רוי:י-ה רבון עלם
 |
דאס איז א דרעפט ארטיקל. עס איז אַן אַרבעט אין פּראָגרעס וואָס איז אָפן פאַר רעדאַגירונג דורך סיי וועם. ווען דער דרעפט איז פארטיג, ביטע גייט איבער דעם אריבערפירן טשעקליסט, זיכער צו מאכן אז עס איז גרייט. דערנאך קענט איר בעטן פון די דרעפט אריבערפירער אז זיי זאלן עס איבערגיין און אריבערפירן צום הויפט געביט. (אייער בקשה וועט פובליצירט ווערן אין המכלול:אריבערפירן דרעפטס, און דארט וועט אויך ערשיינען דער ענטפער - אויב פעלט אויס). |
יה ריבון עלם (אראמיש, טייטש: "ג-ט, בעל־הבית פון דער וועלט") איז א פיוט וואס איז געשריבן געוואָרן דורך רבי ישראל נאג'ארה, א 16טן יאָרהונדערט פּייטן. עס איז איינע פון די מערסט פּאָפּולערע שבת'דיגע זמירות, באזונדערס צווישן אשכנז'ישע קהילות וואס זינגען עס ביי די סעודה פון פרייטאג ביינאכט, און ספרדישע קהילות וואס זינגען עס ביי די בקשות. עטליכע תימנער אידן פלעגן עס אויך זינגען.
מחבר און געשיכטע
רבי ישראל נג'אַראַ (בערך ה'שט"ו–שפ"ח) איז געווען א פּראָליפישער פּייטן, וואס האט געשריבן איבער 650 פיוטים. דער פיוט איז צום ערשטן מאָל געדרוקט געווארן אין זיין בארימטע ווערק, "זמירות ישראל" אין שמ"ז, און א פארגרעסערטע אויסגאבע אין 1600. זיין שאפונג האט אריינגענומען סעקולערע און הייליגע לידער אין עטליכע שפּראכן, בארגן ריטמען פון טערקישע, שפּאנישע, גריכישע און אידישע טראדיציעס. זיין ציל איז געווען צו געבן מענטשן מער ספּיריטואלע ווערטער צו פּאפּולערע ניגונים.
פאָרעם און אינהאַלט
"יה ריבון עלם" איז געשריבן אין אראמיש, עס איז שטארק געשפּיגלט פון דער שפּראך פון דניאל, און שליסט איין אויסדרוקן פון זוהר. טראץ דער ארמישער שפּראך, איז ער ברייט פארשפּרייט געווארן, אויך ווייל אין שבת דארף מען נישט קיין מלאכים וואס זאלן הערן, ווייל ג-ט הערט דעם מענטש גלייך[1].
דער פּיּוּט איז געבויט אין א סטראָפישן סטיל, באַקאַנט אלס מואוואַששאַח אין אראביש[2]. ער באַשטייט פון פינף סטאַנזעס, יעדער מיט פיר גראמענדיגע שורות, און יעדער שורה האָט פיר אַקצענטירטע זילבן. דער פּזמון "יה רבון עלם ועלמיא, אנת הוא מלכא מלך מלכיא" ווערט איבערגעזונגען נאך יעדן סטאַנזע. די ערשטע בוכשטאבן פון די סטאַנזעס פארמירן דעם מחבר'ס נאמען "ישראל" אלס אקראָסטיך.
דער פיוט איז אַ הימען פון לויב צו ג-ט, דער "מלך מלכיא", וואָס הערשט איבער דער וועלט אין זיין אומענדלעכער כּוח און כּבוד. עס באַשרייבט די וואונדער פון ג-ט'ס בריאה: מלאכים, מענטשן, חיות און פויגלען. עס באַהאַנדלט אויך די קליינקייט פונעם מענטש קעגן ג-ט'ס גרויסקייט. דער פיוט ענדיגט זיך מיט אַ תּפילה פאַר דער גאולה פון ישראל און דער ווידער־אויפבוי פון ירושלים, די "שטאָט פון שיינקייט".
רבי ישראל נג'אַרה האָט שטאַרק גענוצט דעם ספר דניאל אַלס אינספּיראַציע. ער ציטירט גלייך אדער אַדאַפּטירט פסוקים, אפילו אזעלכע וואָס האָבן אָריגינעל רעפערירט צו נבוכדנצר און דריוש, און האט זיי אדאפּטירט צו לויבן ג-ט.
כאָטש עס איז אוניווערסאַל פאַרבונדן מיט שבת, אַנטהאַלט דער פיוט קיין דירעקטע דערמאָנונג פון שבת אָדער זיין ריטואַלן. עס איז מעגליך אז עס איז אַריין אין דער שבת רעפּערטואַר צוליב איר ענלעכקייט אין שפּראַך צו די שבת זמירות פון אריז"ל.
לחנים און פּערפאָרמאַנס
"יה ריבון עלם" איז אָריגינעל געזונגען געוואָרן צו אַן אַראַבישן לחן אין מקאם ראשט, װאס איז הײנט פארגעסן געװארן. איבער די יארן זענען געשאפן געווארן אומצאליגע ניגונים, סיי אלטע און סיי מאדערנע. מער ווי 50% אויסגעפרעגטע אויף אייוועלט האבן געענטפערט אז זיי קענען 5 ניגונים אדער מער אויף קה רבון[3]. צווישן די בארימטסטע לחנים זענען:
- עממישע ניגונים: עס זענען דא א באַוואוסטער עממישער ניגון מיט 2 הייזער, און אַן איראַקישער לחן.
- חסידישע ניגונים:
- באַבאָווער ניגון: אַ באַקאַנטער ניגון געשאַפן פון רבי בנציון האַלבערשטאַם, דער באָבאָווער רבי, וואָס צייכנט זיך אויס מיט חסידישע נואַנסן פון דבקות און השתפּכות־הנפש[4].
- וויזשניצער ניגון: עס זענען דאָ עטליכע וויזשניצער ניגונים, אַרייַנגערעכנט דער "רברבין" ניגון, א חב"ד ניגון וואס איז צוגעלייגט געווארן דורך דעם אמרי חיים. דער אמרי חיים האָט געענדערט זיין טאַטנס (דער אהבת ישראל) ניגון, באַניצנדיג א לחן וואָס ער האָט געהערט ביי ליובאַוויטשער חסידים אין רוסלאַנד, ווייל ער האָט געזען דעם אריגינעלן ניגון פון טאַטן ווי "שרביטו של מלך" (אַ שטעקן פון אַ קעניג)[5].
- דינאָווער/בלאָזשאָווער ניגון: געשאַפן פון רבי צבי אלימלך פון דינאָוו, געזונגען ביי תולדות אהרן, שומרי אמונים און תולדות אברהם יצחק און נאַדוואָרנאַ[6].
- מעליץ-ספּינקא ניגון: רבי איציקל מעליצער זצ"ל האָט פאַרפאַסט דעם ניגון אויפן שיף פון אייראָפּע קיין אַמעריקע[7].
- פּיטסבורג ניגון: איז זייער אויפגעכאַפּט לעצטנס, באַזונדערס די לעצטע צוויי שטיקלעך[8]. דער שטיקל למקדשך איז געבויט אויף דער קאמאדער ניגון[9].
- קאַרלינער ניגון: באַוואוסט אין חב"ד אלס "ר' מיכאל דער אַלטערס ניגון"[10].
סלונים[11].
- מאָדערנע קאָמפּאָזיציעס: פיל זינגערס און קאָמפּאָזיטאָרן האָבן הײַנטצוטאָג געשאַפֿן נײַע לחנים, אַרײַנגערעכנט מרדכי חלפון, שמואל אַדלער[12], חיים בענט, יצחק פוקס, אהרן ראַזעל, יאיר דלאל, און רונן שטערן.
דער פיוט איז אויך געזונגען געוואָרן אין אַנדערע אידישע שפּראַכן, אַזוי ווי אידיש און לאַדינאָ.
אַשכּנזישע ייִדן זינגען אים טראַדיציאָנעל בײַם שבתדיקן טיש פֿרײַטיק אָװנט נאָך דער סעודה.
ספֿרדישע ייִדן זינגען אים אין די בקשות פֿאַר שבת שחרית.
אױך תימנער ייִדן פֿלעגן אים זינגען.
אין אידיש
מענדעלע מוכר ספרים האט איבערגעזעצט דעם זמר אויף א אידישן ליד.
עס איז אויך איבערגעזצט געווארן דורך היינטיגע, און ערשיינט אין פארשידענע זמירות'ער[13]
גאט דער הער פוּן אײבּיג־אײבּיגער צײט,
דוּ בּיסט איבּער מלכים מלך בּײ לײט,
דײנע גרױסע װערק אוּן װאוּנדערליכקײט,
זײ דא צוּדערצעהלען געפעלט מיר פײן:
איך לױבּ פריהמארגענס, אין אָװענט נישט מינדער
צוּ דיר, הײליגער גאט, חידוּשים־װינדער,
װאס בּעטאפען איטליכע זאך בּעזינדער,
הײליגע מלאָכים אי מענשענס־קינדער,
פוּן די חיות בּיז די פײגעל אַרײן.
גרױס, שטארק איז דײנע װערק בּיז אױף אַ האר
דערנירריגסט הױכע, דערהױכסט נידריגע גאר.
װען אַ מעגט זאל לעבּען טױזענט יאהר,
װעט דײן װערק כּערעכענען אין שטאנד ניט זײן.
גאט, װואס כּבוד אײז דײנס, שטאַרקײט דערבּײ,
דײן קאף בּר לײבּען פוּנ’ם מױל בּעפרײ,
לײז דײן פאלק אױס, אין נײטען שטעה זײ בּײ,
דאס אױסגעװעהלטע פאלק דײנס, װאס זעהר פײן.
צוּ דײן בּית המקדש קעהר זיך װידער,
צוּם אָרט װאס דארט קװעלט אי הארץ אי גלידער,
אוּן זינגען װעט מען דיר שײנע לידער
אין ירוּשלים, אַ שטאדט גאר אַ שײן.
מחלוקות און שיטות
אזוי ווי פיל פיוטים, האָט "יה ריבון עלם" און זיין מחבר, רבי ישראל נג'אַראַ, געשטעלט אַרויסרופונגען ביי יידישע חכמים איבער די יאָרן:
קריטיק פון סטיל
רבי מנחם די לונזאנו, אַ בן־דור פון נג'אַראַ, האָט שארף קריטיקירט דעם פירוש פון נג'אַראַס פיוטים, באַזונדערס וועגן דעם באַניץ פון לשונות וואָס קענען אויסלייגן גלייַך ווי ליבע לידער צווישן אַ מאַן און אַ פרוי, אַפילו אז די כוונה איז געווען צו באַשרייבן די שכינה. ער האָט אויך געהאַלטן אז ס'איז אַבסאָלוט פאַלש צו באַניצן לחנים פון גויים, אָבער האָט געמיינט אז דער עיקר פראָבלעם איז דער לשון.
דערויף האָבן פיל גדולים געענטפערט, אַז די כוונה איז געווען הייליק, און אז פיל חכמים פלעגן שרייבן פיוטים אויף לחנים פון גויים און אפילו מיט לשון נופל על לשון.
לשון הרע אויף נג'אַראַ
אין "ספר החזיונות", געשריבן דורך רבי חיים וויטאל, ווערט געבראַכט אַ מעשׂה פון אַ "רוח" (גייסט) וואָס האָט אַרויסגעזאָגט שווערע באַשולדיקונגען קעגן רבי ישראל נג'אַראַ, אַז ער האָט געפירט אַן אומפּאַסנדן לעבנס־שטייגער. די באַשולדיקונגען שליסן איין: זיין שטענדיג שיכור, רעדן גראָבע רייד, זינגען אָן אָן אַ באַקליידונג, און אומפּאַסנדע באַציאונגען. די "רוח" האָט אַפילו געזאָגט, אַז עס איז פאַרבאָטן צו רעדן מיט אים אָדער צו זינגען זיינע לידער.
פון דער אַנדערער זייט, זענען דאָ פיל וואָס לייקענען אָדער פרעגן אָן די קוואַלן פון די באַשולדיקונגען. פיל חכמים האָבן גע'פסק'נט, אַז מען טאָר נישט פאַרלאָזן זיך אויף רוחות, וואָס קענען פאַלש זיין. נאך מער, אין אנדערע כתבי ידות פון דער זעלבער מעשׂה, ווערן די באַשולדיקונגען אינגאנצן נישט דערמאָנט, אָדער זענען זיי פיל לייכטער, און ס'איז אפילו דאָ שבחים פון נג'אַראַ'ס פּיוטים פונעם אַריז"ל גופא.
דער מנהג פונעם חתם סופר
דער הייליגער חתם סופר זצ"ל האָט עטליכע יאָרן נישט געזונגען "יה ריבון עלם". ווען זיין זון, רבי שמעון סופר, האָט אים געפרעגט פאַר וואָס, האָט דער חתם סופר געענטפערט: "טרם אגלה לך טעמי, נח לי שתשירו אותו" (איידער איך וועל דיר מגלה זיין מיין טעם, בעסער זאָלסטו עס זינגען). פון דעם טאָג אָן, האָט דער חתם סופר יאָ אָנגעהויבן צו זינגען דעם פיוט ביי זיין טיש.
טייל האָבן געמיינט, אַז דער טעם פון חתם סופרס ערשטן אָפּהאַלט איז געווען צוליב די מעשׂיות פון "ספר החזיונות". אַנדערע טענהן, אַז דער טעם איז געווען ווייל דער פיוט איז באַזירט אויף די ווערטער וואָס נבוכדנצר האָט געזאָגט אין דניאל, און די גמרא (סנהדרין צב ע"ב) זאָגט, אַז רבי יצחק האָט געוואָלט גיסן הייסע גאָלד אין זיין מויל פאַר די דאָזיקע ווערטער.
דער המשך פון זינגען "יה ריבון עלם"
טראָץ די מחלוקות, איז "יה ריבון עלם" פאַרבליבן איינער פון די מערסטע באַליבטע פיוטים. פיל גדולי ישראל אין אַלע דורות האָבן געזונגען און געלויבט זיינע פיוטים, אַרייַנגערעכנט דער הייליגער סטייפּלער גאון, רבי עובדיה יוסף, און פיל אַנדערע. דאָס באַווייזט, אַז מען האָט נישט אָנגענומען די באַשולדיקונגען, אָדער אַז מען האָט געהאַלטן, אַז נג'אַראַ האָט געטון תשובה.
צוזאַמען, האָט "יה ריבון עלם" אַ רייכע געשיכטע פון מוזיקאַלישער און ספּיריטואַלער באַטייטונג, וואָס פאָרזעצט צו דערפרייען און דערהויבן יידישע הערצער איבער דער וועלט.
ביבליאגראפיע
- https://orot.ac.il/עיונים-בסידור-התפילה-י-ה-ריבון-עולם
דער פיוט י-ה רבון עלם, אויף הפיוט והתפילה וועבזייטל- מכון עתיקין, גליון עתיקין, נומער 23, ניגון 1 (עמ' 5-7), טבת תשפ"ד
רעפערענצן
- ↑ https://www.sefaria.org/sheets/635405.6?lang=bi&with=all&lang2=en.
- ↑ Kligman, Mark (2005). "Chapter 13 Diversity and Uniqueness An Introduction to Sephardic Liturgical Music". Sephardic and Mizrahi Jewry (in ענגליש). New York University Press. pp. 259–284. doi:10.18574/nyu/9780814797419.003.0016. ISBN 978-0-8147-9741-9
- ↑ https://www.ivelt.com/forum/viewtopic.php?t=52964.
- ↑ שמן, נחמן דאס געזאנג פון חסידות די ראל פון חסידיזם אין אונדזערע דורות (בוענאס אייראס: צענטראל-פארבאנד פון פוילישע יידן אין ארגענטינע, תשי"ט), 67.
- ↑ https://www.ivelt.com/forum/viewtopic.php?p=1645318#p1645318.
- ↑ https://www.ivelt.com/forum/viewtopic.php?p=169051#p169051.
- ↑ https://www.ivelt.com/forum/viewtopic.php?p=4865337#p4865337.
- ↑ https://ivelt.com/forum/viewtopic.php?p=4736028#p4736028.
- ↑ https://www.ivelt.com/forum/viewtopic.php?p=3177588#p3177588.
- ↑ https://www.ivelt.com/forum/viewtopic.php?p=2091058#p2091058.
- ↑ https://www.ivelt.com/forum/viewtopic.php?p=3334049#p3334049.
- ↑ https://www.milkenarchive.org/music/volumes/view/a-garden-eastward/work/five-sephardic-choruses/.
- ↑ https://achiyayeda.org/material/%D7%A7%D7%94-%D7%A8%D7%91%D7%95%D7%9F-%D7%A2%D7%9C%D7%9D-%D7%A9%D7%99%D7%A8-%D7%91%D7%90%D7%99%D7%93%D7%99%D7%A9/.