אונטערשייד צווישן ווערסיעס פון "רוי:אסטראנאמיע"
קפיצה לניווט
קפיצה לחיפוש
ק (אוועקגענומען קאַטעגאָריע:אומבאקוקט דורך HotCat) צייכן: באקוקט |
ק (החלפת טקסט – "{{דעסקריפציע||ענגליש=" ב־"{{דעסקריפציע||ענגליש = ") |
||
| (6 מיטלסטע ווערסיעס פון 2 באַניצער נישט געוויזן.) | |||
| שורה 1: | שורה 1: | ||
[[טעקע:Moon_Dedal_crater.jpg|קליין|180px| | {{דעסקריפציע||ענגליש = scientific study of celestial objects and phenomena|העב=חקר היקום וגופים שמיימיים|דייטש=Wissenschaft zur Untersuchung von Himmelskörpern|}} | ||
[[טעקע:Moon_Dedal_crater.jpg|קליין|180px|דאָס געזיכט פון דער [[לבנה]]. אַ בילד פונעם [[קאָסמאָסשיף]] "אַפּאָלאָ", 1969]] | |||
'''אַסטראָנאָמיע''' (פון {{שפראך-el|ἀστρονομία}}) איז די [[נאטור-וויסנשאפטן|נאטור-וויסנשאפט]] וואס באהאנדלט [[אסטראנאמישער אביעקט|הימלישע אביעקטן]] און פענאמענען, און אַלעס וועגן אַנטוויקלונגען אַרום אונזער וועלט ווי צ.ב. די זון מיט דער לבנה, שטערן און אַלע הימל געשעענישן. | |||
אַסטראָנאָמיע ווערט גערעכענט אַלס זייער אַן אַלטע וויסנשאַפט, וואָס עס איז דערקענט שוין צום וויינעגסטן ארום 6000 יאָר. סי טוט אנווענדן [[מאטעמאטיק]], [[פיזיק]] און [[כעמיע]] בכדי אויפצוקלערן די היסטאריע פון די הימלישע אביעקטן, כולל [[פלאנעט | אַסטראָנאָמיע ווערט גערעכענט אַלס זייער אַן אַלטע וויסנשאַפט, וואָס עס איז דערקענט שוין צום וויינעגסטן ארום 6000 יאָר. סי טוט אנווענדן [[מאטעמאטיק]], [[פיזיק]] און [[כעמיע]] בכדי אויפצוקלערן די היסטאריע פון די הימלישע אביעקטן, כולל [[פלאנעט]]ן, [[נאטירליכער סאטעליט|לבנות]], [[שטערן]], [[נעפל (אסטראנאמיע)|נעפלען]], [[גאלאקסיע]]ס און [[קאמעט]]ן; די פענאמענען שליסן איין סופערנאווע אויפרייסן, קוואסארן, בלאזארן, פולסארן און קאסמישע מיקראכוואליע הינטערגרונט שטראלונג. אין אלגעמיין געהערן אלע פענאמענען וואס שטאמען פון אינדרויסן דער [[ערד'ס אטמאספער]] צו אסטראנאמיע. א צווייג פון אסטראנאמיע גערופן [[קאסמאלאגיע]] איז די שטודיע פונעם [[אוניווערס]] אינגאנצן.<ref>{{cite book|last1=Unsöld|first1=Albrecht|last2=Baschek|first2=Bodo|title=Classical Astronomy and the Solar System – Introduction|date=2001|pages=1}}</ref> | ||
אַסטראָנאָמיע העלפט אונז מיט אונזער צייט און נוצן זיך מיט דעם נויטיגן [[קאַלענדאַר]] וואָס פירט אונזערע טעג, וואָכן, חדשים, און יאָרן אין זייער שטייגער, לויט די [[זון]] אָדער ([[לבנה]]). | אַסטראָנאָמיע העלפט אונז מיט אונזער צייט און נוצן זיך מיט דעם נויטיגן [[קאַלענדאַר]] וואָס פירט אונזערע טעג, וואָכן, חדשים, און יאָרן אין זייער שטייגער, לויט די [[זון]] אָדער ([[לבנה]]). | ||
אין די אמאליגע צייטן איז אסטראנאמיע געווען די אבזערוואציעס און פאראויסזאגען פון די באוועגונגען פון די הימלישע קערפער וואס מען קען זען מיט די אויגן. היינט ווערט אסטראנאמיע אפט גערעכנט כמעט די זעלבע ווי [[אסטראפיזיק]].<ref>{{cite book|last1=Unsöld|first1=Albrecht|last2=Baschek|first2=Bodo|title=Classical Astronomy and the Solar System|date=2001|pages=6–9}}</ref> | אין די אמאליגע צייטן איז אסטראנאמיע געווען די אבזערוואציעס און פאראויסזאגען פון די באוועגונגען פון די הימלישע קערפער וואס מען קען זען מיט די אויגן. היינט ווערט אסטראנאמיע אפט גערעכנט כמעט די זעלבע ווי [[אסטראפיזיק]].<ref>{{cite book|last1=Unsöld|first1=Albrecht|last2=Baschek|first2=Bodo|title=Classical Astronomy and the Solar System|date=2001|pages=6–9}}</ref> | ||
== היסטאריע == | == היסטאריע == | ||
די ערשטע | די ערשטע אסטראנאמער האבן געזען די שטערן נאר מיט זייערע אויגן. זיי האבן געמאכט [[מאפע]]ס פון די שטערן און מיט זיי אויסגערעכנט וועלכע צייט אין יאר איז עס.<ref>{{citeweb|url=http://www.gutenberg.org/catalog/world/readfile?fk_files=17322&pageno=5|title=An online book - Gutenberg history of Astronomy}}</ref> די פריערדיגע [[ציוויליזאציע]]ס, ווי די [[מאיא]] און די [[אוראלט עגיפטן|אוראלטע עגיפטישע]] האבן געבויט [[אבזערוואטאריע]]ס צו קוקן אויף די שטערן און מאכן שטערן מאפעס. זיי האבן אויך אויסגעטראכט וואו די [[ערד-פלאנעט|ערד]] געפינט זיך אינעם [[אוניווערס]]. | ||
זיי האבן געהאלטן אז די ערד איז דער צענטער פונעם אוניווערס און די זון, די לבנה און די שטערן דרייען זיך ארום דער ערד. דאס ווערט גערופן דער געאצענטרישער מאדעל פונעם אוניווערס, אדער די פטאלעמי־סיסטעם.<ref>{{cite book|last=DeWitt|first=Richard|title=Worldviews: An Introduction to the History and Philosophy of Science|date=2010|publisher=Wiley|location=Chichester, England|isbn=978-1-4051-9563-8|page=113|chapter=The Ptolemaic System}}</ref> | זיי האבן געהאלטן אז די ערד איז דער צענטער פונעם אוניווערס און די זון, די לבנה און די שטערן דרייען זיך ארום דער ערד. דאס ווערט גערופן דער געאצענטרישער מאדעל פונעם אוניווערס, אדער די פטאלעמי־סיסטעם.<ref>{{cite book|last=DeWitt|first=Richard|title=Worldviews: An Introduction to the History and Philosophy of Science|date=2010|publisher=Wiley|location=Chichester, England|isbn=978-1-4051-9563-8|page=113|chapter=The Ptolemaic System}}</ref> | ||
א גאר וויכטיגע אנטוויקלונג איז געווען דער אנהייב פון מאטעמאטישער און וויסנשאפטליכער אסטראנאמיע, וואס האט אנגעהויבן ביי די בבליים, וואס האבן אראפגעלייגט די | א גאר וויכטיגע אנטוויקלונג איז געווען דער אנהייב פון מאטעמאטישער און וויסנשאפטליכער אסטראנאמיע, וואס האט אנגעהויבן ביי די בבליים, וואס האבן אראפגעלייגט די יסודות פאר שפעטערדיקע אסטראנאמישע טראדיציעס אין אנדערע ציוויליזאציעס.<ref>{{cite journal|title=Scientific Astronomy in Antiquity|author=Aaboe, A.|journal=[[Philosophical Transactions of the Royal Society]]|volume=276|issue=1257|date=1974|pages=21–42|jstor=74272|doi=10.1098/rsta.1974.0007|bibcode=1974RSPTA.276...21A}}</ref> די בבליים האבן אנטפלעקט אז ליקוי לבנה'ס חזר'ן זיך איבער אין א ציקל וואס מען רופט א סאראס.<ref>{{cite web|url=http://sunearth.gsfc.nasa.gov/eclipse/SEsaros/SEsaros.html|title=Eclipses and the Saros|publisher=NASA|accessdate=28סטן אקטאבער 2007|archiveurl=https://web.archive.org/web/20071030225501/http://sunearth.gsfc.nasa.gov/eclipse/SEsaros/SEsaros.html|archivedate=30סטן אקטאבער 2007|deadurl=yes}}</ref> | ||
נאך די בבליים זענען זינענדיקע פאראויסיקע טריט אין אסטראנאמיע געמאכט אין [[אוראלט גריכנלאנד]] און דער העלעניסטישער וועלט. האט געזוכט א ראציאנאלע פיזיקאלישע אויפקלערונג פאר הימלישע פענאמענען.<ref>{{Cite book|last=Krafft|first=Fritz|date=2009|contribution=Astronomy|editor-last=Cancik|editor-first=Hubert|editor2-last=Schneider|editor2-first=Helmuth|title=Brill's New Pauly|ref=harv|title-link=Brill's New Pauly}}</ref> אין דעם 3טן יארהונדערט פאר דער ציווילער רעכענונג האט [[אריסטארכוס פון סאמאס]] געשאצט די גרייס און דיסטאנץ פון דער לבנה און דער זון, און ער האט פארגעשטעלט א מאדעל פון דער [[זון סיסטעם]] וואו | נאך די בבליים זענען זינענדיקע פאראויסיקע טריט אין אסטראנאמיע געמאכט אין [[אוראלט גריכנלאנד]] און דער העלעניסטישער וועלט. האט געזוכט א ראציאנאלע פיזיקאלישע אויפקלערונג פאר הימלישע פענאמענען.<ref>{{Cite book|last=Krafft|first=Fritz|date=2009|contribution=Astronomy|editor-last=Cancik|editor-first=Hubert|editor2-last=Schneider|editor2-first=Helmuth|title=Brill's New Pauly|ref=harv|title-link=Brill's New Pauly}}</ref> אין דעם 3טן יארהונדערט פאר דער ציווילער רעכענונג האט [[אריסטארכוס פון סאמאס]] געשאצט די גרייס און דיסטאנץ פון דער לבנה און דער זון, און ער האט פארגעשטעלט א מאדעל פון דער [[זון סיסטעם]] וואו די ערד און די פלאנעטן דרייען זיך ארום דער זון, וואס מען רופט היינט דעם [[העליאצענטריזם|העליאצענטרישן]] מאדעל.<ref>{{cite journal|title=Aristarchus's On the Sizes and Distances of the Sun and the Moon: Greek and Arabic Texts|journal=Archive for History of Exact Sciences|date=May 2007|first=J.L.|last=Berrgren|author2=Nathan Sidoli|volume=61|issue=3|pages=213–54|doi=10.1007/s00407-006-0118-4}}</ref> אין דעם 2טן יארהונדערט פאר דער ציווילער רעכענונג האט היפארכוס אנטפלעקט [[פרעצעסיע]], האט אויסגערעכנט די גרייס און דיסטאנץ פון דער לבנה און האט ערפינדעט די ערשטע אסטראנאמישע געצייג ווי דער [[אסטראלאב]].<ref>{{cite web|url=http://www-groups.dcs.st-and.ac.uk/~history/Biographies/Hipparchus.html|title=Hipparchus of Rhodes|last=|first=|date=|website=|publisher=School of Mathematics and Statistics, [[University of St Andrews]], Scotland|accessdate=28סטן אקטאבער 2007|archiveurl=https://web.archive.org/web/20071023062202/http://www-groups.dcs.st-and.ac.uk/~history/Biographies/Hipparchus.html|archivedate=23סטן אקטאבער 2007|deadurl=no}}</ref> היפארכוס האט אויך געשאפן א קאטאלאג פון 1020 שטערן, און מערסטע פון די [[שטערנגרופע]]ס פון דעם צפונדיקן האלבקיילעך שטאמען פון גריכישער אסטראנאמיע.<ref>{{cite book|last=Thurston|first=H.|title=Early Astronomy|url=https://books.google.com/books?id=rNpHjqxQQ9oC&pg=PA2|year=1996|publisher=Springer Science & Business Media|isbn=978-0-387-94822-5|page=2}}</ref> | ||
=== וויסנשאפטליכע רעוואלוציע === | === וויסנשאפטליכע רעוואלוציע === | ||
[[טעקע:Galileo_moon_phases.jpg|קליין|[[גאלילעא גאלילעי|גאלילעא'ס סקיצעס]] און | [[טעקע:Galileo_moon_phases.jpg|קליין|[[גאלילעא גאלילעי|גאלילעא'ס סקיצעס]] און אבזערוואציעס פון דער [[לבנה]] האבן אנטפלעקט אז דער אייבערפלאך איז בערגיק.]] | ||
[[טעקע:Medieval_Astronomy_(f.4v).jpg|קליין|אן אסטראנאמישע קארטע פון א פריערדיגן וויסנשאפטליכן כתב־יד, בערך 1000|טעקסט=]] | [[טעקע:Medieval_Astronomy_(f.4v).jpg|קליין|אן אסטראנאמישע קארטע פון א פריערדיגן וויסנשאפטליכן כתב־יד, בערך 1000|טעקסט=]] | ||
במשך דעם [[רענעסאנס]] האט [[ניקאליי קאפערניק]] פארגעשטעלט א העליאצענטרישן מאדעל פון דער זונסיסטעם. זיין ווערק איז געווארן פארטיידיקט דורך [[גאלילעא גאלילעי]] און פארברייטערט דורך [[יאהאנעס קעפלער]]. קעפלער איז געווען דער ערשטער וואס האט אויסגעקלערט א סיסטעם וואס האט געהעריג באשריבן די פרטים פון דער באוועגונג פון די פלאנעטן ארום דער זון. However, קעפלער האט אבער נישט מצליח געווען צו פארמולירן א טעאריע וואס לינג אונטער די געזעצן וואס ער האט אנגעשריבן.<ref>Forbes, 1909, pp. 49–58</ref> ענדלעך האט [[אייזיק ניוטאן]], מיט זיין ערפינדונג פון הימלישער דינאמיק און זיין [[גראוויטאציע|געזעץ פון גראוויטאציע]], אויפגעקלערט די באוועגונגען פון די פלאנעטן. אויך האט ניוטאן אנטוויקלט דעם [[שפיגל-טעלעסקאפ]].<ref name="f58-64">Forbes, 1909, pp. 58–64</ref> | במשך דעם [[רענעסאנס]] האט [[ניקאליי קאפערניק]] פארגעשטעלט א העליאצענטרישן מאדעל פון דער זונסיסטעם. זיין ווערק איז געווארן פארטיידיקט דורך [[גאלילעא גאלילעי]] און פארברייטערט דורך [[יאהאנעס קעפלער]]. קעפלער איז געווען דער ערשטער וואס האט אויסגעקלערט א סיסטעם וואס האט געהעריג באשריבן די פרטים פון דער באוועגונג פון די פלאנעטן ארום דער זון. However, קעפלער האט אבער נישט מצליח געווען צו פארמולירן א טעאריע וואס לינג אונטער די געזעצן וואס ער האט אנגעשריבן.<ref>Forbes, 1909, pp. 49–58</ref> ענדלעך האט [[אייזיק ניוטאן]], מיט זיין ערפינדונג פון הימלישער דינאמיק און זיין [[גראוויטאציע|געזעץ פון גראוויטאציע]], אויפגעקלערט די באוועגונגען פון די פלאנעטן. אויך האט ניוטאן אנטוויקלט דעם [[שפיגל-טעלעסקאפ]].<ref name="f58-64">Forbes, 1909, pp. 58–64</ref> | ||
פארבעסערונגען אין די גרייס און קוואליטעט פונעם טעלעסקאפ האבן געברענגט נייע אויפדעקונגען. דער ענגלישער אסטראנאם דזשאן פלאמסטיד האט קאטאלאגירט מער ווי 3000 שטערן,<ref>Chambers, Robert (1864) ''[[Chambers Book of Days]]''</ref> דער אסטראנאם [[וויליאם הערשל]] האט געמאכט א פרטימדיקן קאטאלאג פון נעפלקייט און גרופקעס און אין 1781 האט ער אנטפלעקט דעם פלאנעט [[אוראנוס]] | פארבעסערונגען אין די גרייס און קוואליטעט פונעם טעלעסקאפ האבן געברענגט נייע אויפדעקונגען. דער ענגלישער אסטראנאם דזשאן פלאמסטיד האט קאטאלאגירט מער ווי 3000 שטערן,<ref>Chambers, Robert (1864) ''[[Chambers Book of Days]]''</ref> דער אסטראנאם [[וויליאם הערשל]] האט געמאכט א פרטימדיקן קאטאלאג פון נעפלקייט און גרופקעס און אין 1781 האט ער אנטפלעקט דעם פלאנעט [[אוראנוס]] דעם ערשטן נייעם פלאנעט וואס מ'האט געפונען.<ref>Forbes, 1909, pp. 79–81</ref> דער דיסטאנץ צו א שטערן האט מען אנאנסירט אין 1838 ווען [[פרידריך בעסל]] האט געמאסטן דעם [[פאראלאקס]] פון [[61 Cygni]].<ref>Forbes, 1909, pp. 147–50</ref> | ||
דער עקזיסטענץ פון דער ערד'ס גאלאקסיע, דער [[מילכיגער וועג]], ווי אן אייגענע גרופע פון שטערן האט מען נאר באוויזן אין דעם 20סטן יארהונדערט, צוזאמען מיטן עקזיסטענץ פון "דרויסנדיקע" גאלאקסיעס. אז מען האט אבזערווירט ווי יענע גאלאקסיעס ציען זיך צוריק האט דאס געברענגט צו אנטפלעקן די פארברייטערונג פונעם [[אוניווערס]].<ref name="Belkora2003">{{cite book|author=Belkora, Leila|title=Minding the heavens: the story of our discovery of the Milky Way|isbn=978-0-7503-0730-7|url=https://books.google.com/?id=qBM-wez94WwC&printsec=frontcover|publisher=[[CRC Press]]|date=2003|pages=1–14}}</ref> טעארעטישע אסטראנאמיע האט געברענגט צו ספעקולאציעס וועגן דעם עקזיסטענס פון אזעלכע אביעקטן ווי [[שווארצע לאך|שווארצע ליכער]] און [[נייטראנען שטערן]], וואס | דער עקזיסטענץ פון דער ערד'ס גאלאקסיע, דער [[מילכיגער וועג]], ווי אן אייגענע גרופע פון שטערן האט מען נאר באוויזן אין דעם 20סטן יארהונדערט, צוזאמען מיטן עקזיסטענץ פון "דרויסנדיקע" גאלאקסיעס. אז מען האט אבזערווירט ווי יענע גאלאקסיעס ציען זיך צוריק האט דאס געברענגט צו אנטפלעקן די פארברייטערונג פונעם [[אוניווערס]].<ref name="Belkora2003">{{cite book|author=Belkora, Leila|title=Minding the heavens: the story of our discovery of the Milky Way|isbn=978-0-7503-0730-7|url=https://books.google.com/?id=qBM-wez94WwC&printsec=frontcover|publisher=[[CRC Press]]|date=2003|pages=1–14}}</ref> טעארעטישע אסטראנאמיע האט געברענגט צו ספעקולאציעס וועגן דעם עקזיסטענס פון אזעלכע אביעקטן ווי [[שווארצע לאך|שווארצע ליכער]] און [[נייטראנען שטערן]], וואס אסטראנאמער ניצן אויפצוקלערן געוויסע אבזערווירטע פענאמענען ווי [[קוואסאר]]ן, [[פולסאר]]ן, [[בלאזאר]]ן און [[ראדיא גאלאקסיעס]]. אין דעם 20סטן יארהונדערט האט מען פארמולירט די [[אורקנאל]] {{ענ|Big Bang}} טעאריע, און א ראיה דערצו די קאסמישע מיקראכוואליע אונטערשלאק שטראלונג און האבל'ס געזעץ. אין פעברואר 2016 האט מען אנטפלעקט אז דעם סעפטעמבער פריער האט מען אפגעשפירט גראוויטאציע־כוואליעס.<ref name="Discovery 2016">{{cite journal|title=Einstein's gravitational waves found at last|journal=Nature News|url=http://www.nature.com/news/einstein-s-gravitational-waves-found-at-last-1.19361|date=11 February 2016|last=Castelvecchi|first=Davide|last2=Witze|first2=Witze|doi=10.1038/nature.2016.19361|accessdate=11 February 2016}}</ref><ref name="Abbot">{{cite journal|title=Observation of Gravitational Waves from a Binary Black Hole Merger|authors=B.P. Abbott (LIGO Scientific Collaboration and Virgo Collaboration)|journal=Physical Review Letters|year=2016|volume=116|issue=6|pages=061102|doi=10.1103/PhysRevLett.116.061102|pmid=26918975|bibcode=2016PhRvL.116f1102A|arxiv=1602.03837|display-authors=etal}}</ref> | ||
== | == אבזערוואציע-אסטראנאמיע == | ||
דער הויפט מקור פון אינפארמאציע וועגן [[הימלישער קערפער|הימלישע קערפערס]] און אנדערע אביעקטן איז [[ליכט|זעבארע ליכט]] אדער | דער הויפט מקור פון אינפארמאציע וועגן [[הימלישער קערפער|הימלישע קערפערס]] און אנדערע אביעקטן איז [[ליכט|זעבארע ליכט]] אדער מער אין אלגעמיין [[עלעקטראמאגנעטישע שטראלונג]].<ref>{{cite web|url=http://imagine.gsfc.nasa.gov/docs/science/know_l1/emspectrum.html|title=Electromagnetic Spectrum|last=|first=|date=|website=|publisher=NASA|accessdate=17טן נאוועמבער 2016|archiveurl=https://web.archive.org/web/20060905131651/http://imagine.gsfc.nasa.gov/docs/science/know_l1/emspectrum.html|archivedate=5טן סעפטעמבער 2006|deadurl=yes}}</ref> אבזערוואציע־אסטראנאמיע קען מען קאטעגאריזירן לויט דעם טייל פונעם [[עלעקטראמאגנעטישער ספעקטער|עלעקטראמאגנעטישן ספעקטער]] וואו מען האט געמאכט די אבזערוואציעס. טיילן פון דעם ספעקטער קען מען אבזערווירן פון דער ערד'ס אייבערפלאך, אבער אנדערע טיילן קען מען אבזערווירן נאר פון גרויסע הייכן אדער אינדרויסן פון דער ערד'ס אטמאספער. | ||
=== ראדיא-אסטראנאמיע === | === ראדיא-אסטראנאמיע === | ||
[[טעקע:USA.NM.VeryLargeArray.02.jpg|קליין|א [[ראדיא-טעלעסקאפ]] אין | [[טעקע:USA.NM.VeryLargeArray.02.jpg|קליין|א [[ראדיא-טעלעסקאפ]] אין [[ניו מעקסיקא]]]] | ||
ראדיא-אסטראנאמיע באניצט שטראלונג מיט כוואליעלענג גרעסער פון בערך איין מילימעטער, אינדרויסן פון זעבאר.<ref name="cox2000">{{cite book|editor=Cox, A.N.|title=Allen's Astrophysical Quantities|date=2000|url=https://books.google.com/?id=w8PK2XFLLH8C&pg=PA124|publisher=Springer-Verlag|page=124|location=New York|isbn=978-0-387-98746-0}}</ref> ראדיא-אסטראנאמיע איז אנדערש פון כמעט אלע אנדערע סארטן | ראדיא-אסטראנאמיע באניצט שטראלונג מיט כוואליעלענג גרעסער פון בערך איין מילימעטער, אינדרויסן פון זעבאר.<ref name="cox2000">{{cite book|editor=Cox, A.N.|title=Allen's Astrophysical Quantities|date=2000|url=https://books.google.com/?id=w8PK2XFLLH8C&pg=PA124|publisher=Springer-Verlag|page=124|location=New York|isbn=978-0-387-98746-0}}</ref> ראדיא-אסטראנאמיע איז אנדערש פון כמעט אלע אנדערע סארטן אבזערוואציע-אסטראנאמיע ווייל די אבזערווירטע [[ראדיא-כוואליע]]ס טוט מען באהאנדלען טאקע ווי [[כוואליע]]ס ענדערשט ווי דיסקרעטע [[פאטאן|פאטאנען]]. דערפאר איז איז עס פארהעלטעניש גרינגער צו מעסטן סיי די [[אמפליטוד]] און סיי די [[פאזע]], וואס מען קען נישט אויספירן אזוי גרינג ביי קערצערע כוואליע-לענג.<ref name="cox2000" /> | ||
== | == זעט אויך == | ||
* [[רשימה פון פּלאַנעטן]] | * [[רשימה פון פּלאַנעטן]] | ||
* [[לבנה]] | * [[לבנה]] | ||
| שורה 41: | שורה 42: | ||
{{רעפליסטע}} | {{רעפליסטע}} | ||
[[קאַטעגאָריע:אסטראנאמיע|*]] | |||
[[קאַטעגאָריע:עלעמענטארע ארטיקלען צו פארברייטערן]] | |||
[[קאַטעגאָריע:אויף יידיש]] | |||
[[HE:אסטרונומיה]] | |||
{{קרד/ויקי/יידיש}} | {{קרד/ויקי/יידיש}} | ||
יעצטיגע רעוויזיע זינט 11:40, 26 אקטאבער 2023
אַסטראָנאָמיע (פון גריכיש: ἀστρονομία) איז די נאטור-וויסנשאפט וואס באהאנדלט הימלישע אביעקטן און פענאמענען, און אַלעס וועגן אַנטוויקלונגען אַרום אונזער וועלט ווי צ.ב. די זון מיט דער לבנה, שטערן און אַלע הימל געשעענישן.
אַסטראָנאָמיע ווערט גערעכענט אַלס זייער אַן אַלטע וויסנשאַפט, וואָס עס איז דערקענט שוין צום וויינעגסטן ארום 6000 יאָר. סי טוט אנווענדן מאטעמאטיק, פיזיק און כעמיע בכדי אויפצוקלערן די היסטאריע פון די הימלישע אביעקטן, כולל פלאנעטן, לבנות, שטערן, נעפלען, גאלאקסיעס און קאמעטן; די פענאמענען שליסן איין סופערנאווע אויפרייסן, קוואסארן, בלאזארן, פולסארן און קאסמישע מיקראכוואליע הינטערגרונט שטראלונג. אין אלגעמיין געהערן אלע פענאמענען וואס שטאמען פון אינדרויסן דער ערד'ס אטמאספער צו אסטראנאמיע. א צווייג פון אסטראנאמיע גערופן קאסמאלאגיע איז די שטודיע פונעם אוניווערס אינגאנצן.[1]
אַסטראָנאָמיע העלפט אונז מיט אונזער צייט און נוצן זיך מיט דעם נויטיגן קאַלענדאַר וואָס פירט אונזערע טעג, וואָכן, חדשים, און יאָרן אין זייער שטייגער, לויט די זון אָדער (לבנה).
אין די אמאליגע צייטן איז אסטראנאמיע געווען די אבזערוואציעס און פאראויסזאגען פון די באוועגונגען פון די הימלישע קערפער וואס מען קען זען מיט די אויגן. היינט ווערט אסטראנאמיע אפט גערעכנט כמעט די זעלבע ווי אסטראפיזיק.[2]
היסטאריע
די ערשטע אסטראנאמער האבן געזען די שטערן נאר מיט זייערע אויגן. זיי האבן געמאכט מאפעס פון די שטערן און מיט זיי אויסגערעכנט וועלכע צייט אין יאר איז עס.[3] די פריערדיגע ציוויליזאציעס, ווי די מאיא און די אוראלטע עגיפטישע האבן געבויט אבזערוואטאריעס צו קוקן אויף די שטערן און מאכן שטערן מאפעס. זיי האבן אויך אויסגעטראכט וואו די ערד געפינט זיך אינעם אוניווערס.
זיי האבן געהאלטן אז די ערד איז דער צענטער פונעם אוניווערס און די זון, די לבנה און די שטערן דרייען זיך ארום דער ערד. דאס ווערט גערופן דער געאצענטרישער מאדעל פונעם אוניווערס, אדער די פטאלעמי־סיסטעם.[4]
א גאר וויכטיגע אנטוויקלונג איז געווען דער אנהייב פון מאטעמאטישער און וויסנשאפטליכער אסטראנאמיע, וואס האט אנגעהויבן ביי די בבליים, וואס האבן אראפגעלייגט די יסודות פאר שפעטערדיקע אסטראנאמישע טראדיציעס אין אנדערע ציוויליזאציעס.[5] די בבליים האבן אנטפלעקט אז ליקוי לבנה'ס חזר'ן זיך איבער אין א ציקל וואס מען רופט א סאראס.[6]
נאך די בבליים זענען זינענדיקע פאראויסיקע טריט אין אסטראנאמיע געמאכט אין אוראלט גריכנלאנד און דער העלעניסטישער וועלט. האט געזוכט א ראציאנאלע פיזיקאלישע אויפקלערונג פאר הימלישע פענאמענען.[7] אין דעם 3טן יארהונדערט פאר דער ציווילער רעכענונג האט אריסטארכוס פון סאמאס געשאצט די גרייס און דיסטאנץ פון דער לבנה און דער זון, און ער האט פארגעשטעלט א מאדעל פון דער זון סיסטעם וואו די ערד און די פלאנעטן דרייען זיך ארום דער זון, וואס מען רופט היינט דעם העליאצענטרישן מאדעל.[8] אין דעם 2טן יארהונדערט פאר דער ציווילער רעכענונג האט היפארכוס אנטפלעקט פרעצעסיע, האט אויסגערעכנט די גרייס און דיסטאנץ פון דער לבנה און האט ערפינדעט די ערשטע אסטראנאמישע געצייג ווי דער אסטראלאב.[9] היפארכוס האט אויך געשאפן א קאטאלאג פון 1020 שטערן, און מערסטע פון די שטערנגרופעס פון דעם צפונדיקן האלבקיילעך שטאמען פון גריכישער אסטראנאמיע.[10]
וויסנשאפטליכע רעוואלוציע
.jpg)
במשך דעם רענעסאנס האט ניקאליי קאפערניק פארגעשטעלט א העליאצענטרישן מאדעל פון דער זונסיסטעם. זיין ווערק איז געווארן פארטיידיקט דורך גאלילעא גאלילעי און פארברייטערט דורך יאהאנעס קעפלער. קעפלער איז געווען דער ערשטער וואס האט אויסגעקלערט א סיסטעם וואס האט געהעריג באשריבן די פרטים פון דער באוועגונג פון די פלאנעטן ארום דער זון. However, קעפלער האט אבער נישט מצליח געווען צו פארמולירן א טעאריע וואס לינג אונטער די געזעצן וואס ער האט אנגעשריבן.[11] ענדלעך האט אייזיק ניוטאן, מיט זיין ערפינדונג פון הימלישער דינאמיק און זיין געזעץ פון גראוויטאציע, אויפגעקלערט די באוועגונגען פון די פלאנעטן. אויך האט ניוטאן אנטוויקלט דעם שפיגל-טעלעסקאפ.[12]
פארבעסערונגען אין די גרייס און קוואליטעט פונעם טעלעסקאפ האבן געברענגט נייע אויפדעקונגען. דער ענגלישער אסטראנאם דזשאן פלאמסטיד האט קאטאלאגירט מער ווי 3000 שטערן,[13] דער אסטראנאם וויליאם הערשל האט געמאכט א פרטימדיקן קאטאלאג פון נעפלקייט און גרופקעס און אין 1781 האט ער אנטפלעקט דעם פלאנעט אוראנוס דעם ערשטן נייעם פלאנעט וואס מ'האט געפונען.[14] דער דיסטאנץ צו א שטערן האט מען אנאנסירט אין 1838 ווען פרידריך בעסל האט געמאסטן דעם פאראלאקס פון 61 Cygni.[15]
דער עקזיסטענץ פון דער ערד'ס גאלאקסיע, דער מילכיגער וועג, ווי אן אייגענע גרופע פון שטערן האט מען נאר באוויזן אין דעם 20סטן יארהונדערט, צוזאמען מיטן עקזיסטענץ פון "דרויסנדיקע" גאלאקסיעס. אז מען האט אבזערווירט ווי יענע גאלאקסיעס ציען זיך צוריק האט דאס געברענגט צו אנטפלעקן די פארברייטערונג פונעם אוניווערס.[16] טעארעטישע אסטראנאמיע האט געברענגט צו ספעקולאציעס וועגן דעם עקזיסטענס פון אזעלכע אביעקטן ווי שווארצע ליכער און נייטראנען שטערן, וואס אסטראנאמער ניצן אויפצוקלערן געוויסע אבזערווירטע פענאמענען ווי קוואסארן, פולסארן, בלאזארן און ראדיא גאלאקסיעס. אין דעם 20סטן יארהונדערט האט מען פארמולירט די אורקנאל (ענ') טעאריע, און א ראיה דערצו די קאסמישע מיקראכוואליע אונטערשלאק שטראלונג און האבל'ס געזעץ. אין פעברואר 2016 האט מען אנטפלעקט אז דעם סעפטעמבער פריער האט מען אפגעשפירט גראוויטאציע־כוואליעס.[17][18]
אבזערוואציע-אסטראנאמיע
דער הויפט מקור פון אינפארמאציע וועגן הימלישע קערפערס און אנדערע אביעקטן איז זעבארע ליכט אדער מער אין אלגעמיין עלעקטראמאגנעטישע שטראלונג.[19] אבזערוואציע־אסטראנאמיע קען מען קאטעגאריזירן לויט דעם טייל פונעם עלעקטראמאגנעטישן ספעקטער וואו מען האט געמאכט די אבזערוואציעס. טיילן פון דעם ספעקטער קען מען אבזערווירן פון דער ערד'ס אייבערפלאך, אבער אנדערע טיילן קען מען אבזערווירן נאר פון גרויסע הייכן אדער אינדרויסן פון דער ערד'ס אטמאספער.
ראדיא-אסטראנאמיע
ראדיא-אסטראנאמיע באניצט שטראלונג מיט כוואליעלענג גרעסער פון בערך איין מילימעטער, אינדרויסן פון זעבאר.[20] ראדיא-אסטראנאמיע איז אנדערש פון כמעט אלע אנדערע סארטן אבזערוואציע-אסטראנאמיע ווייל די אבזערווירטע ראדיא-כוואליעס טוט מען באהאנדלען טאקע ווי כוואליעס ענדערשט ווי דיסקרעטע פאטאנען. דערפאר איז איז עס פארהעלטעניש גרינגער צו מעסטן סיי די אמפליטוד און סיי די פאזע, וואס מען קען נישט אויספירן אזוי גרינג ביי קערצערע כוואליע-לענג.[20]
זעט אויך
רעפערענצן
- ↑ Unsöld, Albrecht; Baschek, Bodo (2001). Classical Astronomy and the Solar System – Introduction. p. 1.
- ↑ Unsöld, Albrecht; Baschek, Bodo (2001). Classical Astronomy and the Solar System. pp. 6–9.
- ↑ An online book - Gutenberg history of Astronomy.
- ↑ DeWitt, Richard (2010). "The Ptolemaic System". Worldviews: An Introduction to the History and Philosophy of Science. Chichester, England: Wiley. p. 113. ISBN 978-1-4051-9563-8.
- ↑ Aaboe, A. (1974). "Scientific Astronomy in Antiquity". Philosophical Transactions of the Royal Society. 276 (1257): 21–42. Bibcode:1974RSPTA.276...21A. doi:10.1098/rsta.1974.0007. JSTOR 74272.
- ↑ "Eclipses and the Saros". NASA. Archived from the original on 30סטן אקטאבער 2007. Retrieved 28סטן אקטאבער 2007.
{{cite web}}: Check date values in:|accessdate=and|archivedate=(help); Unknown parameter|deadurl=ignored (|url-status=suggested) (help) - ↑ Krafft, Fritz (2009). "Astronomy". In Cancik, Hubert; Schneider, Helmuth (eds.). Brill's New Pauly.
{{cite book}}: Invalid|ref=harv(help) - ↑ Berrgren, J.L.; Nathan Sidoli (May 2007). "Aristarchus's On the Sizes and Distances of the Sun and the Moon: Greek and Arabic Texts". Archive for History of Exact Sciences. 61 (3): 213–54. doi:10.1007/s00407-006-0118-4.
- ↑ "Hipparchus of Rhodes". School of Mathematics and Statistics, University of St Andrews, Scotland. Archived from the original on 23סטן אקטאבער 2007. Retrieved 28סטן אקטאבער 2007.
{{cite web}}: Check date values in:|accessdate=and|archivedate=(help); Unknown parameter|deadurl=ignored (|url-status=suggested) (help) - ↑ Thurston, H. (1996). Early Astronomy. Springer Science & Business Media. p. 2. ISBN 978-0-387-94822-5.
- ↑ Forbes, 1909, pp. 49–58
- ↑ Forbes, 1909, pp. 58–64
- ↑ Chambers, Robert (1864) Chambers Book of Days
- ↑ Forbes, 1909, pp. 79–81
- ↑ Forbes, 1909, pp. 147–50
- ↑ Belkora, Leila (2003). Minding the heavens: the story of our discovery of the Milky Way. CRC Press. pp. 1–14. ISBN 978-0-7503-0730-7.
- ↑ Castelvecchi, Davide; Witze, Witze (11 February 2016). "Einstein's gravitational waves found at last". Nature News. doi:10.1038/nature.2016.19361. Retrieved 11 February 2016.
- ↑ B.P. Abbott (LIGO Scientific Collaboration and Virgo Collaboration) et al. (2016). "Observation of Gravitational Waves from a Binary Black Hole Merger". Physical Review Letters. 116 (6): 061102. arXiv:1602.03837. Bibcode:2016PhRvL.116f1102A. doi:10.1103/PhysRevLett.116.061102. PMID 26918975.
{{cite journal}}: CS1 maint: uses authors parameter (link) - ↑ "Electromagnetic Spectrum". NASA. Archived from the original on 5טן סעפטעמבער 2006. Retrieved 17טן נאוועמבער 2016.
{{cite web}}: Check date values in:|accessdate=and|archivedate=(help); Unknown parameter|deadurl=ignored (|url-status=suggested) (help) - ↑ 20.0 20.1 Cox, A.N., ed. (2000). Allen's Astrophysical Quantities. New York: Springer-Verlag. p. 124. ISBN 978-0-387-98746-0.
דאס איז נישט קיין המכלול ארטיקל, בלויז עפעס וואס ליגט דא ביז עס וועט ערזעצט ווערן מיט בעסערס. שרייבט עס איבער!