אונטערשייד צווישן ווערסיעס פון "אבימלך מלך גרר"

יעצטיגע רעוויזיע זינט 08:21, 8 יולי 2024

אֲבִימֶלֶךְ מֶלֶךְ גְּרָר, קעניג פון פלשתים, איז א תנ"ך פערזענליכקייט וואס ווערט דערמאנט אין ספר בראשית, איבער זיינע פארבינדונגען מיט אברהם און יצחק. אבימלך האט געגלוסט סיי שרה און סיי רבקה, אבער האט זיי למעשה נישט צוגערירט, נאך וואס גאט האט זיך ביידע מאל באוויזן צו אים אין חלום ביינאכט, אים לאזן וויסן אז זיי זענען אן אשת איש. ער האט געשלאסן א פרידנס-בונד מיט אברהם און מיט יצחק.

די שטאט וואו ער האט געקעניגט, גרר, איז אין נגב. אין תרגום ירושלמי ווערט אבימלך אידענטיפיצירט אלס מלך ערד^[1].

לויט טייל מפרשים איז "אבימלך" דער טיטל מיט וואס מען האט גערופן אלע קעניגן אין פלשתים, א שטייגער ווי פרעה אין מצרים.

שילדערונג אין תורה

פארכאפונג פון שרה

צווישן זיינע וואנדערנישן איז אברהם אנגעקומען און זיך באזעצט אין גרר נעבן די פלשתים. פאר די וואס האבן זיך נאכגעפרעגט איבער די שיינע פרוי - שרה, האט ער געענטפערט אז זי איז זיין שוועסטער, אויס מורא אז מ'וועט אים הרג'ענען. אבימלך האט געשיקט ברענגען שרה צו זיך, אבער נאך איידער ער האט געהאט א געלעגנהייט צו זינדיגן מיט איר^[2], איז גאט געקומען צו אים אין חלום^[3] און אים אינפארמירט אז די פרוי איז פארהייראט, און אז ער וועט שטארבן אויב ער וועט איר ווייטער האלטן ביי זיך. אבימלך האט זיך פארענטפערט אז ער איז געווען אומוויסנד, נאך וואס זיי האבן זיך אנגעגעבן אלס געשוויסטער. גאט האט אים באפוילן איר צוריקצוגעבן, און דורכדעם וואס אברהם וועט מתפלל זיין פאר אים וועט ער בלייבן לעבן. צומארגנס, דערציילט אבימלך פאר זיינע מענטשן די מעשה, מוסר'ט אברהם פארן זאגן ליגנט און דאס אנברענגען אויף אים, גיבט אים צוריק זיין ווייב, און שענקט אים אויך א גרויס פארמעגן אלס פארגיטיגונג, אריינגערעכנט שאף און רינדער, קנעכט און דינסטן, און פארבעט אים אויך צו וואוינען אין זיין לאנד: "הִנֵּה אַרְצִי לְפָנֶיךָ בַּטּוֹב בְּעֵינֶיךָ שֵׁב." אברהם האט מתפלל געווען אויף אבימלך און זיינע דינסטן (וועלכע זענען געשטראפט געווארן מיט נישט קענען האבן קינדער), און גאט האט זיי געהיילט^[4].

בונד מיט אברהם

נאכ'ן איינזען אז דער אויבערשטער איז מיט אברהם, איז אבימלך געקומען מיט זיין קריגס מיניסטער פִיכֹל צו שליסן א פרידנס-פּאקט מיט אברהם, אלס באלוינונג אויף דעם וואס זיי האבן אים געלאזט וואוינען ביי זיך^[5]. אברהם גייט איין, אבער האלט פאָר אבימלך אויף דעם וואס זיינע קנעכט האבן גע'גזל'ט זיינע וואסער ברונעמס, א לעבנס-וויכטיגע רעסורס אין יענע צייט. אבימלך שלאגט אפ די טענות זאגנדיג: "איך ווייס נישט ווער האט דאס געטון, און דו האסט מיר נישט דערציילט דערוועגן, און איך האב נישט געהערט דערפון ביז היינט." אבימלך קערט צוריק די ברונעמס און שווערט אז זיי געהערן צו אברהם, זיי שליסן דעם בונד, און אויף דעם ארויף איז דער נאמען פון דעם פלאץ באשטימט געווארן אלס באר שבע. דער פסוק באצייכנט אז די באציאונגען האבן פארגעזעצט פרידליך, און אברהם האט געוואוינט רואיגערהייט נאך א לאנגע צייט אין פלשתים, און דארטן אויפגעשטעלט א גאסט הויז וואו ער האט געגעבן צו עסן פאר מענטשן זאלן לויבן דעם אויבערשטן^[6].

מיט יצחק און רבקה

אן ענליכע געשעעניש האט פאסירט צו יצחק^[7]. ווען אין ארץ כנען האט אויסגעבראכן א הונגער, האט יצחק געוואלט אראפגיין קיין מצרים, אבער גאט האט זיך אנטפלעקט צו יצחק און געהייסן ער זאל נישט פארלאזן דאס לאנד, נאר גיין וואוינען אין גרר. אויך אין דעם פאל האט יצחק געזאגט פאר די ארטיגע מענטשן וואס האבן זיך נאכגעפרעגט איבער די שיינע פרוי רבקה אז זי איז זיין שוועסטער, אויס מורא אז מען וועט אים ערמארדן צו נעמען רבקה. דאסמאל האט שוין אבימלך אכטונג געגעבן און זיך נישט געאיילט איר צו נעמען^[8], ווען מיט די צייט איז יצחק געווארן ווייניגער וואכזאם נישט צו צייגן אז זיי זענען פארהייראט, און אבימלך האט געזען פון פענסטער ווי יצחק און רבקה פירן זיך ווי מאן און ווייב - "וְהִנֵּה יִצְחָק מְצַחֵק אֵת רִבְקָה אִשְׁתּוֹ". ער האט גערופן יצחק, און אים פארגעהאלטן אויף דעם וואס ער האט געזאגט אז רבקה איז זיין שוועסטער, וואס האט כמעט צוגעברענגט אז ער און זיינע מענטשן זאל זינדיגן מיט רבקה. יצחק האט זיך בארעכטיגט אז ער האט ליגנט געזאגט אלס מורא אז מען וועט אים טויטן. אבימלך האט באפוילן אז יצחק און רבקה זאלן האבן קעניגליכע שוץ, און ווער עס וועט זיי טשעפען וועט באקומען טויט שטראף.

בונד מיט יצחק

נאך וואס יצחק איז געווארן רייך, האט עס צוגעברענגט אז די פלשתים זאלן מקנא זיין און פארשטאפן די ברונעמס וואס ער האט געגראבן, אין רעזולטאט האט אים אבימלך פארשיקט. יצחק איז אריבער וואוינען ארויס פון שטאט אין נחל גרר. נאך א צאל קריגערייען ארום די ברונעמס צווישן יצחק און אבימלך'ס מענטשן, איז אבימלך געקומען - אין באגלייטונג פון פיכול זיין קריגס מיניסטער און זיינע פריינד - צו יצחק, און געבעטן צו אויסגלייכן זייערע באציאונגען און ווידער שליסן א בונד, ווייל זיי האבן געזען אז גאט איז מיט אים פונקט ווי ביי זיין טאטע'ן. זיי האבן געגעסן אינאיינעם א סעודה, און אבימלך מיט זיינע מענטשן האבן גענעכטיגט ביי אים, ווען צופרי האבן זיי זיך געשוואוירן איינער צום צווייטן^[9].

צווישן די פאסירונגען פון אברהם און פון יצחק האבן אפגעטיילט צענדליגער יארן^[10]. דער רמב"ן^[8] קווענקלט דעריבער אויב אבימלך פון די צייטן פון יצחק איז דער זעלבער אבימלך פון די צייטן פון אברהם, אדער איז עס אן אנדערער און אלע קעניגן פון פלשתים האט מען גערופן אבימלך. דער רמב"ן ברענגט די דעה פון אונקלוס אז ער איז געווען א זון פונעם ערשטן אבימלך. אויך דער רד"ק זאגט אז עס איז געווען א זון אדער אייניקל^[8.1]. דאקעגן דער רבינו בחיי זאגט אז עס איז דער זעלבער אבימלך פון די צייטן פון אברהם^[8.2].

זיין נאמען אין תהלים

אין ספר תהלים, קאַפּיטל ל"ד, פסוק א', ווערט דערמאנט א געשיכטע וואס דוד המלך האט געהאט מיט אבימלך: "לְדָוִד - בְּשַׁנּוֹתוֹ אֶת-טַעְמוֹ, לִפְנֵי אֲבִימֶלֶךְ; וַיְגָרְשֵׁהוּ, וַיֵּלַךְ." די מפרשים אידענטיפיצירן יענער אבימלך אלס אכיש. רש"י ערקלערט אז אזוי האט מען גערופן אלע קעניגן פון פלשתים - אבימלך, ווי אלע קעניגן פון מצרים - פרעה. דער אבן עזרא און דער רד"ק זאגן אז אכיש האט געהאט נאך א נאמען, אבימלך.

אין חז"ל

לויט ווי דערמאנט אין חז"ל איז אבימלך נישט געווען אזוי ערליך ווי ער האט זיך אהערגעשטעלט, נאר ווייל השי"ת האט אים מיט געוואלד צוריקגעהאלטן האט ער נישט געזינדיגט^[11], און אפילו ווען שרה האט איר געזאגט אז זי איז אן אשת איש האט ער זיך נישט צוריקגעהאלטן ביז ער האט באקומען די מכות^[12]. אברהם האט נישט געוואלט וואוינען נאנט צו אים, צוליב "במושב לצים לא ישב"^[13]. אבימלך איז אבער געווען ערליכער ווי אנדערע מענטשן אין זיין לאנד^[14], און ער האט געהייסן א חסיד שבאומות^[15]. אין מדרש תהלים שטייט^[16], אז אכיש ווערט אנגערופן אבימלך, וויבאלד ער איז געווען א צדיק ווי אבימלך פון די געשיכטע מיט שרה, און האט נישט גע'הרג'עט דוד.

ווען אבימלך האט געזען די ניסים וועלכע זענען געשען צו אברהם, האט ער מיטגעשיקט זיין טאכטער צו זיין א דינסט אין שטוב פון אברהם^[17].

לויט ספר הישר, האט דער אבימלך פון די צייטן פון אברהם געלעבט 193 יאר^[18].

אין היסטארישע פארשונג

אבימלך און יצחק, אין א קריצונג פון 17'טן יארהונדערט

פארשער האבן אנאליזירט אבימלך'ס אויפפירונג ביי די געשיכטע, וואס אנדערש פון פרעה וועלכע האט בייזערהייט פארטריבן אברהם פון זיין לאנד נאך אן ענליכע פאסירונג מיט שרה ווי געשילדערט אין די תורה^[19], האט אבימלך פארגיטיגט אברהם, און אים פארבעטן אין זיין לאנד. דאס איז אין איינקלאנג מיט א פירונג דערמאנט אין די אשור'ישע געזעצן: "אז א פרעמדער - נישט איר טאטע, ברודער אדער זון - וועט איינרעדן פאר א פרעמדע פרוי צו גיין מיט אים אין וועג, נישט וויסנדיג אז זי איז פארהייראט, זאל דער מענטש שווערן און געבן צוויי שטיקער בליי פארן מאן פון די פרוי" (מיטל-אשור'ישע געזעצן, A22). אבימלך האט טאקע געשוואוירן וועגן זיין אומשולד ווי ערווענט, און האט אויך ברייט פארגיטיגט איר מאן^[20].

מקור פון נאמען

דער נאמען "אבימלך", פונקט ווי דער נאמען פון זיין מיליטער מיניסטער "פיכל", איז א סעמיטישער נאמען. טראץ וואס די פלשתים האבן אינוואדירט פון מערב זייט פון מיטללענדישן ים און האבן דעריבער גערעדט אן אנדערן שפראך, האבן זיי ווי עס שיינט אנגענומען סעמיטישע נעמען וואס קומען דווקא פון מזרח, כדי זיך צו איינגלידערן אין געגנט. לויט טייל פארשער זענען געווען צוויי פעלקער וועלכע האבן געטראגן דעם נאמען פלשתים, און די פלשתים פון די תקופה פון די אבות זענען געווען איידער דער אריינדרינגונג פון די "גויי הים" - די שפעטערע פלשתים פון נ"ך - און זענען יא געווען פון סעמיטישן אפשטאם^[21].

מעגליכע באדייטן פאר'ן נאמען "אבימלך" קענען זיין:

אבי-מלך - אביו היה מלך - זיין טאטע איז געווען קעניג. א קעניג וואס ציט ווייטער א קעניגליכע דינאסטיע.
אויפ'ן נאמען פונעם אפגאט מולך (מלך, מילכום), וועם די פלשתים האבן ווארשיינליך געדינט, ווי עס איז דאן געווען איינגעפירט צו געבן נעמען נאך אפגעטער^[22].

דעם נאמען טרעפט מען אויך שפעטער אין די תקופת השופטים, ביי אבימלך בן גדעון. אן ענליכער נאמען געפונט זיך אין די אמארנא בריוון: אבימילכי דער מצר'ישער גובערנאטאר פון צור.

צו ליינען מער

רוזנפלד יקותיאל, על פרשת השבוע, בני ברק, 2018

דרויסנדיגע לינקס

מידיע און בילדער איבער אבימלך מלך גרר אויף וויקיקאמאנס
"אֲבִימֶלֶךְ", יהודה דוד אייזנשטיין (רעדאקטאר), אוצר ישראל, ניו יארק: פרדס, תשי"ב, חלק א, עמודים 41–42, אויף היברובוקס

רעפערענצן

↑ תרגום ירושלמי, בראשית כ, ב.
↑ זעט בראשית רבה, פרשה נ"ב, פסקה ז', געברענגט אין רש"י, כ, ו.
↑ מאיר שלו צייכנט אן אין זיין ספר ראשית (הוצאת עם עובד, 2008) אז דאס איז דער ערשטער חלום וואס ווערט דערמאנט אין תנ"ך.
↑ בראשית כ, א–יח.
↑ בראשית כא, כב–לב
↑ סוטה י, א.
↑ בראשית כו, א–יב
↑ ^8.0 ^8.1 רמב"ן, בראשית כו, א.
1. ↑ רד"ק, דארט
2. ↑ רבינו בחיי, דארט
↑ בראשית כו, יג–לא.
↑ די געשיכטע מיט אברהם האט זיך אפגעשפילט בעפאר יצחק'ס געבורט; די געשיכטע פון יצחק האט פאסירט ווען ער איז שוין געווען פארהייראט צו רבקה - מיט וועמען ער האט חתונה געהאט ביי די פערציג יאר (כה, כ).
↑ שמות רבה, פרשה כ', פסקה א'
↑ בראשית רבה, פרשה מ"א, פסקה ב'
↑ בראשית רבה, פרשה ס"א
↑ מדרש הגדול אויף בראשית כ,ה
↑ פסיקתא זוטרתי אויף בראשית כ,טו
↑ תהלים לד, א.
↑ בראשית רבה, פרשה מ"ה, פסקה ב'
↑ ספר הישר, פרשת וירא
↑ בראשית יב.
↑ חגי משגב, למה הוא עשה את זה?, אין פראיעקט "929 - תנ"ך ביחד".
↑ זעט: יהושע גרינץ, מוצאי דורות, 99–129
↑ הברית בין אברהם לאבימלך, אין פראיעקט "929 - תנ"ך ביחד".

[1] תרגום ירושלמי, בראשית כ, ב.

[2] זעט בראשית רבה, פרשה נ"ב, פסקה ז', געברענגט אין רש"י, כ, ו.

[3] מאיר שלו צייכנט אן אין זיין ספר ראשית (הוצאת עם עובד, 2008) אז דאס איז דער ערשטער חלום וואס ווערט דערמאנט אין תנ"ך.

[4] בראשית כ, א–יח.

[5] בראשית כא, כב–לב

[6] סוטה י, א.

[7] בראשית כו, א–יב

[כוא-8] 8.0 ^8.1 רמב"ן, בראשית כו, א.
↑ רד"ק, דארט

↑ רבינו בחיי, דארט

[11] רד"ק, דארט

[12] רבינו בחיי, דארט

[9] בראשית כו, יג–לא.

[10] די געשיכטע מיט אברהם האט זיך אפגעשפילט בעפאר יצחק'ס געבורט; די געשיכטע פון יצחק האט פאסירט ווען ער איז שוין געווען פארהייראט צו רבקה - מיט וועמען ער האט חתונה געהאט ביי די פערציג יאר (כה, כ).

[13] שמות רבה, פרשה כ', פסקה א'

[14] בראשית רבה, פרשה מ"א, פסקה ב'

[15] בראשית רבה, פרשה ס"א

[16] מדרש הגדול אויף בראשית כ,ה

[17] פסיקתא זוטרתי אויף בראשית כ,טו

[18] תהלים לד, א.

[19] בראשית רבה, פרשה מ"ה, פסקה ב'

[20] ספר הישר, פרשת וירא

[21] בראשית יב.

[22] חגי משגב, למה הוא עשה את זה?, אין פראיעקט "929 - תנ"ך ביחד".

[23] זעט: יהושע גרינץ, מוצאי דורות, 99–129

[24] הברית בין אברהם לאבימלך, אין פראיעקט "929 - תנ"ך ביחד".

[11] רד"ק, דארט

[12] רבינו בחיי, דארט

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[8.1]

[8.2]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

@@ שורה 1: / שורה 1: @@
-{{דרעפט}}
+{{דעסקריפציע|קעניג פון פלשתים אין צייט פון אברהם און יצחק}}
-<!-- הייבט אן רעדאגירן אונטער די שורה -->
+'''אֲבִימֶלֶךְ מֶלֶךְ גְּרָר''', קעניג פון [[פלשתים]], איז א [[תנ"ך פערזענליכקייט]] וואס ווערט דערמאנט אין [[ספר בראשית]], איבער זיינע פארבינדונגען מיט [[אברהם]] און [[יצחק]]. אבימלך האט געגלוסט סיי [[שרה]] און סיי [[רבקה]], אבער האט זיי למעשה נישט צוגערירט, נאך וואס גאט האט זיך ביידע מאל באוויזן צו אים אין חלום ביינאכט, אים לאזן וויסן אז זיי זענען אן אשת איש. ער האט געשלאסן א פרידנס-בונד מיט אברהם און מיט יצחק.
-'''אֲבִימֶלֶךְ מֶלֶךְ גְּרָר''', קעניג פון [[פלשתים]], איז א [[תנ"ך פערזענליכקייט]] וואס ווערט דעמאנט אין ספר [[בראשית]] וועגן אירע פארבינדונגען מיט [[אברהם]] און [[יצחק]]. [[גאט]] האט זיך באוויזן צו אים אין חלום ביינאכט, כדי אים אפצוהאלטן פון זינדיגן. אבימלך האט געגלוסט סיי [[שרה]] און סיי [[רבקה]], אבער האט זיך נישט צוגערירט צו זיי נאך וואס עס אים קלאר געווארן אז זיי זענען געהייראט, און האט אפילו געבעטן צו בינדן א בונד מיט אברהם און מיט יצחק. אין [[תרגום ירושלמי]] איז אבימלך אידענטיפיצירט מיט מלך ערד.
-== געשטאלט פון אבימלך אין תורה ==
+די שטאט וואו ער האט געקעניגט, [[גרר]], איז אין [[נגב]]. אין [[תרגום ירושלמי]] ווערט אבימלך אידענטיפיצירט אלס מלך ערד{{הערה|{{תנ"ך|בראשית|כ|ב|מפרש=תרגום ירושלמי}}.}}.
-אין ראם פון זיין וואנדערן איז אברהם אריבער וואוינען נעבן פלשתים{{הערה|{{תנ"ך|בראשית|כ|א|יח}}}}. פאר די וואס האבן נאכגעפרעגט וועגן שרה, וואס איז געווען א שיינע, האט ער גענטפערט אז זי איז זיין שוועסטער. אבימלך האט גענומען שרה פאר א ווייב און אין רעזולטאט האט גאט ערשיינט אין זיין [[חלום]]{{הערה|[[מאיר שלו]] צייכנט אין זיין ספר '''ראשית''' (הוצאת [[עם עובד]], 2008) אז דאס איז די ערשטע חלום וואס ווערט דערמאנט אין תנ"ך.}} און האט אים אינפארמירט אז די פרוי איז די פרוי פון אברהם, און אז אבימלך וועט שטארבן אויב ער וועט פארזעצן איר צו האלטן. פון די דיאלאג קען מען פארשטיין אז גאט זאגט עדות אויף אבימלך אז ער האט דאס געטון אומוויסנד, און ער באווייזט זיך עקסטער צו אים כדי אים אפהאלטן פון זינד. צומארגן, דערציילט אבימלך פאר זיינע מענטשן די מעשה, מוסרט אברהם פארן זאגן ליגנט, גיבט אים צוריק זיין ווייב, און שענקט אים אויך א גרויס פארמעגן אלס פארגיטיגונג, אריינגערעכנט [[שאף]] [[רינדער]] און [[קנעכט]], און לאנדט אים אויך צו וואוינען אין זיין לאנד: "הִנֵּה אַרְצִי לְפָנֶיךָ בַּטּוֹב בְּעֵינֶיךָ שֵׁב."{{ביאור|האט איז מיין לאנד פאר דיר, אוואו עס געפעלט דיר זיץ.}}{{הערה|{{תנ"ך|בראשית|כ|טו}}}}
-שפעטער{{הערה|{{תנ"ך|בראשית|כא|כב|לב}}}} טרעפט זיך אבימלך אין באגלייטונג פון פיכול זיין מיליטער מיניסטער, מיט אברהם און בינדט מיט אים א בונד. אברהם מוסרט אים וועגן א ברונעם וואסער וואס אבימלכ'ס מענטשן האבן גערויבט, און אבימלך בארעכטיגט זיך און קערט צוריק די ברונעם. און שווערט אפילו אז די ברונעם געהער צו אברהם, און דעריבער איז איר נאמען באשטימט צו ווערן גערופן [[באר שבע]]. דער פסוק צייכנט אז די באציאונגען האבן פארגעזעצט צו זיין געהעריג, און אז אברהם האט געוואוינט רוהיגערהייט נאך א לאנגע צייט אין פלשתים.
+לויט טייל מפרשים איז "אבימלך" דער טיטל מיט וואס מען האט גערופן אלע קעניגן אין פלשתים, א שטייגער ווי [[פרעה]] אין מצרים.
-אן ענליכע געשעניש האט פאסירט צו יצחק{{הערה|{{תנ"ך|בראשית|כו|א|ל}}}}. ווען אין ארץ כנען האט אויסגעבראכן אן הונגער, האט יצחק נישט פארלאזט דאס לאנד, נאר ער האט אויסגעוועלט צו וואוינען אין [[גרר]], לכאורה אלס די גוטע באציאונגען צווישן דער הערשער און זיין טאטע. אויך אין דעם פאל זאגט יצחק אז זיין ווייב איז זיין שוועסטער פאר די היגע מענטשן וואס פרעגן זיך נאך די שיינע פרוי, אויס מורא אז מען וועט אים פרובירן צו ערמארדן און נעמען [[רבקה]]. אבימלך גיבט אכטונג אין די פאל פון זיך איילן איר צו נעמען, קען זיין אלס פריערידע ערפארונג, און דורכאויס די צייט זעט אדער פארשטייט ער אז רבקה און יצחק זענען געהייראט, וועגן ליבשאפט באווייזן צווישן זיי - "וְהִנֵּה יִצְחָק מְצַחֵק אֵת רִבְקָה אִשְׁתּוֹ". ער רופט יצחק , און מוסרט אים אויף דעם וואס ער האט געזאגט אז רבקה איז זיין שוועסטער, און דאס האט כמעט צוגעברענגט אז אבימלך זאל זינדיגן מיט רבקה. יצחק האט זיך בארעכטיגט אז ער האט ליגנט געזאגט אלס מורא אז מען וועט אים טויטן, און אבימלך האט אנגענומען זיין אנטשולדיגונג מוסרנדיג: "מַה זֹּאת עָשִׂיתָ לָּנוּ? כִּמְעַט שָׁכַב אַחַד הָעָם אֶת אִשְׁתֶּךָ, וְהֵבֵאתָ עָלֵינוּ אָשָׁם."{{ביאור|וואס האסטו אונז געטון? כמעט האט איינער פון פאלק גענומען דיין ווייב, און דו וואלסט געברענגט אויף אונז א שולד.}}{{הערה|{{תנ"ך|בראשית|כו|י}}}}, האט ער געלאזט וויסן אז יצחק האט א קעניגליכע שוץ, און ווער עס וועט טשעפען אים און זיין ווייב וועט באקומען טויט שטראף.
+== שילדערונג אין תורה ==
+===פארכאפונג פון שרה===
+{{ערך מורחב|אברהם'ס אראפגאנג קיין גרר}}
+צווישן זיינע וואנדערנישן איז אברהם אנגעקומען און זיך באזעצט אין גרר נעבן די פלשתים. פאר די וואס האבן זיך נאכגעפרעגט איבער די שיינע פרוי - שרה, האט ער געענטפערט אז זי איז זיין שוועסטער, אויס מורא אז מ'וועט אים הרג'ענען. אבימלך האט געשיקט ברענגען שרה צו זיך, אבער נאך איידער ער האט געהאט א געלעגנהייט צו זינדיגן מיט איר{{הערה|זעט {{מדרש רבה|בראשית|נב|ז}}, געברענגט אין {{תנ"ך|בראשית|כ|ו|אן=ספר|מפרש=רש"י}}.}}, איז גאט געקומען צו אים אין [[חלום]]{{הערה|[[מאיר שלו]] צייכנט אן אין זיין ספר '''ראשית''' (הוצאת עם עובד, 2008) אז דאס איז דער ערשטער חלום וואס ווערט דערמאנט אין תנ"ך.}} און אים אינפארמירט אז די פרוי איז פארהייראט, און אז ער וועט שטארבן אויב ער וועט איר ווייטער האלטן ביי זיך. אבימלך האט זיך פארענטפערט אז ער איז געווען אומוויסנד, נאך וואס זיי האבן זיך אנגעגעבן אלס געשוויסטער. גאט האט אים באפוילן איר צוריקצוגעבן, און דורכדעם וואס אברהם וועט מתפלל זיין פאר אים וועט ער בלייבן לעבן. צומארגנס, דערציילט אבימלך פאר זיינע מענטשן די מעשה, מוסר'ט אברהם פארן זאגן ליגנט און דאס אנברענגען אויף אים, גיבט אים צוריק זיין ווייב, און שענקט אים אויך א גרויס פארמעגן אלס פארגיטיגונג, אריינגערעכנט [[שאף]] און [[רינדער]], [[קנעכט]] און [[דינסט]]ן, און פארבעט אים אויך צו וואוינען אין זיין לאנד: "הִנֵּה אַרְצִי לְפָנֶיךָ בַּטּוֹב בְּעֵינֶיךָ שֵׁב." אברהם האט מתפלל געווען אויף אבימלך און זיינע דינסטן (וועלכע זענען געשטראפט געווארן מיט נישט קענען האבן קינדער), און גאט האט זיי געהיילט{{הערה|{{תנ"ך|בראשית|כ|א|יח}}.}}.
-נאך וואס יצחק ווערט רייך און ברענגט צו אז די פלשתים זאלן מקנא זיין, בעט אים אבימלך אז ער זאל גיין פון דארט און פאקטיש פארטרייבט ער אים. יצחק גייט אריהער וואוינען נישט וויט פון דארט אין [[נחל גרר]]. נאך א צאל קריגערייען ארום די ברונעמס צווישן יצחק און אבימלכ'ס מענטשן, ערשיינט אבימלך אין באגלייטונג פון פיכול זיין מיליטער מינסטער און זיינע גוטע פריינד ביי יצחק און בעט צו פאריכטן זייערע באציאונגען, און בינדט א בונד אויך מיט יצחק פונקט ווי מיט זיין טאטן אברהם, ווייל זיי האבן געזען אז גאט איז מיט אים. יצחק נעמט אים אויף מיט בייזערהייט, אבער ענדע עסט ער מיט אים א סעודה. אבימלך און זיינע מענטשן נעכטיגן אפילו ביי אים, און צופרי שווערן זיי זיך איינער צום צווייטן, א זאך וואס קוקט אויס ווי א בונד.
+===בונד מיט אברהם===
+{{ערך מורחב|בונד פון אברהם און אבימלך}}
+נאכ'ן איינזען אז דער אויבערשטער איז מיט אברהם, איז אבימלך געקומען מיט זיין קריגס מיניסטער פִיכֹל צו שליסן א פרידנס-פּאקט מיט אברהם, אלס באלוינונג אויף דעם וואס זיי האבן אים געלאזט וואוינען ביי זיך{{הערה|{{תנ"ך|בראשית|כא|כב|לב}}}}. אברהם גייט איין, אבער האלט פאָר אבימלך אויף דעם וואס זיינע קנעכט האבן גע'גזל'ט זיינע וואסער ברונעמס, א לעבנס-וויכטיגע רעסורס אין יענע צייט. אבימלך שלאגט אפ די טענות זאגנדיג: "איך ווייס נישט ווער האט דאס געטון, און דו האסט מיר נישט דערציילט דערוועגן, און איך האב נישט געהערט דערפון ביז היינט." אבימלך קערט צוריק די ברונעמס און שווערט אז זיי געהערן צו אברהם, זיי שליסן דעם בונד, און אויף דעם ארויף איז דער נאמען פון דעם פלאץ באשטימט געווארן אלס [[באר שבע]]. דער פסוק באצייכנט אז די באציאונגען האבן פארגעזעצט פרידליך, און אברהם האט געוואוינט רואיגערהייט נאך א לאנגע צייט אין פלשתים, און דארטן אויפגעשטעלט א גאסט הויז וואו ער האט געגעבן צו עסן פאר מענטשן זאלן לויבן דעם אויבערשטן{{הערה|{{בבלי|סוטה|י|א}}.}}.
-פון זיין שטורעמישע רעאקציע פארן אקט פון באהאלטן, און פון זיינע אקטיוון דערנאך, קען מען פארשטיין אז אזעלכע זאכן ווי נעמען אן אשת איש, זענען נישט געווען אנגענומען אונטער אבימלכ'ס הערשאפט. "וַיִּקְרָא אֲבִימֶלֶךְ לְאַבְרָהָם וַיֹּאמֶר לוֹ: מֶה עָשִׂיתָ לָּנוּ וּמֶה חָטָאתִי לָךְ, כִּי הֵבֵאתָ עָלַי וְעַל מַמְלַכְתִּי חֲטָאָה גְדֹלָה, מַעֲשִׂים אֲשֶׁר לֹא יֵעָשׂוּ עָשִׂיתָ עִמָּדִי."{{ביאור|און אבימלך האט גערופן אברהם און אים געזאגט: וואס האסטו געטאן צו אונז און וואס האב איך געזינדיגט, אז דו האסט געברענגט אויף מיר און מיין קעניגרייך א גרויסע זינד, זאכן וואס טארן נישט געשען האסטו געטאן מיט מיר.}}{{הערה|{{תנ"ך|בראשית|כ|ט}}}}.
+===מיט יצחק און רבקה===
+{{ערך מורחב|יצחק'ס אראפגאנג קיין גרר}}
+אן ענליכע געשעעניש האט פאסירט צו יצחק{{הערה|{{תנ"ך|בראשית|כו|א|יב}}}}. ווען אין ארץ כנען האט אויסגעבראכן א הונגער, האט יצחק געוואלט אראפגיין קיין [[מצרים]], אבער גאט האט זיך אנטפלעקט צו יצחק און געהייסן ער זאל נישט פארלאזן דאס לאנד, נאר גיין וואוינען אין [[גרר]]. אויך אין דעם פאל האט יצחק געזאגט פאר די ארטיגע מענטשן וואס האבן זיך נאכגעפרעגט איבער די שיינע פרוי רבקה אז זי איז זיין שוועסטער, אויס מורא אז מען וועט אים ערמארדן צו נעמען [[רבקה]]. דאסמאל האט שוין אבימלך אכטונג געגעבן און זיך נישט געאיילט איר צו נעמען{{הערה|שם=כוא|{{תנ"ך|בראשית|כו|א|מפרש=רמב"ן}}.}}, ווען מיט די צייט איז יצחק געווארן ווייניגער וואכזאם נישט צו צייגן אז זיי זענען פארהייראט, און אבימלך האט געזען פון פענסטער ווי יצחק און רבקה פירן זיך ווי מאן און ווייב - "וְהִנֵּה יִצְחָק מְצַחֵק אֵת רִבְקָה אִשְׁתּוֹ". ער האט גערופן יצחק, און אים פארגעהאלטן אויף דעם וואס ער האט געזאגט אז רבקה איז זיין שוועסטער, וואס האט כמעט צוגעברענגט אז ער און זיינע מענטשן זאל זינדיגן מיט רבקה. יצחק האט זיך בארעכטיגט אז ער האט ליגנט געזאגט אלס מורא אז מען וועט אים טויטן. אבימלך האט באפוילן אז יצחק און רבקה זאלן האבן קעניגליכע שוץ, און ווער עס וועט זיי טשעפען וועט באקומען טויט שטראף.
-== דמותו של אבימלך בפרשנים ==
+===בונד מיט יצחק===
+{{ערך מורחב|בונד פון יצחק און אבימלך}}
+נאך וואס יצחק איז געווארן רייך, האט עס צוגעברענגט אז די פלשתים זאלן מקנא זיין און פארשטאפן די ברונעמס וואס ער האט געגראבן, אין רעזולטאט האט אים אבימלך פארשיקט. יצחק איז אריבער וואוינען ארויס פון שטאט אין [[נחל גרר]]. נאך א צאל קריגערייען ארום די ברונעמס צווישן יצחק און אבימלך'ס מענטשן, איז אבימלך געקומען - אין באגלייטונג פון פיכול זיין קריגס מיניסטער און זיינע פריינד - צו יצחק, און געבעטן צו אויסגלייכן זייערע באציאונגען און ווידער שליסן א בונד, ווייל זיי האבן געזען אז גאט איז מיט אים פונקט ווי ביי זיין טאטע'ן. זיי האבן געגעסן אינאיינעם א סעודה, און אבימלך מיט זיינע מענטשן האבן גענעכטיגט ביי אים, ווען צופרי האבן זיי זיך געשוואוירן איינער צום צווייטן{{הערה|{{תנ"ך|בראשית|כו|יג|לא}}.}}.
-פרשני המקרא ראו את אבימלך באור חיובי פחות מכפי שניתן להתרשם בקריאה ראשונית של הסיפור התנ"כי. הם מדגישים את לקיחתה של שרה בכפייה, ומוצאים במעשה תום לב, אבל לא ניקיון כפיים{{הערה|רש"י, {{תנ"ך|בראשית|כ|ו|קצר=כן}} - על בסיס תשובת ה' לאבימלך}}. שאלה שצריכה להשאל האם באמת אבימלך לא שם לב שאנשיו פוגעים באברהם וביצחק, מנסים לגזול להם את הבארות וסותמים אותם בעפר, כפי שהוא טוען? ומה פשר ניסיון ההתקרבות של אבימלך אל יצחק, לאחר שהוא מגרש אותו מגרר בגלל התעשרותו?
+צווישן די פאסירונגען פון אברהם און פון יצחק האבן אפגעטיילט צענדליגער יארן{{הערה|די געשיכטע מיט אברהם האט זיך אפגעשפילט בעפאר יצחק'ס געבורט; די געשיכטע פון יצחק האט פאסירט ווען ער איז שוין געווען פארהייראט צו רבקה - מיט וועמען ער האט חתונה געהאט ביי די פערציג יאר ({{תנ"ך|בראשית|כה|כ|אן=ספר}}).}}. דער [[רמב"ן]]{{הערה|שם=כוא}} קווענקלט דעריבער אויב אבימלך פון די צייטן פון יצחק איז דער זעלבער אבימלך פון די צייטן פון אברהם, אדער איז עס אן אנדערער און אלע קעניגן פון פלשתים האט מען גערופן אבימלך. דער רמב"ן ברענגט די דעה פון [[אונקלוס]] אז ער איז געווען א זון פונעם ערשטן אבימלך. אויך דער [[רד"ק]] זאגט אז עס איז געווען א זון אדער אייניקל{{הערה|דארט=כוא|רד"ק, דארט}}. דאקעגן דער [[רבינו בחיי]] זאגט אז עס איז דער זעלבער אבימלך פון די צייטן פון אברהם{{הערה|דארט=כוא|רבינו בחיי, דארט}}.
-[[קובץ:Wenceslas Hollar - Isaac and Abimelech (State 2).jpg|ממוזער|אבימלך ויצחק]]
-בהשוואה למעשה דומה בעברם של אברהם ושרה, אז לקח [[פרעה (אישיות מהתנ"ך)|פרעה]] מלך מצרים את שרה לאחר שאברהם אמר שהיא אחותו{{הערה|{{תנ"ך|בראשית|יב}}}}, בניגוד לאבימלך שיוצר דו-שיח עם אברהם, פרעה לא נותן לאברהם להצטדק, אלא אומר את דבריו, ולאחר מכן, מגרש אותו מארצו, בעוד שאבימלך מפצה אותו, ואף מגלה כלפיו יחס ידידותי, ומציע לו להתגורר היכן שיחפוץ.
-חוקרים עמדו על כך שסיפור אבימלך תאם את הנוהג, המתבטא בחוקים אשוריים בני התקופה: "כי יסית איש זר – לא אביה, לא אחיה, לא בנה – את אשת איש לצאת עמו לדרך, והוא לא ידע כי אשת איש היא, שבוע יישבע האיש ונתן שני ככרות בדיל לבעל האשה" (חוקי אשור התיכונה, A 22). אבימלך אכן נשבע כאמור על חפותו ואכן מפצה את הבעל כחוק ויותר ממנו{{הערה|1=[[חגי משגב]], [http://www.929.org.il/chapter/20/post/620 למה הוא עשה את זה?], בפרויקט [[929 - תנ"ך ביחד]]}}.
+== זיין נאמען אין תהלים ==
+אין {{תנ"ך|תהילים|לד|א|לאנג=יא}}, ווערט דערמאנט א געשיכטע וואס [[דוד המלך]] האט געהאט מיט אבימלך: "לְדָוִד - בְּשַׁנּוֹתוֹ אֶת-טַעְמוֹ, לִפְנֵי אֲבִימֶלֶךְ; וַיְגָרְשֵׁהוּ, וַיֵּלַךְ." די מפרשים אידענטיפיצירן יענער אבימלך אלס [[אכיש]]. [[רש"י]] ערקלערט אז אזוי האט מען גערופן אלע קעניגן פון פלשתים - אבימלך, ווי אלע קעניגן פון מצרים - פרעה. דער [[אבן עזרא]] און דער [[רד"ק]] זאגן אז אכיש האט געהאט נאך א נאמען, אבימלך.
-ה[[רמב"ן]]{{הערה|רמב"ן, {{תנ"ך|בראשית|כו|א}}}} תוהה האם אבימלך בסיפור על אברהם הוא אותו אבימלך בסיפור על יצחק, או שמא כל מלכי פלשתים היה שמם אבימלך, כשם שמלך פלשתים בתקופתו של דוד היה שמו אבימלך, ומביא את דעת [[אונקלוס]] כי אבימלך בימי יצחק, היה בנו של אבימלך של אברהם{{הערה|מה שטורד את הרמב"ן הוא הפער הכרונולוגי בין שני הסיפורים, העומד על ארבעים שנה, אם לא יותר, מכיוון שיצחק נשא את רבקה בגיל ארבעים, על פי האמור ב{{תנ"ך|בראשית|כה|כ|קצר=כן}}.}}. גם ה[[רד"ק]] נקט{{הערה|בפירושו על {{תנ"ך|בראשית|כו|א}}}}, שאין זה אותו אבימלך. לעומתם, [[בחיי בן אשר|רבינו בחיי]] לא מוטרד מהפער הכרונולוגי וסובר כי מדובר באותו אבימלך בשני הסיפורים.
+== אין חז"ל ==
+לויט ווי דערמאנט אין חז"ל איז אבימלך נישט געווען אזוי ערליך ווי ער האט זיך אהערגעשטעלט, נאר ווייל השי"ת האט אים מיט געוואלד צוריקגעהאלטן האט ער נישט געזינדיגט{{הערה|{{מדרש רבה|שמות|כ|א}}}}, און אפילו ווען שרה האט איר געזאגט אז זי איז אן אשת איש האט ער זיך נישט צוריקגעהאלטן ביז ער האט באקומען די מכות{{הערה|{{מדרש רבה|בראשית|מא|ב}}}}. אברהם האט נישט געוואלט וואוינען נאנט צו אים, צוליב "במושב לצים לא ישב"{{הערה|{{מדרש רבה|בראשית|סא}}}}. אבימלך איז אבער געווען ערליכער ווי אנדערע מענטשן אין זיין לאנד{{הערה|מדרש הגדול אויף בראשית כ,ה}}, און ער האט געהייסן א חסיד שבאומות{{הערה|[[פסיקתא זוטרתי]] אויף בראשית כ,טו}}. אין [[מדרש תהלים]] שטייט{{הערה|{{תנ"ך|תהילים|לד|א}}.}}, אז אכיש ווערט אנגערופן אבימלך, וויבאלד ער איז געווען א צדיק ווי אבימלך פון די געשיכטע מיט שרה, און האט נישט גע'הרג'עט דוד.
-== מקור השם ==
+ווען אבימלך האט געזען די ניסים וועלכע זענען געשען צו אברהם, האט ער מיטגעשיקט זיין טאכטער צו זיין א דינסט אין שטוב פון אברהם{{הערה|{{מדרש רבה|בראשית|מה|ב}}}}.
-השם "אבימלך" בדומה לשמו של שר צבאו "פיכל" - הוא שם שמי ולא פלישתי. אף שהפלשתים פלשו ממערב דרך הים התיכון, וכונו לכן "[[גויי הים]]", כנראה שבכדי להתאזרח במרחב הקיים, הם אימצו שמות שמים שהגיעו דווקא ממזרח.
-מקור השם "אבימלך" יכול להתפרש בכמה צורות:
+לויט [[ספר הישר (אגדה)|ספר הישר]], האט דער אבימלך פון די צייטן פון אברהם געלעבט 193 יאר{{הערה|ספר הישר, פרשת וירא}}.
-* אבי-מלך - '''שאביו היה מלך'''. כלומר מלך שממשיך את השושלת המלכותית, ולא התחיל אותה מעצמו.
-* מלשון האליל [[מולך]] (מלך, מילכום), שאותו כנראה עבדו פלשתים. שימוש בשם האליל או האל כבסיס לשם האדם בהטיות ובצירופים שונים, היה מקובל בתקופת המקרא (המקבילה הישראלית הייתה בשם "אביה" או "אביאל"). הדבר נועד ליצור זיקה בין האדם לאל שהאמין בו, לעיתים להורות על יעוד אלוקי מיוחד שהאדם התברך בו. במקרה של מלכים כמו אבימלך הדבר נועד לרמוז על כך שמלכותו של המלך איננה סתם אנושית אלא אלוקית, ויש למלך מעמד אלוקי.
-== צו ליינען מער ==
+== אין היסטארישע פארשונג ==
-*לורית רמון''', בעד החלון נשקפה: השתקפות המווטיב במקרא ובספרות הבתר מקראית''':תל אביב: הילל בן חיים-[[הוצאת הקיבוץ המאוחד|הקיבוץ המאוחד]], 2012. בתוך פרק שני סעיף ז 'וישקף אבימלך פלשתים בעד החלון', בראשית כו' 11-6. מקורות בתר מקראיים לתמונת אבימלך המשקיף בחלון. עמ' 211-202.
+[[טעקע:Wenceslas Hollar - Isaac and Abimelech (State 2).jpg|ממוזער|אבימלך און יצחק, אין א קריצונג פון 17'טן יארהונדערט]]
+פארשער האבן אנאליזירט אבימלך'ס אויפפירונג ביי די געשיכטע, וואס אנדערש פון פרעה וועלכע האט בייזערהייט פארטריבן אברהם פון זיין לאנד נאך אן ענליכע פאסירונג מיט שרה ווי געשילדערט אין די תורה{{הערה|{{תנ"ך|בראשית|יב}}.}}, האט אבימלך פארגיטיגט אברהם, און אים פארבעטן אין זיין לאנד. דאס איז אין איינקלאנג מיט א פירונג דערמאנט אין די אשור'ישע געזעצן: "אז א פרעמדער - נישט איר טאטע, ברודער אדער זון - וועט איינרעדן פאר א פרעמדע פרוי צו גיין מיט אים אין וועג, נישט וויסנדיג אז זי איז פארהייראט, זאל דער מענטש שווערן און געבן צוויי שטיקער בליי פארן מאן פון די פרוי" (מיטל-אשור'ישע געזעצן, A22). אבימלך האט טאקע געשוואוירן וועגן זיין אומשולד ווי ערווענט, און האט אויך ברייט פארגיטיגט איר מאן{{הערה|[[חגי משגב]], [https://www.929.org.il/page/20/post/620 למה הוא עשה את זה?], אין פראיעקט "929 - תנ"ך ביחד".}}.
-== דרויסנדע לינקס ==
+== מקור פון נאמען ==
-{{ויקישיתוף בשורה}}
+דער נאמען "אבימלך", פונקט ווי דער נאמען פון זיין מיליטער מיניסטער "פיכל", איז א [[סעמיטישע שפראכן|סעמיטישער]] נאמען. טראץ וואס די פלשתים האבן אינוואדירט פון מערב זייט פון מיטללענדישן ים און האבן דעריבער גערעדט אן אנדערן שפראך, האבן זיי ווי עס שיינט אנגענומען סעמיטישע נעמען וואס קומען דווקא פון מזרח, כדי זיך צו איינגלידערן אין געגנט. לויט טייל פארשער זענען געווען צוויי פעלקער וועלכע האבן געטראגן דעם נאמען פלשתים, און די פלשתים פון די תקופה פון די אבות זענען געווען איידער דער אריינדרינגונג פון די "[[גויי הים]]" - די שפעטערע פלשתים פון [[תנ"ך|נ"ך]] - און זענען יא געווען פון סעמיטישן אפשטאם{{הערה|זעט: [[יהושע גרינץ]], '''מוצאי דורות''', 99–129}}.
+מעגליכע באדייטן פאר'ן נאמען "אבימלך" קענען זיין:
+* אבי-מלך - '''אביו היה מלך''' - זיין טאטע איז געווען קעניג. א קעניג וואס ציט ווייטער א קעניגליכע דינאסטיע.
+* אויפ'ן נאמען פונעם אפגאט [[מולך]] (מלך, מילכום), וועם די פלשתים האבן ווארשיינליך געדינט, ווי עס איז דאן געווען איינגעפירט צו געבן נעמען נאך אפגעטער{{הערה|[https://edu.929.org.il/class/הברית-בין-אברהם-לאבימלך/ הברית בין אברהם לאבימלך], אין פראיעקט "929 - תנ"ך ביחד".}}.
+דעם נאמען טרעפט מען אויך שפעטער אין די [[ספר שופטים|תקופת השופטים]], ביי [[אבימלך בן גדעון]]. אן ענליכער נאמען געפונט זיך אין די [[אמארנא בריוון]]: אבימילכי דער [[אוראלט מצרים|מצר'ישער]] גובערנאטאר פון [[צור]].
+==צו ליינען מער==
+* {{צ-בוך|מחבר=רוזנפלד יקותיאל|נאמען=על פרשת השבוע|מקום הוצאה=בני ברק|שנת הוצאה=2018}}
+== דרויסנדיגע לינקס ==
+{{ויקישיתוף בשורה|Category:Abimelech}}
 * {{אוצר ישראל|א|57|אֲבִימֶלֶךְ|עמודים=41–42}}
-==טייטש ==
-{{ביאורים}}
 ==רעפערענצן==
 {{רעפערענצן}}
-[[קטגוריה:מלכי הגויים בתנ"ך]]
+[[קאַטעגאָריע:גוי'אישע קעניגן אין תנ"ך]]
-[[קטגוריה:פלשתים]]
+[[קאַטעגאָריע:פלשתים]]
-[[קטגוריה:פרשת וירא]]
+[[קאַטעגאָריע:פרשת וירא]]
-[[קטגוריה:פרשת תולדות]]
+[[קאַטעגאָריע:פרשת תולדות]]
-[[קטגוריה:בריתות במקרא]]
+[[קאַטעגאָריע:בונדן אין תנ"ך]]
+[[קאַטעגאָריע:המכלול ארטיקלען]]
+[[he:אבימלך מלך גרר]]

אונטערשייד צווישן ווערסיעס פון "אבימלך מלך גרר"

יעצטיגע רעוויזיע זינט 08:21, 8 יולי 2024

אינהאַלט

שילדערונג אין תורה

פארכאפונג פון שרה

בונד מיט אברהם

מיט יצחק און רבקה

בונד מיט יצחק

זיין נאמען אין תהלים

אין חז"ל

אין היסטארישע פארשונג

מקור פון נאמען

צו ליינען מער

דרויסנדיגע לינקס

רעפערענצן

נאוויגאציע מעניו

אונטערשייד צווישן ווערסיעס פון "אבימלך מלך גרר"

יעצטיגע רעוויזיע זינט 08:21, 8 יולי 2024

שילדערונג אין תורה

פארכאפונג פון שרה

בונד מיט אברהם

מיט יצחק און רבקה

בונד מיט יצחק

זיין נאמען אין תהלים

אין חז"ל

אין היסטארישע פארשונג

מקור פון נאמען

צו ליינען מער

דרויסנדיגע לינקס

רעפערענצן

נאוויגאציע מעניו

זוכן