רוי:קערעסטיר
 |
דאס איז א דרעפט ארטיקל. עס איז אַן אַרבעט אין פּראָגרעס וואָס איז אָפן פאַר רעדאַגירונג דורך סיי וועם. ווען דער דרעפט איז פארטיג, ביטע גייט איבער דעם אריבערפירן טשעקליסט, זיכער צו מאכן אז עס איז גרייט. דערנאך קענט איר בעטן פון די דרעפט אריבערפירער אז זיי זאלן עס איבערגיין און אריבערפירן צום הויפט געביט. (אייער בקשה וועט פובליצירט ווערן אין המכלול:אריבערפירן דרעפטס, און דארט וועט אויך ערשיינען דער ענטפער - אויב פעלט אויס). |
קערעסטיר[1] (אונגעריש: Bodrogkeresztúr, באָדראָג־קערעסטור[2]) איז איז א דארף אין דער באָרשאָד-אַבאַוי-זעמפּלען פּראווינץ, אין צפון־מזרח אונגארן. דאס שטעטל געפינט זיך אויף די ברעגן פונעם באָדראָג טייך און איז טייל פון דעם טאקאי וויין געגנט, וועלכער איז זינט 2002 א UNESCO וועלט ירושה ארט. עס זענען דא בערג ארום דעם שטעטל. קערעסטיר גרעניצט זיך מיט טאָקאַי, וואס איז בארימט פאר זיינע וויינען. דאס שטעטל געפינט זיך 48 קילאמעטער מזרח פון דער שטאט מישקאלץ.
היינט לעבן אין דעם שטעטל אונטער 850 איינוואוינער[3] וואס זענען נישט אידן, אויסער עטליכע אידן וואס זענען נישט פון דארט און היטן אפּ די געסט הייזער ביי די שולן.
היסטאריע
די געגנט איז באזעצט זינט פּרעהיסטארישע צייטן. דער דארף און זיין פעסטונג זענען צום ערשטן דערמאנט געווארן אין 1239. אין דעם 16טן יארהונדערט, איז קערעסטיר דערמאנט געווארן אלס א מארק-שטעטל. דאס דארף איז צוויי מאל חרוב געווארן: איינמאל בעת דער אויפשטאנד פון פערענץ ראַקאָצי אין אנהייב פונעם 18טן יארהונדערט, און א צווייט מאל בעת דער רעוואלוציע פון תר"ט. דאס שטעטל האט זיך אבער צוריקגעכאפט, בעיקר א דאנק דער וויין-קולטור, וועלכע איז מאדערניזירט געווארן דורך די אידישע איינוואוינער וועלכע זענען אנגעקומען אין 1726[4].
די אידישע קהילה
די ערשטע אידן, זיבן משפּחות וואס זענען געקומען פון פּוילן, האבן זיך באזעצט אין קערעסטיר, אין תפ"ד, לויט א צענזוס פון 1726. זיי האבן זיך באזעצט מיט דער שטיצע פון די גוט-באזיצער. זיי האבן איבערגענומען דעם וויין-האנדל פון די גריכישע סוחרים און געהאט א גרויסע ראלע אין מאדערניזירן די וויין-קולטור און פּראדוקציע.
פּאפּולאציע: די אידישע באפעלקערונג אין קערעסטיר האט זיך געמערט: 58 אין 1746, 336 אין 1880, 535 אין 1930. לויטן צענזוס פון 1941, דער לעצטער פאר דער שואה, האט דאס שטעטל געהאט א אידישע באפעלקערונג פון 455, וואס האט אויסגעמאכט 20.2% פון דער סך הכל באפעלקערונג פון 2,248. נאכן חורבן, זענען צוריקגעקומען 37 איבערלעבער, וואס איז געוואקסן צו 63 ביז 1949[5], און ביים שפּיץ, איז די אידישע פּאפּולאציע נאכן קריג געווען בערך 100 משפּחות[6].
| יאר | צאל אידן[7] | באפעלקערונג אין סך הכל |
|---|---|---|
| 1736 | 10[8] | |
| 1840 | 239 | |
| 1880 | 309 | 1,256 |
| 1910 | 404 | |
| 1920 | 467 | |
| 1930 | 535 | |
| 1941 | 455 | 2,248 |
עקאנאמיש לעבן
די אידן זענען הויפּטזעכליך געווען סוחרים, קרעמערס, קרעטשמערס, און בעלי־עגלה. זיי האבן געהאנדלט מיט לאנדווירטשאפטליכע פּראדוקטן, אריינגערעכנט וויין. ווייל קערעסטיר געפינט זיך אין דער טאקאיער געגנט, זענען אויך געווען אידישע וויין־פּראדוצירערס. די גוט-באזיצער האבן ערלויבט אידן צו קויפן וויינגערטנער צו פּראדוצירן כשר וויין[8]. די טויב פאמיליע האט באזיצט א שטיינברוך (א בארג פון וואס מען האקט שטיינער; quarry), וואס האט צוגעשטעלט שטיינער פאר הייזער און ארבעט פאר איינוואוינער. די שטיינברוך איז נאך אלץ זעבאר פונעם בית־עלמין.
בעת די צייטן פונעם גרויסן רבי, ר' ישעיה שטיינער, זענען פיל אידן געווען בעלי עגלה (וואס האבן צוגעשטעלט טראנספּארטאציע פאר באזוכער). אויך האבן געוויסע געעפנט רעסטאראנען און געמאכט פרנסה פון די געסט. די מצב פון די מערהייט אידן איז געווען שווער עקאנאמיש, און עס זענען געווען משפחות וועמענס הויפט פרנסה איז געקומען פון דער שטיצע וואס זיי האבן באקומען פון צייט צו צייט פון רבי'ן, פון נדבות פון געסט[8].
רעליגיעז לעבן און רבנים
די קהילה האט זיך ארגאניזירט סוף פונעם 18טן יארהונדערט. א חברה קדישא און א אידישן בית־עלמין זענען געגרינדעט געווארן אין 1767. עס איז אויך געווען א חברת גמילות חסדים, א חברת ש"ס, און א יוגנט גרופּע באקאנט אלס תפארת בחורים. די ערשטע שול איז געבויט געווארן אין 1767. נאך א פייער אין 1906, איז זי ערזעצט געווארן דורך א נייע שול. אין תרכ"ט האט די קהילה זיך דעפינירט אלס ארטאדאקסיש. אין 1885 האבן זיך צוגעשלאסן צו דער קהילה פון קערעסטיר די קלענערע שכנות'דיגע קהילות, אריינגערעכנט די פון באדראג־קישפאלוד (Bodrogkisfalud) און באדראג־סעגי (Bodrogszegi). פיל פון די אידן זענען געווען חסידים און האבן געהאט אַן אייגענע שול. קערעסטיר איז געווארן א צענטער פאר די ארטאדאקסישע קהילות אין דער געגנט. א אידישע עלעמענטאר שולע איז געגרינדעט געווארן אין 1784, אבער נאך עטליכע יאר איז זי ערזעצט געווארן דורך א חדר און תלמוד תורה. עס איז אויך געווען א ישיבה אין שטעטל[8].
רבנים
צווישן די רבנים וואס האבן געדינט אין דער קהילה זענען געווען:
- ר' אליעזר לאנדאן (1780–1796),
- ר' ישראל וואַהרמאַן (1785–1799),
- רבי אברהם אביש טעננענבוים (1800–1815)[9],
- רבי צבי הירש הכהן גלאנץ (1826–1827?)[10], אַן אייניקל פון רבי משה טייטלבוים, וועמענס השפּעה האט געמאכט די קהילה א פעסטונג פון חסידות.
- ר' משה אליהו ווייבערג (1833–1837?),
- ר' מנחם גרשון מאנדל (שפעטער געטוישט זיין נאמען צו גרינוואלד; 1860–1870), וועלכער איז געקומען פון קעמעטשע. זיין קבר, מיט א נייער מצבה, געפינט זיך נידעריגער אויפן בית־עלמין בערגל[11],
- ר' משה גינז־שלעזינגער (1894–1924/28), און זיין זון
- ר' חיים שלעזינגער (1924/28–1944), וואס איז אומגעקומען אין חורבן.
רבי ישעיה שטיינער (ר' ישעילע)
ר' ישעיה שטיינער (1851–1925), באקאנט אלס ר' ישעי'לע, איז געווען באקאנט אלס א וואונדער טוער רבי. ער איז געבוירן געווארן אין זבאָראָ, אונגערן אין תרי"א. נאך זיין פאטער'ס פטירה, איז ער אין עלטער פון 12 יאר געשיקט געווארן צו לערנען ביי רבי צבי הירש פון ליסקא, און איז געווארן זיין משמש. נאך רבי צבי הירש'ס פטירה (תרל"ד) האט רבי מרדכי פון נאדווארנע פארגעלייגט פאר רבי ישעי'לע זיך אריבערצוציען קיין קערעסטיר. רבי ישעילע איז געווארן א בארימטער חסידישער רבי. זיין הויז געפינט זיך ביי קאָשוט אוטצא 65–67. ר' ישעילע איז געווען באוואוסט פאר זיינע חסדים און גרויסע סעודות. ר' ישעילע האט ארגאניזירט הילף פאר פּליטים פון גאליציע בעת דער ערשטער וועלט מלחמה. אפילו גויים האבן אים צוגעשריבן איבערנאטירליכע כוחות און האבן געזוכט זיין הילף[8]. זיין קבר (דאס אוהל) געפינט זיך אויפן שפּיץ פון דערעזלע בערגל[12]. זיין קבר איז נאך אלץ א ארט פון עליה לרגל. דאס הויז איז איבערגעבויט געווארן און דינט היינט פאר רייזנדע. א סך מענטשן קומען אהין, ספּעציעל אין זיין יארצייט. נאך זיין פטירה אין תרפ"ה, האט אים נאכגעפאלגט זיין זון רבי אברהם (תרפ"ה–תרפ"ז). רבי ישעיה גראָס, אַן אייניקל פון רבי ישעי'לע און הייסט נאך אים, האט איבערגעלעבט דעם חורבן און איז געווען דער ערשטער וואס איז צוריקגעקומען קיין אונגארן פון אמעריקע אין 1964. ער האט געארבעט אויף צו פארריכטן דאס אוהל. עס זענען דאָן אייניקלעך פון ר' ישעילע וואס פירן א קהילה פון קערעסטיר אין בארא פּארק, ברוקלין, נ"י.
די מעשׂה פון ר' חיים בעל שם
א מעשה איז דערציילט פון ר' ישעילע אז אין תקמ"ב האט געלעבט א מיסטיקער מיטן נאמען מרדכי אין א גאסטהויז אויפן וועג צווישן קערעסטיר און טאָקיי. בעת א ברית מילה, האט ר' מרדכי באשלאסן צו פארוויילן די געסט און געזאגט אז ער וועט איינלאדן יוֹאָב בּן צְרוּיָה, וואס איז געווען דוד המלך'ס גענעראל, צו דער צערעמאניע. ער האט געזאגט עטליכע "מאַגישע" ווערטער, און פּלוצלינג איז פון דער ערד ארויסגעקומען א שרעקליכע געשטאלט אין פולער מיליטערישער פאָרעם מיט א שווערד און שפּיז. די געסט זענען געווארן שטארק דערשראקן, און ר' מרדכי האט אים באפוילן צוריקצוגיין צו זיין ארט. די געשטאלט האט זיך אפּגעזאגט און דערקלערט אז ווייל ער איז געשטערט געווארן, וועט ער פארניכטן די שטאָט קערעסטיר. די דערשראקענע געסט האבן נישט געוואוסט וואס צו טון, ווען פּלוצלינג איז באוויזן געווארן ר' חיים, וואס האט געלעבט אין דעם נאנטן דארף סעג (Szeg) און איז געווען א וויינגערטנער היטער. ר' חיים האט באפוילן דער געשטאלט צוריקצוגיין. די געשטאלט איז גיך פארשוואונדן געווארן. אזוי איז אנטפּלעקט געווארן דער באהאלטענער גרויסער מאן, ר' חיים. מ'האלט אז דער קבר פון ר' חיים בעל שם געפינט זיך אין בית־עלמין און ווערט באצייכנט דורך א מצבה עלטער פון צוויי הונדערט יאר. לעצטנס האט מען איבערגעמאט דעם מציבה און צוגעלייגט אויף אים דעם טיטל "בעל שם טוב" (!)[13].
ציונות
די ציוניסטישע באוועגונג האט זיך געשטארקט און פארשפּרייט מיט דעם אנקומען פון פּליטים פון גאליציע נאך דער ערשטער וועלט מלחמה, און פיל פון די אלטע איינוואוינער פונעם שטעטל האבן זיך שפּעטער צוגעשלאסן צו זיי. נאך די פּרעות פון "ווייסן טעראר" אין 1919, איז דארט געגרינדעט געווארן א ציוניסטישער סניף[8].
אנטיסעמיטיזם
סוף 18טן און אנהייב 19טן יארהונדערט האבן די אידן פונעם שטעטל געליטן פון אנטיסעמיטיזם פון די גויאישע פויערן, וואס זענען געווען אָן רעכטן. די פּויערן האבן מקנא געווען די אידן פאר זייער הצלחה אין וויין־פּראדוקציע און פארקויף, א געביט אין וואס זיי האבן נישט מצליח געווען. זיי האבן אויך נישט גוט געזען די פארבינדונגען פון די אידן מיט די גוט-באזיצער. עס זענען געווען פּרואוון צו פארמיידן אידן פון קויפן וויינגערטנער, און כאטש עס זענען ארויסגעגעבן געווארן באפעלן דערין, זענען זיי נישט פאקטיש אויסגעפירט געווארן[8].
ביים ערשטן וועלט מלחמה, ווען די רוסישע ארמיי האט איינגענומען גאליציע, זענען פיל אידן אנטלאפן קיין אונגארן. עטליכע הונדערט פון די פּליטים האבן זיך באזעצט אין קערעסטיר. זייער אנקומען האט ארויסגערופן ווידערשטאנד פון די גויאישע תושבים און האט געפירט צו אנטיסעמיטישע אויסדרוקן, וועלכע זענען ביז דאן נישט געווען אזוי ברייט פארשפּרייט. עס האט זיך אנגעהויבן א הסתה קעגן די בחורים פון לאקאלן ישיבה, באשולדיגנדיג זיי אין אויסמיידן מיליטער-דינסט, ספּעציעל בעת דעם "ווייסן טעראר". פיל האבן באשולדיגט די אידן פאר דעם דורכפאל פון אונגארן אין דער מלחמה. די לאגע האט דערגרייכט א שפּיץ, ווען א דעמאביליזירטער סאלדאט אין קערעסטיר האט דערמארדעט א גאנצע אידישע משפּחה[8].
דער חורבן
בעת דער צווייטער וועלט מלחמה, זענען די אידן אונטערגעווארפן געווארן דראַקאָנישע אַנטי־אידישע מיטלען. זיי זענען בארויבט געווארן פון זייער פּרנסה, און פיל בחורים זענען רעקרוטירט געווארן פאר צוואנגס ארבעט. נאך דער דייטשער אקופּאציע פון אונגארן (19טן מערץ 1944), זענען די אידן צוזאמגענומען געווארן (אסרו חג פסח, 16–17טן אפּריל). זיי זענען ערשט קאנצענטרירט געווארן אין א לאקאלן געטא, באשטייענדיג פון דער שול און די ארומיגע קהילה בנינים, וואו זיי זענען בארויבט געווארן פון זייער לעצטן פארמעגן. עס זענען פארשפּרייט געווארן פּלאקאטן צווישן די גויאישע איינוואוינער, וואס האבן געווארנט מיט טויט־שטראף פאר יעדן וואס פּרואווט העלפן אידן אנטלויפן, און מיט ארעסט פאר יעדן וואס נעמט אידיש פארמעגן אלס פקדון[8].
נאך עטליכע טעג, זענען זיי אריבערגעפירט געווארן צום געטא פון איהעל, וואו אויך אנדערע אידן פון דער געגנט זענען קאנצענטרירט געווארן. די איינוואוינער פונעם שטעטל האבן צוגעקוקט גלייכגילטיג ווי מען דעפּארטירט די אידן. א טאג נאך דער דעפּארטאציע, איז אלץ פון די אידן — קליידער, מעבל — אויפגעקליבן געווארן דורך דער לאקאלער צווייג פונעם פייל־קרייץ און פארטיילט געווארן צווישן די איינוואוינער. זייערע הייזער זענען אויך פארכאפּט געווארן דורך די קריסטן[8].
ביים ארויסגיין פון קערעסטיר, איז זיי נישט ערלויבט געווארן מיטצונעמען מער ווי א קליינע האנט־טאש. מען האט געמאכט א גרונטליכע זוכונג אויף יעדן וואס איז אריין אין געטא, און יעדע ווערטפולע זאך וואס מען האט געפונען ביי זיי, איז צוגענומען געווארן. די ענגשאפט אין געטא איז געווען זייער גרויס, בערך 20–25 מענטשן אין איין צימער. די צאל פון די פארשפּארטע אין געטא האט דערגרייכט 15,000 מענטשן, און עס איז זיי געגעבן געווארן ווייניג עסן. די זשאנדארמען האבן אויסגעפארשט די אידן, מיט פּייניגונגען, כדי ארויסצופּרעסן פון זיי הודאות וועגן זייער באהאלטן ווערטפולע זאכן. עטליכע זענען געשטארבן פון די פּייניגונגען, און אנדערע האבן זיך גענומען דאס לעבן[8].
די אידן זענען דעפּארטירט געווארן פון איהעל קיין אוישוויץ אין פיר טראנספּארטן. די מערהייט פון די אידן פון קערעסטיר זענען געווען אין דעם דריטן טראנספּארט, וואס איז ארויסגעפארן דעם 25טן מאי, מיט 4,000 מענטשן. זיי זענען אנגעקומען קיין אוישוויץ ערב שבועות תש"ד[8]. פון די 700 וואס זענען דעפּארטירט געווארן, זענען ווייניגער ווי הונדערט געבליבן לעבן.
נאכן חורבן
נאָך דער מלחמה זענען צוריקגעקומען קיין קערעסטיר 37 איבערלעבער, מערסטנס די יונגערע. די קהילה איז געוואקסן צו 63 ביז 1949[5], אבער זיי האבן זיך אַלע אריבערגעצויגן אין גרעסערע קהילות אדער עמיגרירט נאך עטליכע יאר. דאס איז געווען טיילווייז צוליב דעם פיינטליכן באציאונג פון דער לאקאלער באפעלקערונג. די לעצטע אידן האבן פארלאזט דאס ארט נאך דער אונגארישער רעוואלוציע אין 1956[8]. היינט וואוינען דארט נישט מער קיין אידן. די שול ווערט היינט גענוצט פאַר מאגאזין.
היינטצייטיגער מצב: די גאסן זענען פארבעסערט געווארן, עס איז דא א באן סטאנציע, מער אויטאס און טעלעוויזיעס. אבער עס זענען נאך אלץ דא פיל קיען און פערד, און דאס שטעטל איז נאָך זייער קליין. די שול ווערט היינט גענוצט פאר מאגאזין. ר' ישעילעס הויז איז אביסל א טוריסטן־אטראקציע, ספּעציעל בעת זיין יארצייט. די מער פארמעגליכע אדער די וואס זוכן בילדונג האבן זיך אריבערגעצויגן אין די שטעט, אזוי אז פיל פון די לייט דארט זענען אָרעם אדער עלטער[6].
נאָטירבאַרע ערטער און אטראקציעס
ר' ישעי'לע'ס הויז: געפינט זיך ביי קאָשוט אוטצא 67[14]. עס איז איבערגעבויט געווארן און ווערט היינט גענוצט פאר רייזנדע. עס ציט א סך מענטשן יערליך, ספּעציעל אויף זיין יארצייט[15]. עס זענען צוגעשטעלט געווארן באקוועמליכקייטן פאר טוריסטן, ווי א באדשטוב.
ר' ישעי'לע'ס קבר (דאס אוהל): געפינט זיך אויפן שפּיץ פון דערעזלע בערגל. דאס אוהל איז אַן אָרט פון פּילגרימאַזש. ארום תש"ס פלעגן ארום 600–800 מענטשן מאכן די יערליכע רייזע צום יארצייט[16].
אידישער בית־עלמין: געגרינדעט אין 1767. עס ליגן דארט רבנים ווי דער רב, ר' מנחם גרשון מאנדל. אַן אלטער קבר, מער ווי צוויי הונדערט יאר אלט, געפינט זיך דארט. פיל גלויבן אז דארט ליגט ר' חיים בעל שם.
אנדערע דענקמעלער און אַטראַקציעס: דער מלחמה קרבנות מעמאָריאַל־פּאַרק, דער חורבן מעמאָריאַל טאַבלאַט און מעמאָריאַל אָרט זענען נאָענט צום הויפּט גאַס פונעם דאָרף. אן אייגנארטיגע אטראקציע איז דער אונגערישער מאטארביציקל מוזעום[17]. עס זענען אויך ארומיקע בערג. דאס שטעטל גרעניצט זיך מיט טאָקאי, בארימט פאר וויין. די שטיינברוך איז נאך אלץ זעבאר פונעם בית־עלמין און מ'גלויבט אז זי ווערט נאך גענוצט.
נאָטירבאַרע מענטשן (אויסער די רבנים)
- יחזקאל טויב, האָט געלעבט און איז באַגראָבן אין קערעסטיר. געקומען קיין קערעסטיר אין די 1800ער יאָרן. די טויב משפּחה האט באזיצט א שטיינברוך.
- חיים בן חיים הכהן אונגאר, איז געווען א פארוואלטער אינעם שטיינברוך אין קערעסטיר. זיין טאכטער יוטא איז אדאפּטירט געווארן דורך ר' ישעי'לע[18].
- רבי יצחק צבי דייטש
ביבליאגראפיע
- יהודה קומלוש, בודרוגקרסטור אין פנקס הקהילות הונגריה, עמ' 221–223
- ר' ישעיה גראס, פון קערעסטיר ביז אמעריקא, תשס"א – אן אויטאביאגראפיע
דרויסנדיגע לינקס
- "קערעסטיר", אויף JewishGen (ענגליש)
- וויזיט קערעסטיר וועבזייטל
- קרסטיר (הונגריה), אויפ'ן וועבזייטל פון דער מדינת ישראל נאציאנאלער ביבליאטעק
רעפערענצן
- ↑ אויך ב’ קערסטיר, ב’ קריסטהיר, קרעסטיר, קרעסטור, קערעסטער, קראַסטיהר, קערסטור, קרעסטאהר. זעט בערל כהן, ספר הפרענומעראנטן, זז' 23 און 272.
- ↑ אפּצוטיילן פון פילע אנדערע שטעט מיט דעם נאמען קערעסטור.
- ↑ Detailed Gazetteer of Hungary, KSH code 30784.
- ↑ Footsteps of the wonder rabbis - Bodrogkeresztúr.
- ↑ 5.0 5.1 Laszlo Harsanyi / Randolph Braham, "Bodrogkeresztúr", Encyclopaedia Judaica, 2007.
- ↑ 6.0 6.1 Sarah Gluck.
- ↑ פון 1840: באפעלקערונג צענזוסן פון אונגארישע אידן, 1993.
- ↑ 8.00 8.01 8.02 8.03 8.04 8.05 8.06 8.07 8.08 8.09 8.10 8.11 8.12 קומלוש, פנקס.
- ↑ פנחס זעליג שווארץ, שם הגדולים מארץ הגר א, פאקש, תרע"ד, עמ' 7.
- ↑ פנחס זעליג שווארץ, שם הגדולים מארץ הגר א, פאקש, תרע"ד, עמ' 63.
- ↑ Al Silberman.
- ↑ A little about Bodrogkeresztúr.
- ↑ יוסף מרדכי גינצלער, מי באר ישעיהו, טארנא, תרפ"ח, עמ' לה–לו; זעט "הבעל שם טוב מקערעסטיר - רבי חיים ב"ר יחיאל מיכאל זצוק"ל - נפטר בדר"ח חשון תקמ"ב לפ"ק", אשכול אויף אייוועלט.
- ↑ https://maps.app.goo.gl/bFTWfAZgMNFGjymG6.
- ↑ AFP, Walking In The Footsteps Of Hungary's Revered Rabbi Steiner, RFE/RL, אפריל 25, 2023.
- ↑ Rabbi Shaye Grosz.
- ↑ Footsteps of the wonder rabbis - Hungarian Motorcycle Museum.
- ↑ Stuart Ungar; Irene Boehm.