רוי:דוד פריזנהויזן

ר' דוד פריזנהויזן (דייטש: David Friesenhausen; ‏1756 – 23סטן מערץ 1828, קארלסבורג) איז געווען א מאטעמאטיקער, דיין און א משכיל, האָט ערשט פארגעלייגט די גרינדונג פון א בית מדרש פאר רבנים אין דער עסטרייכישער אימפעריע. ער האט מחבר געווען מוסדות תבל.

ביאגראפיע

דוד בן מאיר הכהן איז געבוירן געוואָרן אינעם דאָרף פריזענהאוזן, בייערן, אין 1756. איז מתחלה געווען א תושב אין דער דייטשער שטאט פיורדא נעבן נירנבערג – וואס איר דעמאלטסדיגער רב הגאון ר' משולם זלמן הכהן בעל בגדי כהונה האט טאקע געגעבן א ווארימע הסכמה אויפן ספר מוסדות תבל – וואו ער האט געלערנט תורה אין די ארטיגע ישיבות. ביי די 30 יאר האט ער זיך אויך גענומען צו שטודירן סעקולארע נושאים ווי מאטעמאטיקס און פיזיקס פאר נאָך 10 יאָר. אין 1788 האט ער באוואויגן צו בערלין, וואו ער האט ארויס דעם ספר "כליל החשבון" - אַ בוך פון אַריטמעטיק און געאמעטריע און אַ הקדמה צו אַלגעבראַ אין העברעיש.^[1] אין 1796 איז ער ארויס אויף א רייזע איבער אייראפע צו פארקויפן זיין ספר און זאמלען פרענומעראנטן אויף אן אנדער פון זיינע ביכער, "מוסדות תבל", וואָס באשרייבט דעם סטרוקטור פונעם אוניווערס לויט קאפערניקוס.

אנטוישט פון די ראַדיקאַליזם פון די השכלה באַוועגונג אין בערלין,^[2] איז פריזנהויזן אריבערגעפארן צו דער שטאָט אונסדארף אין אונגארן אַרום 1800 און איז געווען באשטימט צו דיין דאָרט. אין דער זעלבער צייט האט ער זיך באשעפטיגט אין האַנדל. אין 1806 איז ער באוואויגן בעקיצער צו פּעסט, אָבער אין דער אַוועק פון אַ קוואלן פון פרנסה דאָרט באַלד צוריק צו אונסדאָרף. אין יענער צייט האָט ער פאָרגעשלאָגן דעם קייסער פון דער עסטרייך-אונגאַרישער אימפעריע א פאָרשלאָג פאַר גרינדונג פון דריי רבנישע סעמינאַריעס, אין אונגארן, אין גאליציע און אין מעהרן. די פּראָפּאָסעד קעריקיאַלאַם האט אריינגענומען, דערצו צו תלמודישע שטודיום, אויך תנ"ך און אַלגעמיין שטודיום. די פאָרשלאג איז געווען פאַראַכט דורך די אויטאריטעטן, אָבער דערוועקט גרויס כּעס אויף דעם טייל פון די אונגעריש רבנים.^[3]

ער האט געוואנדערט קיין אונגארן ווי ער האט זיך באזעצט אינעם באקאנטן שטאט אוהעל בימי כהונתו של ראש שושלת עצי התמרים הגה"ק בעל ישמח משה זצ"ל. ער האט געדינט אלס דיין אין שטאט אוהעל וואו ער האט געוואוינט פון 1808 ביז 1816. ער איז געווען באקאנט ווי אַ מתנגד צו חסידות. אין 1816 האָט ער אָנגעהויבן א צווייטן רייזע קיין אייראפע, אונטערצושרייבן זיין ספר "מוסדות תבל"; נאָך זיין הצלחה אין רעקרוטירן גענוג אבאנענטן, אריינגערעכנט דער חתם סופר און אהרן חארינער, איז דאָס ספר ארויס אין וויען אין 1820. אין אַדישאַן צו די אַסטראַנאַמיקאַל טייל, דער ספר כולל דערווייז פון סאַלווינג אוקלידוס'ס 11 פּראָבלעם, ווי אויך א רוחניות צוואה, אין וואָס פריזנהויזן רעדט וועגן זיין פּלאַן צו גרינדן אַ רבנישער סעמינאַר. די קשיא פון די מאָס פון זיין שטיצן פאַר רעליגיעז ענדערונג איז געווען אַ מקור פון סכסוך צווישן קריסטן וואָס האָבן געלערנט זיינע שריפטן.

זיינע ספרים

מוסדות תבל איז אן אינטערסאנט ספר קעגן די חסידים.

אויפן ספר ביי די מעות קדימה ווערט דער ערשטער דערמאנט הגה"ק בעל ישמח משה אלס שטאטס-רב אין אוהעל בימים ההם, אבער אז מ'קוקט אביסל טיפער אריין זעהט מען דארט עטוואס מער איבער די באציאונגען פונעם מחבר צום רב דער יש"מ.

פון אנהייב אין די התנצלות דערציילט זיין מחבר אז פאר פרנסה איז ער געווען א וויין סוחר, איבער וועלכע עס האט זיך אנטוויקעלט א דין תורה ביים ישמח משה אין אוהעל וחברי הבית דין, דער מחבר איז דעמאלטס נישט געווען אין אוהעל און דער בי"ד האט געפסקנט קעגן זיינע אינטערעסן (עכ"פ לויט זיין ווערסיע) וואס האט אים נישט געשמעקט און ער באשולדיגט דעם יש"מ און אומ'יושר אויף דעם ארויף שרייבט ער דאס פאלגענדע:

דער ספר איז געדרוקט געווארן אין שטאט 'וויען' בשנת תק"פ ולמספרם 1820 און פארמאגט 14 זייטן פון 'פרענומעראנטן' באשטייערער צום דרוקען פונעם ספר בעיקר פון אונגארן און אויך פון מעהרן (טשעכיי), וואס פון א היסטארישען שטאנדפונקט איז דאס אן אוצר בלום, נעמענדיג אין באטראכט אז דאס זענען ממש פון די פריע יארן וואס אידנטום האט אנגעהויבן בליען און ווירבלען אין אונגארן, און דא האבן מיר די נעמען פון שטעט, זייער רבנים און איינוואונער פון יענע יארען.

צווישען די נעמען פון גאונים ומפורסמים וועלכע ווערן נאך דערמאנט בחיים חיותם זענען אזעלכע תורה-ריזען און אנשי שם ווי: