רוי:תחום המושב

דער תחום-המושב (רוסיש Черта оседлости, טשערטאַ אסיעדלאסי; ענגליש: Pale of Settlement) איז געווען אַ מערב'דיגע געגנט פון דער רוסישער אימפּעריע, מיט טוישנדע גרעניצן, וואָס האָט עקזיסטירט פון 1791 ביז 1917. אין דער טעריטאָריע האָבן אידן לעגאַל געמעגט וואוינען פּערמאַנענט, און אינדרויסן פון דעם איז אידישע וואוינונג, סיי שטענדיג סיי צייטווייליג, מערסטנס געווען פאַרבאָטן. די אימפּעריאַלע מאָטיוואַציע פאַר דער שאַפונג פונעם תּחום איז דער הויפּט געווען עקאָנאָמיש און נאַציאָנאַליסטיש אין נאַטור. דער תּחום האָט אַרומגענומען בערך 20% פון אייראָפּעישן רוסלאַנד. ביים שפּיץ פונעם תּחום, האָבן דאָרטן געוואוינט איבער פינף מיליאָן אידן, וואָס האָבן אויסגעמאַכט 40% פון דער גאַנצער אידישער באַפעלקערונג אין דער וועלט אין יענער צייט.

היסטאריע און אָפּשטאַם

די איינפירונג פונעם תּחום־המושב האָט זיך אָנגעהויבן אונטער דער צאַרין קאַטערינא די גרויסע (1762–1796). דער יסוד פאַר דער באַגרעניצונג איז געלייגט געוואָרן אין 1791. די באַגרענעצונג האָט גלייך באַטראָפן די נייע טעריטאָריעס פונעם פּוילישן קעניגרייך וואָס רוסלאַנד האָט אַנעקסירט (ווי בעלאַרוס און נאָוואָראָסיע), און זי האָט זיך פאַרשטאַרקן נאָך דער צווייטער טיילונג פון פּוילן אין 1793. פאַר דעם האָט רוסלאַנד כּמעט אינגאַנצן פאַרבאָטן אידיש וואוינען. מיט די טיילונגען, איז רוסלאַנד פּלוצעם געוואָרן די מלוכה מיט דער גרעסטער אידישער באַפעלקערונג אין אייראָפּע.

די רעגירונג האָט געזוכט אַ באַלאַנס: זי האָט געוואָלט נוצן די אידישע באַפעלקערונג, אָבער אויך באַשיצן רוסישע סוחרים פון קאָנקורענץ. לכתּחילה איז דער תּחום אויך באַשטימט געוואָרן צו העלפן קאָלאָניזירן ניי-אַקוויירטע געגנטן אַרום שוואַרצן ים. דער נאָמען "תּחום-המושב" איז ערשט אויפגעקומען אונטער ניקאָלאַי דער ערשטער (1825–1855).

אין 1827, זענען אידן אין קיעוו, און שפּעטער אין 1835, אין אַסטראַכאַן און צפון קאַווקאַז, שטרענג באַגרעניצט געוואָרן אָדער אַרויסגענומען פונעם תּחום.

אונטער אַלעקסאַנדער דער צווייטער (1855–1881) האָבן פאַרשידענע גרופּן פון אידן געקראָגן רעכט צו וואוינען אינדרויסן פונעם תּחום, אַזוי ווי סוחרים פון דער ערשטער גילדע (פון 1859), אוניווערזיטעט גראַדוירטע (פון 1861), און געוויסע בעלי־מלאָכות (פון 1865). די האָפענונגען אַז די באַגרענעצונגען וועלן אינגאַנצן אויפגעהויבן ווערן, זענען פאַרשוואונדן נאָך זיין מאָרד אין 1881.

די מיי־געזעצן (May Laws) פון 1881–1882 האָבן פאַרשטאַרקט די רעסטריקציעס, פאַרבאָטן נייע אידישע באַזעצונגען אין דערפער אינערהאַלבן תּחום, און געהאָלפן באַשאַפן דאָס שטעטל.

געאָגראַפישע פאַרנעם און באַגרעניצונגען

דער תּחום האָט באַדויערט אַ געגנט פון בערך 472,000 קוואַדראַט מייל. ער איז געשאַפן געוואָרן כּמעט אינגאַנצן פון טעריטאָריעס אַנעקסירט פון דער פּויליש־ליטווישער קאָמאָנוועלט.

דער תּחום האָט אַריינגענומען:

• אַלע געגנטן פון היינטיגער בעלאַרוס, ליטע, מאָלדאָווע.
• אַ סך טיילן פון אוקראַינע, אַריינגערעכנט די דרומדיגע פּראָווינצן (ניי־רוסלאַנד) ווי חערסאָן, עקאַטערינאָסלאַוו און טאַורידאַ.
• די פּראָווינצן פון פּוילן (קאָנגרעס־פּוילן) זענען טעכניש נישט געווען אָפיציעל אַ טייל פונעם תּחום, אָבער אין דער פּראַקטיק זענען זיי געוויינטלעך אַריינגערעכנט געוואָרן.

באַגרעניצונגען אינערהאַלב דעם תּחום: אידן זענען געווען באַגרעניצט אפילו אינערהאַלב דעם תּחום: זיי זענען פאַרבאָטן געווען צו וואוינען אין געוויסע שטעט ווי קיעוו (פון 1827), ניקאָלייעוו, סעוואַסטאָפּאָל און יאַלטאַ. פון 1843 זענען אידן אַרויסגעטריבן געוואָרן פון אַ 50 ווערסט (בערך 33 מייל אָדער 53 קילאָמעטער) ברייטער שטרייף לענג־אויס די מערבדיגע גרעניצן, כּדי צו פאַרמיידן שמוגל.

אידיש לעבן און קולטור

די שפּראַך וואָס די אידן אינעם תּחום האָבן גערעדט איז געווען אידיש. לויט דעם 1897 צענזוס, האָבן 99% פון די אידן אינעם תּחום געשמועסט אידיש.

• קולטורעלע צענטערס: אידישע קולטור האָט זיך שטאַרק אַנטוויקלט אין די שטעטלעך. דאָס אידישע לעבן אין די שטעטלעך איז געווען שווער און אָרעם.
• ליטעראַטור: די לעבנס־צער פון אידן אינעם תּחום זענען פאַראייביקט געוואָרן אין די שריפטן פון אידישע מחברים ווי דער הומאָריסט שלום־עליכם. זיין ראָמאַן טביה דער מילכיגער שילדערט טביה פונעם פיקטיוון שטעטל אַנאַטעווקע, אוקראַינע, און איז געווען דער יסוד פאַר דער טעאַטער פּראָדוקציע פידלער אויפן דאַך. אַנדערע קלאַסישע אידישע שרייבערס זענען געווען ש. י. אַבראַמאָוויטש און י. ל. פּרץ.
• השׂכּלה: די משׂכילים ווי רעבאַלאַק בער לעווינסאָן (1788–1860) האָבן געבראַכט די אידעען פון דער השׂכּלה. לעווינסאָן האָט פאַרדאַמט אידיש, רופנדיג זי אַ "אינגאַנצן פאַרדאָרבן" שפּראַך, אַ "כלאָע" (mongrel) פון העברעיש, רוסיש, פראַנצויזיש, פּויליש און דייטש, וואָס קען נישט דינען פאַר קאָנצעפּטן פון "העכערע זאַכן". ער האָט גערופן צו לערנען אַ "ריינע שפּראַך" ווי רוסיש אָדער דייטש.
• חסידות: אין די שווערע באַדינגונגען אינעם תּחום, האָבן חסידישע הויפן און דינאַסטיעס געבליט. מיליאָנען חסידים זענען געווען צוגעבונדן צו זייערע רבנים, ווי דער גערער רבי, דער טשערנאָבילער רבי, און דער ליובאַוויטשער רבי (חב"ד).
• פּאָליטישע באַוועגונגען: מאָדערנע אידעאָלאָגישע ריכטונגען, אַריינגערעכנט די סאָציאַליסטישע בונד, ציוניזם, און חובבי ציון, זענען געווען טעטיג אין די שטעט פונעם תּחום.

עקאָנאָמישע באַדינגונגען און אָרעמקייט

דאָס לעבן פאַר פיל אין תּחום־המושב איז געווען עקאָנאָמיש טרויעריג. די אידישע באַפעלקערונג איז געווען באַגרעניצט אין זייערע באַשעפטיגונגען. אידן זענען געווען פאַרבאָטן פון אַ סך לאַנדווירטשאַפטליכע באַשעפטיגונגען און פון פאַרמאָגן לאַנד.

• באַשעפטיקונג: אידן זענען געווען קאָנצענטרירט אין האַנדל (38.6% פון די באַשעפטיגטע אידן) און מלאכות (35.4% פון די באַשעפטיגטע אידן). אידן האָבן אויסגעמאַכט 72.8% פון אַלע פּערסאָנען וואָס זענען באַשעפטיגט אין האַנדל אינעם תּחום־המושב.
• אָרעמקייט און געדיכטקייט: די באַגרעניצונג צו אַ קליינעם געגנט, צוזאַמען מיט דעם מאַסיוון דעמאָגראַפישן וואוקס (פון אַ האַלבן מיליאָן ביז 5 מיליאָן אין אַ יאָרהונדערט), האָט געפירט צו איבערגעדריקטקייט, שטאַרקער קאָנקורענץ, און מאַסן־אָרעמקייט.
• צדקה סיסטעם: צוליב דער שווערער לאַגע, האָט זיך אַנטוויקלט אַ קאָמפּליצירטע וואוילשטאַנד־סיסטעם פון אידישע וואָלונטיר־אָרגאַניזאַציעס, וואָס האָבן געגעבן קליידער פאַר אָרעמע תּלמידים, כּשר עסן פאַר סאָלדאַטן, און מעדיצינישע באַהאַנדלונג. אין געוויסע פּראָווינצן האָבן ביז 22% פון דער אידישער באַפעלקערונג געלעבט פון רעליף.

פּאָגראָמען און עמיגראַציע

די קאָנצענטראַציע פון אידן האָט געמאַכט אידן פאַר גרינגע צילן פאַר פּאָגראָמען. ספּעציעל שווערע פּאָגראָמען זענען פאָרגעקומען פון 1881 ביז 1883 און פון 1903 ביז 1906. די דאָזיגע שווערע באַדינגונגען, אַריינגערעכנט די רעפּרעסיווע מאי-געזעצן, האָבן געפירט צו מאַסן-עמיגראַציע: בערך צוויי מיליאָן אידן זענען אַוועק פון דער רוסלענדישער אימפּעריע צווישן 1881 און 1914, מערסטנס קיין די פאַראייניגטע שטאַטן.

די אויפלעזונג

די רעסטריקציעס פונעם תּחום זענען דע פאַקטאָ אויפגעהויבן געוואָרן אין אויגוסט 1915, ביים אָנהייב פון דער ערשטער וועלט-מלחמה, ווען טויזנטער אידישע פּליטים זענען געצוואונגען געווען צו אַנטלויפן אינעם רוסישן אינערן, און מען האָט זיי געלאָזט וואוינען אין שטעט אינדרויסן פונעם תּחום (אַחוץ פּעטערבורג און מאָסקווע).

דער תּחום-המושב איז אָפיציעל אַבאלירט געוואָרן נאָך דער אַבדיקאַציע פון ניקאָלאַי דער צווייטער, דורך אַ דעקרעט פונעם צייטווייליגן גובערנאַטאָר פון 20סטן מערץ (2טן אַפּריל נ.ס.) 1917. די באָלשעוויסטישע רעגירונג האָט דאָס אבאלירונג אנגעהאַלטן.

ירושה און ווירקונג

כאָטש דער תּחום האָט געבראַכט ליידן, זענען זיינע פּאָזיטיווע, אומגעפּלאַנטע רעזולטאַטן געווען אַז ער האָט געשאַפן אַ ראַם פאַר אַן אומאָפּהענגיקן אידנטום, וואו אידישע קולטור און נאַציאָנאַלער געפיל האָבן זיך אַנטוויקלט. דער תּחום איז געווען די קוועל פאַר דער גרינדונג פון גרויסע אידישע צענטערס אין אַמעריקע, דרום אַפריקע און ארץ ישׂראל.

' -

' -