רוי:פויפסט
דער פּויפּס איז דער טיטל פון דעם בישאָף פון רוים, וואָס ווערט גערעכנט ווי דער פירער פון דער רוימיש-קאַטוילישער קירכע, די גרעסטע פון די דריי הויפּט צווייגן פון קריסטנטום. דער טיטל "פּויפּס" שטאמט פון לאטייניש "papa", וואס קומט פון גריכיש "pappas", וואס מיינט "טאטע". אויף אידיש זענען פאראן די פארמען פּויפּס, פּויפּסט, פּאפּסט, פּויבסט און פּאבסט. אין העברעאיש ווערט דער טיטל גערופן אֲפִיפְיוֹר, וואָס שטאמט פון לשונות אין דער משנה און דעם תלמוד.
אין דער רוימיש-קאטוילישער קירכע ווערט דער פּויפּס גערעכנט ווי דער נאכפאלגער פון סעינט פּעטער, וואס איז געווען דער הויפּט פון די אַפּאָסטאָלן פון ישו. ווי דער בישאָף פון רוים, ווערט דער פּויפּס געזען צו האבן פולע און העכסטע יוריסדיקציע איבער דער אוניווערסאלער קירכע אין ענינים פון גלויבן און מאראל, ווי אויך אין קירכליכער דיסציפּלין און רעגירונג. דער פּויפּס טראגט אויך די טיטלען ווי 'סאָווערענער פון שטאַט וואַטיקאַן שטאָט' און 'דינער פון די דינער פון גאָט'.
היסטאריע
דער טיטל "פּויפּס" ווי מיר קענען עס היינט איז געווארן מער באַשטימט אין בערך דעם 9טן יאָרהונדערט. אָבער, די בישאָפן פון רוים האבן א וויכטיגע ראלע אין דער קריסטליכער קהילה פון די ערשטע יאָרהונדערטער. די ערשטע, האלב-לעגענדארע פּויפּסן, ווי פּעטער און זיינע נאכפאלגער, זענען געווען פון אידישער געבורט, אבער ס'איז נישט פיל באקאנט וועגן זייערע באציאונגען מיט אידן. דער ערשטער פּויפּס וואס ווערט היסטאריש דערמאנט צו האבן דירעקטע באציאונגען מיט אידן איז געווען סילוועסטער דער ערשטער (314–335).
גרעגאָרי דער ערשטער (590–604) ווערט גערעכנט ווי דער גרינדער פון דער אנגענומענער פּויפּסטליכער אידישער פּאליטיק, סיי אין אירע פּאזיטיווע און סיי אין אירע נעגאטיווע אספּעקטן. ער האט באפוילן אז אידן זאלן נישט באלעסטיגט ווערן, אז זיי זאלן באשיצט ווערן פון געוואלדטאטן און מען זאל זיי לאזן פריי אויסצופירן זייער רעליגיע. אבער ער האט אויך געזאגט אז אידן זאלן נישט האבן קיין אויטאריטעט איבער קריסטן און נישט געניסן פון גלייכן סטאטוס מיט קריסטן.
אין די מיטל־עלטער האבן די פּויפּסן געהאט א פארצווייגטע געשיכטע פון באַציאונגען מיט אידן. טייל פּויפּסן, ווי קאליקסטוס דער צווייטער (1119-1124), האבן ארויסגעגעבן בולעס וואס האבן פארדאמט געצוואונגענע טבילה און אקטן פון געוואלדטאטן קעגן אידן. אנדערע פּויפּסן, ווי אינאָסענט דער דריטער (1198-1216), האבן איינגעפירט באגרעניצונגען קעגן אידן, ווי למשל די פאדערונג צו טראגן א ספּעציעלער צייכן אויף זייערע קליידער.
עס זענען פארהאן לעגענדעס אין דער אידישער וועלט וועגן אידן וואס זענען געווארן פּויפּסן, אבער קיינע פון די לעגענדעס זענען נישט באשטעטיגט געווארן. איין באליבטע לעגענדע דערציילט וועגן דעם זון פון א רב און געלערנטן פון דעם 10טן יארהונדערט, וועלכער איז געווארן געקידנאפּט, געטויפט און עווענטועל געווארן א פּויפּס. זיין פאטער האט אים אנגעבליך געטראפן און אפילו באזוכט. די אָריגין פון דער לעגענדע וועגן א אידישן פּויפּס שטאמט פון דער געשיכטע פון רבי שמעון בן יצחק הגדול פון מיינץ, וועמענס זון אלחנן איז געקידנאפּט געווארן און געטויפט געווארן[1].
אין די שפּעטערע יארהונדערטער האבן טייל פּויפּסן ארויסגעגעבן געזעצן קעגן אידן, ווי למשל פאולוס דער פערטער (1555-1559), וועלכער האט איינגעפירט די געטא אין רוים און איינגעשטעלט שטרענגע באגרעניצונגען. אבער אנדערע פּויפּסן האבן געוויזן א מער טאלעראנטע שטעלונג, ווי למשל אלעקסאנדער דער זעקסטער (1492-1503), וועלכער האט ערלויבט די פליטים פון שפאניע זיך צו באזעצן אין זיינע שטאַטן.
אין דעם 20סטן יאָרהונדערט האט די שטעלונג פון די פּויפּסן צו אידן זיך באטייטנד געענדערט. דער צווייטער וואַטיקאַן קאָונסיל (1962-1965) האט אנגענומען א דעקלאראציע וואָס האָט פארדאמט אנטיסעמיטיזם און געזאָגט אז אידן ווי א פאלק זענען נישט פאראנטווארטליך פארן טויט פון ישו. יאן פאולוס דער צווייטער (1978-2005) האט געארבעט קאָנסיסטענט צו פארבעסערן די אידיש-קאַטוילישע באציאונגען און איז געווען דער ערשטער פּויפּס זייט פּעטער צו באזוכן א שול אין רוים אין 1986.
פונקציעס און אויטאָריטעט
דער פּויפּס ווערט גערעכנט אין דער קאַטוילישער קירכע ווי דער נאָכפאָלגער פון סעינט פּעטער און האט די העכסטע אויטאָריטעט אין ענינים פון גלויבן, מאָראַל און קירכליכער אדמיניסטראציע. ער איז דער הויפּט פון דער "הייליגער זע" (Holy See), דער צענטראלער רעגירונג פון דער רוימיש-קאַטוילישער קירכע, וועלכע ווערט געהאלפן דורך די פארשידענע אפּטיילונגען פון דער 'רוימישער קוריע'. דער פּויפּס מאכט באשלוסן וועגן ענינים פון גלויבן און מאָראַל פאר קאַטויליקן איבער דער גאָרער וועלט, א באפעלקערונג פון בערך 1.3 ביליאָן.
דער פּויפּס ווערט ערוועלט אויף לעבנסצייט דורך א פּראצעדור וואס ווערט גערופן 'קאנקלעיוו', אין וועלכן די קארדינאל עלעקטארן קומען זיך צוזאַמען אין וואַטיקאַן שטאָט און פארשליסן זיך צו שטימען פאר דעם נעקסטן פּויפּס. נאר קאַרדינאַלן אונטער 80 יאָר זענען ערלויבט צו שטימען. עס ווערן געוויינליך דורכגעפירט עטליכע שטימען ביז די קאַרדינאַלן דערגרייכן די נויטיגע צוויי-דריטל מערהייט צו וויילן א פּויפּס. נאכדעם ווי ער איז אויסגעוועלט געווארן, נעמט דער נייער פּויפּס א פּויפּסטליכן נאמען. דער לעצטער פּויפּס איז געווען פראנציסקוס, דער 266סטער אין צאָל, וועלכער איז ערוועלט געווארן דעם 13טן מערץ 2013.
די שייכות צו אידן
די געשיכטע פון די באציאונגען צווישן די פּויפּסן און די אידן איז לאנג און קאמפּליצירט. די רוימישע קירכע האט נישט געהאט קיין יוריסדיקציע איבער מענטשן וואָס זענען נישט געטויפט געווארן. אבער די פּויפּסן האבן אפט גענומען א שטעלונג צו די פּאליטישע, קאמערציעלע און סאציאלע באדינגונגען אונטער וועלכע אידן האבן געוואוינט אין קריסטליכע שטאַטן. ווי הערשער פון די פּויפּסטליכע שטאַטן האבן די פּויפּסן אויך געהאט די רעכט צו געזעצגעבן וועגן דעם סטאטוס פון זייערע אידישע אונטערטאנען.
די באציאונגען האבן זיך געטוישט איבער די יאָרהונדערטער, פון תקופות פון שוץ קעגן געוואַלדטאטן און געצוואונגענע טבילה צו תקופות פון שטרענגע באַגרעניצונגען און פארפאלגונגען, ווי די איינפירונג פון די געטאס און די פארברענונג פון דעם תלמוד. טייל פּויפּסן האבן אויך ארויסגעגעבן בולעס קעגן בלוט־בלבולים.
די טראַדיציע פון אידישע מתנות פאר די פּויפּסן, ווי א ספר-תורה ביי דער קאָראַנאַציע פון אַ נייעם פּויפּס, האט געדינט ווי אַ סימבאָל פון די קאָמפּלעקסע באַציאונגען. דער פּויפּס האט געווענליך אָפּגעוואָרפן די מתנה מיט באגרעניצטע ווערטער, וואס האבן אפּגעשפּיגלט די טעאלאגישע דיפערענצן. אבער די טראדיציע האט אויך געוויזן די אנערקענונג פון דער ספּעציפישער ראלע וואס אידן האבן געשפּילט אין דער געזעלשאפט און רעליגיע פון רוים[2].
נאָכן צווייטן וואַטיקאַן קאָונסיל איז פארגעקומען א באטיידטנדע פארבעסערונג אין די אידיש-קאטוילישע באציאונגען. פּויפּסן ווי יאן פאולוס דער צווייטער און בענעדיקט דער זעכצנטער האבן זיך באמיט צו פארשטארקן דעם דיאלאג און די קאאפּעראציע מיט די אידן. דער לעצטער פּויפּס, פראנציסקוס, האט אויך ווייטער געפירט די דאזיגע טראדיציע פון גוטע באציאונגען.
ליסטע פון וויכטיגע פּויפּסן אין באַצוג צו אידן
- גרעגאָרי דער ערשטער (590–604): האט געלייגט דעם יסוד פאר דער פּויפּסטליכער פּאָליטיק וועגן אידן.
- אינאָסענט דער דריטער (1198–1216): האט איינגעפירט באגרעניצונגען קעגן אידן און די פאדערונג צו טראגן א ספּעציעלער צייכן.
- פאולוס דער פערטער (1555–1559): האט איינגעפירט די געטא אין רוים און שטרענגע באגרעניצונגען.
- פיאוס דער צוועלפטער (1939–1958): זיין ראלע בשעת דעם חורבן איז א טעמע פון דעבאטע.
- יאן פאולוס דער צווייטער (1978–2005): האט באדייטנד פארבעסערט די אידיש-קאטוילישע באציאונגען.
- בענעדיקט דער זעכצנטער (2005–2013): האט ווייטער געפירט דעם דיאַלאָג מיט אידן.
- פראנציסקוס (2013–2025): האט ווייטער פארשטארקט די גוטע באַציאונגען.
רעפערענצן
- ↑ JEWISH POPES : Rabbi Wein : Jewish Destiny.
- ↑ The Jews and the Pope, Tablet Magazine.