בדוקי עריכות אוטומטית, אינטערפעיס רעדאקטארן, אינטערפעיס אדמיניסטראַטאָרן, סיסאפן, מייבאים, מעדכנים, מייבא, אספקלריה רעדאקטארן
46,362
רעדאגירונגען
קיין רעדאגירונג באמערקונג
(צוגעלייגט אינטערשפראך לינק, רעפערענצן אפטיילונג) |
אין תקציר עריכה צייכן: רויע רעדאגירונג |
||
| שורה 1: | שורה 1: | ||
{{דרעפט}} | {{דרעפט}} | ||
דער '''תחום-המושב''' (רוסיש Черта оседлости, '''טשערטאַ | דער '''תחום-המושב''' (רוסיש Черта оседлости, '''טשערטאַ אסיעדלאסטי'''; ענגליש: Pale of Settlement) איז געווען אַ ברייטער געגנט אין מערב פון דער [[רוסישע אימפעריע|רוסישער אימפּעריע]], מיט טוישנדע גרעניצן, וואָס האָט עקזיסטירט פון 1791 ביז 1917. נאָר אין דער טעריטאָריע האָבן אידן לעגאַל געמעגט וואוינען פּערמאַנענט, און אינדרויסן פון דעם איז אידישע וואוינונג, סיי שטענדיג סיי צייטווייליג, מערסטנס געווען פאַרבאָטן. די אימפּעריאַלע מאָטיוואַציע פאַר דער שאַפונג פונעם תּחום איז דער הויפּט געווען עקאָנאָמיש און נאַציאָנאַליסטיש אין נאַטור. דער תּחום האָט אַרומגענומען בערך 20% פון אייראָפּעישן רוסלאַנד. ביים שפּיץ פונעם תּחום, האָבן דאָרטן געוואוינט איבער פינף מיליאָן אידן, וואָס האָבן אויסגעמאַכט 40% פון דער גאַנצער אידישער באַפעלקערונג אין דער וועלט אין יענער צייט. | ||
==היסטאריע און אָפּשטאַם== | ==היסטאריע און אָפּשטאַם== | ||
די | די באַפעלקערונג פון רוסלאַנד איז געווען פיודאַליסטיש ביז די 1860ער יאָרן, און די באַגרענעצונג פון באַזעצונג איז געווען קאָנסאָנאַנט מיט דער דעמאָלטיקער אַלגעמיינער קאָנצעפּציע פון באַוועגלעכקייט, וואָס האָט באַגרענעצט רוב איינוואוינער, אַפילו גוים, אַחוץ דעם אַריסטאָקראַטיע. נאָך דער ערשטער טיילונג פון פּוילן (1772) האָט [[קאטערינע די גרויסע|קאַטערינע די גרויסע]] באַשלאָסן צו האַלטן די אידן (אַרום 600,000) אין די ניי־אַנעקסירטע געגנטן, דערביי אָפּלייגנדיג די פראַגע פון אַ געהעריגער לעזונג. דער לעגאַלער יסוד פונעם תחום המושב איז געלייגט געוואָרן דורכן אוקאַז פון דעם 23סטן דעצעמבער 1791. | ||
די באַגרעניצונג האָט גלייך באַטראָפן די נייע טעריטאָריעס פונעם פּוילישן קעניגרייך וואָס רוסלאַנד האָט אַנעקסירט (ווי בעלאַרוס און נאָוואָראָסיע), און זי האָט זיך פאַרשטאַרקן נאָך דער צווייטער טיילונג פון פּוילן אין 1793. פאַר דעם האָט רוסלאַנד כּמעט אינגאַנצן פאַרבאָטן אידיש וואוינען. מיט די טיילונגען, איז רוסלאַנד פּלוצעם געוואָרן די מלוכה מיט דער גרעסטער אידישער באַפעלקערונג אין אייראָפּע. | |||
די רעגירונג האָט געזוכט אַ באַלאַנס: זי האָט געוואָלט נוצן די אידישע באַפעלקערונג, אָבער אויך באַשיצן רוסישע סוחרים פון קאָנקורענץ. לכתּחילה איז דער תּחום אויך באַשטימט געוואָרן צו העלפן קאָלאָניזירן ניי-אַקוויירטע געגנטן אַרום שוואַרצן ים. דער נאָמען "תּחום-המושב" איז ערשט אויפגעקומען אונטער ניקאָלאַי דער ערשטער (1825–1855). | די רעגירונג האָט געזוכט אַ באַלאַנס: זי האָט געוואָלט נוצן די אידישע באַפעלקערונג, אָבער אויך באַשיצן רוסישע סוחרים פון קאָנקורענץ. לכתּחילה איז דער תּחום אויך באַשטימט געוואָרן צו העלפן קאָלאָניזירן ניי-אַקוויירטע געגנטן אַרום שוואַרצן ים. דער נאָמען "תּחום-המושב" איז ערשט אויפגעקומען אונטער ניקאָלאַי דער ערשטער (1825–1855). | ||
| שורה 11: | שורה 13: | ||
אונטער אַלעקסאַנדער דער צווייטער (1855–1881) האָבן פאַרשידענע גרופּן פון אידן געקראָגן רעכט צו וואוינען אינדרויסן פונעם תּחום, אַזוי ווי סוחרים פון דער ערשטער גילדע (פון 1859), אוניווערזיטעט גראַדוירטע (פון 1861), און געוויסע בעלי־מלאָכות (פון 1865). די האָפענונגען אַז די באַגרענעצונגען וועלן אינגאַנצן אויפגעהויבן ווערן, זענען פאַרשוואונדן נאָך זיין מאָרד אין 1881. | אונטער אַלעקסאַנדער דער צווייטער (1855–1881) האָבן פאַרשידענע גרופּן פון אידן געקראָגן רעכט צו וואוינען אינדרויסן פונעם תּחום, אַזוי ווי סוחרים פון דער ערשטער גילדע (פון 1859), אוניווערזיטעט גראַדוירטע (פון 1861), און געוויסע בעלי־מלאָכות (פון 1865). די האָפענונגען אַז די באַגרענעצונגען וועלן אינגאַנצן אויפגעהויבן ווערן, זענען פאַרשוואונדן נאָך זיין מאָרד אין 1881. | ||
די | די [[מאי געזעצן|מאי־געזעצן]] (May Laws) פון 1881–1882 האָבן פאַרשטאַרקט די רעסטריקציעס, פאַרבאָטן נייע אידישע באַזעצונגען אין דערפער אינערהאַלבן תּחום, און געהאָלפן באַשאַפן דאָס שטעטל. | ||
==געאָגראַפישע פאַרנעם און באַגרעניצונגען== | ==געאָגראַפישע פאַרנעם און באַגרעניצונגען== | ||
| שורה 26: | שורה 28: | ||
די שפּראַך וואָס די אידן אינעם תּחום האָבן גערעדט איז געווען אידיש. לויט דעם 1897 צענזוס, האָבן 99% פון די אידן אינעם תּחום געשמועסט אידיש. | די שפּראַך וואָס די אידן אינעם תּחום האָבן גערעדט איז געווען אידיש. לויט דעם 1897 צענזוס, האָבן 99% פון די אידן אינעם תּחום געשמועסט אידיש. | ||
* קולטורעלע צענטערס: אידישע קולטור האָט זיך שטאַרק אַנטוויקלט אין די שטעטלעך. דאָס אידישע לעבן אין די שטעטלעך איז געווען שווער און אָרעם. | * קולטורעלע צענטערס: אידישע קולטור האָט זיך שטאַרק אַנטוויקלט אין די שטעטלעך. דאָס אידישע לעבן אין די שטעטלעך איז געווען שווער און אָרעם. | ||
* [[חסידות]]: אין די שווערע באַדינגונגען אינעם תּחום, האָבן חסידישע הויפן און דינאַסטיעס געבליט. מיליאָנען חסידים זענען געווען צוגעבונדן צו זייערע רבנים, ווי דער גערער רבי, דער טשערנאָבילער רבי, און דער ליובאַוויטשער רבי (חב"ד). | |||
* ליטעראַטור: די לעבנס־צער פון אידן אינעם תּחום זענען פאַראייביקט געוואָרן אין די שריפטן פון אידישע מחברים ווי דער הומאָריסט [[שלום עליכם (שרייבער)|שלום־עליכם]]. זיין ראָמאַן [[טביה דער מילכיגער]] שילדערט טביה פונעם פיקטיוון שטעטל אַנאַטעווקע, אוקראַינע, און איז געווען דער יסוד פאַר דער טעאַטער פּראָדוקציע [[פידלער אויפן דאך|פידלער אויפן דאַך]]. אַנדערע קלאַסישע אידישע שרייבערס זענען געווען ש. י. אַבראַמאָוויטש און [[יצחק לייבוש פרץ|י. ל. פּרץ]]. | * ליטעראַטור: די לעבנס־צער פון אידן אינעם תּחום זענען פאַראייביקט געוואָרן אין די שריפטן פון אידישע מחברים ווי דער הומאָריסט [[שלום עליכם (שרייבער)|שלום־עליכם]]. זיין ראָמאַן [[טביה דער מילכיגער]] שילדערט טביה פונעם פיקטיוון שטעטל אַנאַטעווקע, אוקראַינע, און איז געווען דער יסוד פאַר דער טעאַטער פּראָדוקציע [[פידלער אויפן דאך|פידלער אויפן דאַך]]. אַנדערע קלאַסישע אידישע שרייבערס זענען געווען ש. י. אַבראַמאָוויטש און [[יצחק לייבוש פרץ|י. ל. פּרץ]]. | ||
* [[השכלה|השׂכּלה]]: די משׂכילים ווי רעבאַלאַק בער לעווינסאָן (1788–1860) האָבן געבראַכט די אידעען פון דער השׂכּלה. לעווינסאָן האָט פאַרדאַמט אידיש, רופנדיג זי אַ "אינגאַנצן פאַרדאָרבן" שפּראַך, אַ "כלאָע" (mongrel) פון העברעיש, רוסיש, פראַנצויזיש, פּויליש און דייטש, וואָס קען נישט דינען פאַר קאָנצעפּטן פון "העכערע זאַכן". ער האָט גערופן צו לערנען אַ "ריינע שפּראַך" ווי רוסיש אָדער דייטש. | * [[השכלה|השׂכּלה]]: די משׂכילים ווי רעבאַלאַק בער לעווינסאָן (1788–1860) האָבן געבראַכט די אידעען פון דער השׂכּלה. לעווינסאָן האָט פאַרדאַמט אידיש, רופנדיג זי אַ "אינגאַנצן פאַרדאָרבן" שפּראַך, אַ "כלאָע" (mongrel) פון העברעיש, רוסיש, פראַנצויזיש, פּויליש און דייטש, וואָס קען נישט דינען פאַר קאָנצעפּטן פון "העכערע זאַכן". ער האָט גערופן צו לערנען אַ "ריינע שפּראַך" ווי רוסיש אָדער דייטש. | ||
* פּאָליטישע באַוועגונגען: מאָדערנע אידעאָלאָגישע ריכטונגען, אַריינגערעכנט די סאָציאַליסטישע בונד, ציוניזם, און [[חובבי ציון]], זענען געווען טעטיג אין די שטעט פונעם תּחום. | * פּאָליטישע באַוועגונגען: מאָדערנע אידעאָלאָגישע ריכטונגען, אַריינגערעכנט די סאָציאַליסטישע בונד, ציוניזם, און [[חובבי ציון]], זענען געווען טעטיג אין די שטעט פונעם תּחום. | ||
| שורה 44: | שורה 46: | ||
דער תּחום-המושב איז אָפיציעל אַבאלירט געוואָרן נאָך דער אַבדיקאַציע פון ניקאָלאַי דער צווייטער, דורך אַ דעקרעט פונעם צייטווייליגן גובערנאַטאָר פון 20סטן מערץ (2טן אַפּריל נ.ס.) 1917. די באָלשעוויסטישע רעגירונג האָט דאָס אבאלירונג אנגעהאַלטן. | דער תּחום-המושב איז אָפיציעל אַבאלירט געוואָרן נאָך דער אַבדיקאַציע פון ניקאָלאַי דער צווייטער, דורך אַ דעקרעט פונעם צייטווייליגן גובערנאַטאָר פון 20סטן מערץ (2טן אַפּריל נ.ס.) 1917. די באָלשעוויסטישע רעגירונג האָט דאָס אבאלירונג אנגעהאַלטן. | ||
==עטנאָגראַפישע פאָרשונג== | |||
די אידישע עטנאָגראַפישע עקספּעדיציע (1912–1914), געפירט דורך [[ש. אנ-סקי|ש. אַנסקי]] (שלמה זאנוויל ראַפּאַפּאָרט), איז געווען אַ פאַרזוך צו דאָקומענטירן און ראַטעווען די טראַדיציאָנעלע אידישע קולטור, וועלכע איז געהאַלטן געוואָרן צו זיין ראַפּיד פאַרשוואונדן צוליב מאָדערניזירונג און עמיגראַציע. ער האָט געזען דעם תחום המושב ווי אַ "אידישן טונקעלן קאָנטינענט", אַ טערמין וואָס שמעון דובנאָוו האָט שוין פריער גענוצט, אַנאַלאָגיש צו די אומגעפאָרשטע געגנטן פון צענטראַל-אַפריקע. | |||
==ירושה און ווירקונג== | ==ירושה און ווירקונג== | ||
כאָטש דער | כאָטש דער תחום האָט געבראַכט ליידן, זענען זיינע פּאָזיטיווע, אומגעפּלאַנטע רעזולטאַטן געווען אַז ער האָט געשאַפן אַ ראַם פאַר אַן אומאָפּהענגיגן אידנטום, וואו אידישע קולטור און נאַציאָנאַלער געפיל האָבן זיך אַנטוויקלט. דער תּחום איז געווען די קוועל פאַר דער גרינדונג פון גרויסע אידישע צענטערס אין אַמעריקע, דרום אַפריקע און ארץ ישׂראל. | ||
{{יוטוב וויד|Mpd5zslNNew}} | {{יוטוב וויד|Mpd5zslNNew}} | ||
{{יוטוב וויד|JUzXk5poX78}} | {{יוטוב וויד|JUzXk5poX78}} | ||