאנונגען פון א "צווייטן טייל" וואס שטימט נישט מיטן ספר'ס איצטיגער סטרוקטור, און דאס צעטיילטע וועג ווי דער מהר"ל ווערט ציטירט (הגם ער איז נפטר געווארן אין 1609, איידער דער 1620 דרוק).

אדאפטאציע און חידושים

ספר לב טוב איז נישט בלויז א זאמלונג פון מקורים, נאר א פאקטיש אריגינעלע ווערק אויף אידיש. רבי יצחק בן אליקום האט געזוכט צו שאפן אן אשכנזישן עטישן ספר וואס וואלט גלייכן צו די פאפולערע העברעישע מוסר-ספרים פון יענער צייט. ער האט דאס דערגרייכט דורך שרייבן אויף אידיש, באארבעטן און צופאסן די אינהאלט פון זיינע מקורים צו דער אשכנזישער קולטור, און צולייגן נאוועליסטישע עלעמענטן.

צווישן די חידושים זענען:

• דאס אדרעסירן סיי מענער און סיי פרויען אלס לייענער.
• דאס ארייננעמען הלכות און מנהגים, וואס זענען פאסיג פאר דעם אשכנזישן קאנטעקסט.

ספר לב טוב איז אנגעזען ווי א ביישפיל פון ווי מוסר-ליטעראטור האט זיך אנטוויקלט אין דער אשכנזישער וועלט, קאמבינירנדיג טראדיציאנעלע מוסר-טעמעס מיט נאוועליסטישע סטרוקטורן און צוגאנגען צוציען א ברייטן לייענער-עולם.

ציל-עולם און אויפנאמע

ווי דערמאנט, איז ספר לב טוב ספעציפיש געצילט צו סיי מענער און סיי פרויען, וואס איז געווען א חידוש פאר אידישע מוסר-ספרים אין יענער צייט. דאס ספר גיט עצות פאר הנהגה אין שטוב, תפילה, און אנדערע היבטים פון טאג-טעגליכן לעבן.

דער שפראך פון ספר לב טוב, וועלכער איז אידיש געדרוקט אין 'ווייבער-טייטש' שריפט, ווייזט אז עס איז געווען בדעה פאר א ברייטן עולם, אריינגערעכנט פרויען וועלכע האבן אפשר נישט געקענט לייענען לשוון-קודש. די מער קאלאקוויאלע און רעדעריישע טאן פון דעם בוך מאכט עס מער צוטריטלעך און אפעלירנדיג פאר פשוטע מענטשן.

ספר לב טוב איז גאר פאפולער געווארן נאך זיין ערשטער אויסגאבע אין 1620. עס איז עטליכע מאל איבערגעדרוקט געווארן און איז רעקאמענדירט געווארן דורך פילע חשובע רבנים און דענקער איבער דורות, ווי רבי שבתאי שעפטל בן ישעיהו הורוויץ און גליקל פון האמעלן. זיין פאפולאריטעט איז געווען גרעסער ווי פון אנדערע אידישע מוסר-ספרים ווי ספר בראנטשפיגל. די פאקט אז דאס ספר ווערט נאך ארויסגעגעבן ביז היינט ווייזט אויף זיין בלייביגן איינפלוס.

שפראך און סטיל

ספר לב טוב איז געשריבן אויף יידיש, און איז געדרוקט געווארן אין ווייבער-טייטש שריפט, וואס איז געווען א געווענליכע פארעם פון יידיש פאר פרויען און א ברייטן עולם. דער שפראך פון דעם בוך איז מער קאלאקוויאל און רעדעריישן ווי דער ליטערארישער העברעיש פון זיינע מקורים.

דער מחבר ניצט א מישונג פון ביבלישע און רבנישע אויסדרוקן אינעם יידישן טעקסט, וואס גיט דעם בוך א ספעציפישן יידישן קאלאר.

דער סטיל איז א מישונג פון הלכה, אגדה, און מוסר. דער מחבר דערציילט מעשיות, גיט תקנות, און פירט אלגעמיינע עטישע דיסקוסיעס, אלץ אין א צוטריטלעכן און פארשטענדלעכן יידיש.

ביבליאגראפיע

• מאקס עריק, די געשיכטע פון דער יידישער ליטעראטור פון די עלטסטע צייטן ביז דער השכלה תקופה, ווארשע 1928, זז' 294–301
• נגה רובין, כובש הלבבות: ספר לב טוב לר' יצחק בן אליקום מפוזנא, בני-ברק: הקיבוץ המאוחד, תשע"ג
• יצחק בן אליקום מפוזנא, לב טוב, ירושלים, תשל"ה

• Rubin, N. (2008). Sefer Lev Tov, Prague 1620: The First Edition of the Book?. Zutot, 5(1), 121-127.

• Isaac ben Eliyakim of Posen – Posen Library