רוי:ווינער גזירה

עטימאלאגיע

גזירה איז אן העברעאישער טערמין וואס באדייט "אורטייל" אדער "רעגולאציע", אבער איבער דער צייט, ספעציעל אין מיטל-עלטער, האט עס באקומען די באדייטונג פון א אידן-פיינדלעכער געזעץ אדער א פאגראם. דאס ווארט "פאגראם" איז שפעטער געווארן געווענליך, שטאמט פון רוסיש. די געזירעס רעפרעזענטירן אפט די דערפארונגען פון אידישע געמיינדעס אונטער דרוק, פארפאלגונג און פארטרייבונג.

אידישע געשיכטע אין ווין און עסטרייך (פאר דער גזירה)

די ערשטע רעקארדס וועגן דער אנוועזנהייט פון אידן אין דעם געגנט וואס איז היינט עסטרייך זענען אומקלאר. די פריסטע באשרייבונג פון א איד אין ווין איז געווען שלום (Shlom), וואס איז אינסטאלירט געווארן אלס מינץ-מייסטער דורך דוק לעאפאלד V אין 1194. שלום און 15 אנדערע אידן זענען דערמארדעט געווארן דורך קרייצפארער. אבער, די אידישע קהילה האט איבערגעלעבט, און די ערשטע ווינער געטא האט זיך אנטוויקלט ארום דעם היינטיקן יודנפלאץ (Judenplatz). א סינאגאגע, אויסגעגראבן אין 1995, איז דארט געווען איינער פון די גרעסטע אין שפעטן 13טן יארהונדערט און האט צוגעצויגן חשובע רבנים ווי לערער.

אידן אין מיטל-עלטער ווין זענען געווען שטייער-קאלעקטארן און געלט-לייער, כאטש עס זענען אויך געווען סוחרים און האנדווערקער. זיי זענען אבער געווען פארבאטן פון פארמאגן אייגנטום אדער בארבעטן די ערד, און אויך פון רוב האנדלען און מלאכות, וואס האט זיי איבערגעלאזט מיטן געלט-לייען אלס די איינציגע אפציע, וואס האט אפט געפירט צו פיינדשאפט פון קריסטליכע חובות.

ווין איז געווען א חשובער צענטער פון תורה-לימודים. באקאנטע געלערנטע נעמען אריין:

• רבי יצחק ב"ר משה פון ווין (ריא"ז), מחבר פון ספר "אור זרוע", א תלמיד פון די תוספות-בעלי אשכנז.
• רבי מאיר ברוך (מהר"ם) מרוטענבורג, א תלמיד פון ריא"ז, וואס איז געווארן דער מערסט בארימטער רב פון זיין דור.
• רבי ישראל איסרליין, וואס האט געשריבן "תרומת הדשן" און איז באטראכט געווארן אלס דער לעצטער גרויסער מיטל-עלטער רב פון ווין.

די 1300ער יארן זענען נישט געווען לייכטע צייטן פאר אידן אין אייראפע. כאטש אידן אין עסטרייך זענען נישט געווארן אזוי שטארק באטראפן ווי אנדערע קהילות דורך די פארפאלגונגען נאכן שווארצן טויט אין 1349, זענען געווען באשולדיגונגען אז אידן האבן פאר'סמ'ט ברונעמס, וואס האט געפירט צו מאסן-מארד אין שטעט ווי קרעמס (Krems), שטיין (Stein) און מאוטערן (Mautern). אבער, די ווינער קהילה איז געראטעוועט געווארן און די שטאט איז אפילו געווארן אן ארט פון מקלט פאר אידן פון אנדערע שטעט.

די ווינער גזירה (1420–1421): אורזאכן און פארלויפער

די ווינער געזירה איז געווען א פארפאלגונג פון אידן אין עסטרייך אין די יארן 1420–1421, אונטער דעם באפעל פון דוק אלברעכט V (1411–1438). די סיבות פאר דער גזירה זענען קאמפליצירט, אפט מאל אנגעגעבן ווי רעליגיעזע פאנאטיזם אדער מאכט-פאליטישע חשבונות.

פינאנציעלע מאטיוואציע

די הויפט-מאטיוואציע פון דוק אלברעכט פארן אנפירן א פאגראם איז געווען פינאנציעל. ער האט געדארפט געלט פאר זיין חתונה מיט עליזאבעט פון לוקסעמבורג און צו פינאנצירן זיינע הוסיטן-קאמפיין. די פארפאלגונג האט געהאלפן פינאנצירן זיין מיליטערישע קאמפיין. קאנפיסקירטע אידישע אייגנטום איז געווען א מקור פון הכנסה.

באשולדיקונגען קעגן אידן

• קאלאבאראציע מיט הוסיטן: אין יוני 1419 האבן טעאלאגן פון דער אוניווערזיטעט פון ווין דיסקוטירט א מעגליכע קאאפעראציע פון אידן מיט הוסיטן און וואלדענסיס (Waldensians).
• ריטועל-מארד לעגענדעס: כאטש נישט דירעקט אין די קוואלן פאר דער ווינער גזירה, זענען ריטועל-מארד באשולדיגונגען געווען א טייל פון אנטי-אידישע פארפאלגונגען אין דער צייט.
• הוסטיה-חילול (Host desecration): באשולדיקונגען וועגן חילול הקודש זענען אפט גענוצט געווארן ווי א תירוץ פאר פארפאלגונג.
• לוקסוס און "אפשוינליכע ביכער": טעאלאגן האבן קריטיקירט דעם לוקסוס פון אידישן לעבן און זייערע "אפשוינליכע ביכער".
• אלגעמיינע אנטי-אידישע שטימונג: אין 15טן יארהונדערט איז די שטעלונג קעגן אידן פארשארפט געווארן אין דעם רוימישן קייסערטום סיי אויף קירכליכע, סיי אויף וועלטליכע זייטן. דער וועלטלעכער אידישער שוץ האט פארלוירן זיין ווירקונג, און פארפאלגונגען זענען אפט פארגעקומען מיט דער דולדעניש אדער אפילו באטייליגונג פון די שוץ-הערשער.

דער פארלויף פון דער גזירה (1420–1421)

די פארפאלגונג האט זיך אנגעהויבן מיט פארטרייבונג, געצוואונגענע קאנווערסיע און ארעסטירן. עס האט דערגרייכט זיין שפיץ-פונקט מיטן הינריכטן איבער 200 אידן. דעם 12טן מערץ 1421 זענען די איבערגעלעבטע ווינער אידן (212 נפשות) פארברענט געווארן צום טויט. צייטגענאסישע באריכטן זאגן אז די אידן האבן געזונגען לידער און געטאנצט פאר די פייערן.

א באשרייבונג אין דער אידישער כראניק "ווינער געזירה" גיט איבער א מאסן-מארטירערטום אין דער ווינער סינאגאגע, כדי צו אנטלויפן פון געצוואונגענע טבילה, וואס איז ספעציעל געדראט געווארן אויף קינדער. לויט דעם באריכט, האבן רבי יונה און א פרוי גע'שחט'ן די אנוועזנדע קהילה-מיטגלידער, דערנאך האט יונה געהרגעט די פרוי און זיך אליין פארברענט ווי א בראנדאפפער אויף דער בימה. דאס איז געווען אן אקט פון קידוש השם.

אלע רעליקן פון אידיש לעבן אין עסטרייך זענען צעשטערט געווארן. די ווינער סינאגאגע איז צעשטערט געווארן און אירע שטיינער זענען גענוצט געווארן פארן בויען פון דער אוניווערזיטעט. אידישע הייזער און וויינגערטנער זענען קאנפיסקירט געווארן.

פאלגן און נאכווירקונגען

די ווינער גזירה האט למעשה אויסגעמעקט די ווינער אידישע קהילה. אידן זענען פארטריבן געווארן אדער געצוואונגען צו קאנווערטירן אין גאנצן דוקאט פון עסטרייך. עטליכע אידן זענען אנטלאפן אין אויסלאנד, אנדערע האבן זיך אליין דערהרגעט. אידישע פליטים זענען באוואוסט אין ארומיגע געגנטן, ספעציעל אין דעם מערב'דיגן טייל פון דער אונגארישער קעניגרייך, ווי אויך אין ווינער-ניישטאט אין דער פיטן-געגנט (Pitten), וואו פיל אידישע פליטים האבן זיך באזעצט.

די פארפאלגונג האט געהאט אן עקאנאמישע ווירקונג, ווייל עס זענען געווען פינאנציעלע פאדערונגען אויף דוק אלברעכט דורך די נייע הערשער פון די אידישע פליטים. געשעפטליכע קאנטאקטן צווישן דער עסטרייכישער באפעלקערונג און אידן וואס האבן געלעבט מחוץ דעם דוקאט זענען פארגעזעצט געווארן נאך 1421, בעיקר מיט דער בליענדיגער קהילה אין ווינער-ניישטאט.

אידישע ביכער זענען קאנפיסקירט געווארן; העברעישע קאדעקס בלעטער זענען איבערגעניצט געווארן אלס ביינדונגס-מאטעריאל פאר געריכט-פראטאקאלן און חשבון-ביכער אין שטאט-ארכיוון.

אידן האבן זיך געשטרייקט קעגן פארטרייבונגען, האבן געוויילט רעפרעזענטאנטן און פארמולירט פעטיציעס צום רוימישן הויף. אין שאפראן, צום ביישפיל, האט א געריכט-קלאגע אכט יאר אנגעהאלטן, ביז אין 1534 האט קעניג פערדינאנד I באשטימט אז די בירגער דארפן נישט מער צוריקנעמען די אידן אין שטאט.

קוואלן און היסטאריאגראפיע

די הויפט אידישע קוואל פאר דער גזירה איז די כראניק "ווינער געזירה". זי איז געשריבן אין אידיש-דייטש (דייטש מיט העברעאישע אותיות און ספעציפיש אידישע אויסדרוקן). די עלטסטע עקזעמפלארן זענען פון 16טן יארהונדערט, אבער דער אריגינעלער שריפט איז מסתמא געשאפן געווארן קורץ נאך די געשעענישן פון 1421, מעגליך דורך אן ארויסגעטריבענעם עסטרייכישן איד אין אונגערן. די "ווינער גזירה" ווערט באטראכט אלס א פארלאזליכע קוואל טראץ איר נאטירליכער איינזייטיגקייט, ווייל פיל דעטאלן (ווי צאל קרבנות) זענען נאר דארטן דערמאנט.

קריסטליכע קוואלן נעמען אריין טהאמאס עבענדארפער'ס (Thomas Ebendorfer) "Chronica Austriae". שמואל קרויס האט געווידמעט א וויכטיגע שטודיע וועגן דער ווינער גזירה אין 1920. ארטור גאלדמאן (Artur Goldmann) האט ארויסגעגעבן "דאס אידנבוך פון דער שעפפשטראסע אין ווין" (1908), וואס אנטהאלט דעם טעקסט פון דער "ווינער גזירה".

היינטצוטאג זענען פארשונגען נאך אלץ אנגענומען צו מאכן צעזעצענע קוואלן צוטריטלעך, און פיל פראגן וועגן דעם הינטערגרונט פון דער געזירה בלייבן אומבאענטפערט. מאדערנע היסטאריאגראפיע טענדירט צו באטראכטן די הויפט-מאטיוואציע פון דעם פאגראם ווי פינאנציעל.

לעגאט און אנדענק

די ווינער געזירה איז א וויכטיקער טייל פון דער אידישער געשיכטע אין אייראפע. אין 1998 איז געבויט געווארן א האלאקאוסט מעמאריאל אויף יודנפלאץ אין ווין, גערופן "די נאמענלאזע ביבליאטעק" (The Nameless Library), וואס דערמאנט די 65,000 עסטרייכישע קרבנות פון די נאציס און רעפערענצירט די 1421 גזירה.

אין 2012 איז די עסטרייכישע געזעץ, די Israelitengesetz, איבערגעשריבן געווארן. עס האט איינגעפירט אין געזעץ אז אידישע בתי-עלמינס זענען פערמאנענט און די קברים טארן ניט פארלאזט ווערן. די געזעץ דערקענט איצט אויך אידישע יום-טובים ווי ראש השנה, יום כיפור, סוכות, שמיני עצרת, שמחת תורה, פסח און שבועות, וואס מיינט אז שול-קינדער קענען גיין אין סינאגאגע און ארבעטער קענען בעטן פריי פאר די יום-טובים.

דער טערמין "גלות" ווערט געניצט צו באשרייבן דעם "צעשפרייטן" פון אידישן פאלק איבער דער וועלט. פאר אידן וואס זענען פארטרייבט געווארן פון די איבערישע האלבאינזל אין 1492, האט דער באגריף "גלות" באצויגן אויף זייער נייעם גלות פון ספרד (Sepharad). די אידישע געמיינדעס האבן זיך צוגעפאסט אין גלות, אבער אפט אויך געהאלטן זייערע קולטורעלע אידענטיטעטן און ביישטייערט צו נייע סאציאלע סטרוקטורן און נעטווארקס.