רוי:סימנים

א סימן, ("צייכן", אויך באקאנט אלס מנעמאָניק; ענגליש: mnemonic) איז א מעטאד אדער טעכניק וואס ווערט גענוצט צו פארבעסערן און ארויסהעלפן דעם זכרון דורך פארבינדן נישט באקאנטע אידעען מיט באקאנטע זאכן, אָפט דורך קינסטליכע פארבינדונגען וואס זענען אפּרופנד איינע צו דער אנדערער. דער טערמין מנעמאניק קומט פון גריכיש און איז פארבונדן מיט מנעמאָסינע, די אפּגעטין פון זכרון אין דער גריכישער מיטאלאגיע. אין אידישקייט האבן סימנים געשפּילט א וויכטיגע ראָלע, בפרט אין דער איבערגעבונג פון דער תורה שבעל־פה, אריינגערעכנט די משנה און ביידע תלמודים.

היסטארישע באניץ

די קונסט פון ניצן מנעמאניק איז אַן אלטע זאך. אין דער תקופה ווען די תורה שבעל־פה איז נאך נישט געווען רעקארדירט אין שריפט, און איז געלערנט געווארן אויסווייניג, האבן סימנים געשפּילט א קריטישע ראלע אין פארזיכערן אז די הלכות און לערנונגען זאלן נישט פארגעסן ווערן. אבער, אפילו נאך דעם ווי דער תלמוד איז פארשריבן געווארן, האבן די זעלטנקייט פון די טעקסטן און דער מנהג פון לערנען אויסנווייניג וואס האט געהערשט אין די גאונישע ישיבות געמאכט עס נייטיג זיך צו באנוצן מיט מנעמאָנישע מיטלען.

די חכמים האָבן געלייגט א גרויסן ווערט אויף דער ווירקזאמקייט פון מנעמאָניק ווי א הילף צו לערנען. רב חסדא אין בבל האט אנגעוויזן אז "אין תורה נקנית אלא בסימנין", די תורה קען מען נאר קונה זיין דורך דער באנוץ פון סימנים, ברענגענדיג ווי א באווייז דעם פסוק "שימה בפיהם" (דברים לא, יט), ליינענדיג "סימנה" אנשטאט "שׂימה". רב תחליפא אין ארץ־ישראל האט ערקלערט אז אין ארץ־ישראל האבן זיי ארויסגעלערנט דעם זעלבן לערע פון דעם פסוק "הַצִּיבִי לָךְ צִיֻּנִים" (ירמיהו לא, כ), אויפווייזנדיג אז די "ציונים" באצייכענען מנעמאָניק. דער פאקט אז ביי די בני יהודה האט זיך זייער לערנען געהאלטן בשעת די בני גליל האבן עס פארגעסן ווערט צוגעשריבן צו דעם וואס די ערשטע האבן זיך באנוצט מיט סימנים און די לעצטע נישט.

דער תּלמוד (שבת קד, א) זאגט: "סימנים עשה בתורה וקנה אותה". רש"י ערקלערט אז די סימנים זענען וועגן דעם סדר פון די מימרות פון א תנא אדער אמורא, אז מען זאל נישט פארגעסן קיין איינע פון זיי.

סאָרטן פון סימנים

די מנעמאָנישע מיטלען פונעם תּלמוד קענען ווערן צעטיילט אין צוויי הויפּט קאַטעגאָריעס:

• סימנים וואס זענען געבויט פון זאצן: די דאזיגע סימנים ווערן געבויט פון א פסוק, א משנה, א הלכה'ישן זאץ, אָדער א שפּריכווארט אדער מאקסים פון לעבן אָדער פון דער נאַטור. די דאָזיקע סימנים, וואָס ווערן אָנגעפירט מיט די ווערטער "וסימנך" ("און זאל דיין סימן זיין"), שטייען שטענדיג נאָך די הלכה'ישע זאצן פאַר וועלכע זיי דינען ווי צייכנס. אפט ווערט אויך דערמאנט ווער עס האט זיי אויסגעפונען און באנוצט. פיל זענען אריגינעל פון דעם בבלישן אמורא רב נחמן בר יצחק, וואס האט זיי באנוצט מיט א באזונדערער אפטקייט. זיי טרעפן זיך זייער אפט אין מסכת עבודה זרה, חולין און שבת, ווי אויך אין בכורות, עירובין, יבמות, תענית און די איבעריגע מסכתות. די דאזיגע סימנים ווערן בפרט באנוצט צו האלטן די מחברים פון פארשידענע לערנונגען אונטערשיידן. צום ביישפּיל, אין חולין מו, א, ווערט דער מאמר "עשירים מקמצין" ("די רייכע זענען עקאָנאָמיש") באַנוצט צו געדענקען אַ מחלוקת צווישן רב חייא און רב שמעון בר יהודה הנשיא וועגן עסן די לעבער.
• איינצלנע ווערטער: אַ גאר אנדער מין סימן, געפונען אין די מנעמאָנישע זאצן וואס זענען צוזאמענגעשטעלט פון איינצלנע ווערטער, וואס יעדער פון זיי איז א שליסל־וואָרט פאר א הלכה'ישן זאץ, א לערנונג אדער א מיינונג; אדער פון די נעמען פון די מחברים און צוזאמען מיט ווערטער צונויפגעשטעלט פון איינצלנע אותיות, סיי פון די נעמען פון די מחברים, סיי פון די שליסל־ווערטער כאַראַקטעריסטיש פאר די זאצן, אדער ווידער פון ביידע. מיט איין אויסנאַם (זבחים ז, ב), שטייען זיי אלע פאר די זאצן וואס זיי זאלן איינפּרעגן אין זכרון, און ווערן קיינמאל נישט אנגעפירט מיט "וסימנך", נאר מיט "סימן", וואס דאס ווארט שטייט אמאל פאר און אמאל נאך דעם מנעמאנישן טערמין.

די עיקר פון א מנעמאָניק איז צו דערמאנען דאס אומבאקאנטע דורך דער באנוץ פון דעם באקאנטן. דעריבער באשטייט עס געווענליך פון דער באנוץ פון א באקאנטער פראזע. די דאָזיגע פראַזעס קענען ווערן צעטיילט אין:

פסוקים פון דער תורה

וויסן פון דעם טעקסט פון דער תּורה איז גערעכנט געוואָרן ווי אַן אַקסיאָם (זעלבסטפארשטענדליכקייט). למשל, פאַר די זעקס סדרים פון דער משנה איז דער פסוק ישעיהו לג, ו ציטירט געוואָרן: "וְהָיָה אֱמוּנַת עִתֶּיךָ, חֹסֶן יְשׁוּעֹת חָכְמַת וָדָעַת", יעדער נאָמינאַלער וואָרט באַצייכנט אַ באַזונדערן סדר (שבת לא, א).

באקאנטע תּלמודישע פראַזעס

למשל, דער תרנגולא דאגמא (א פויגל מיט א זכר'ישע נאמען) איז פארבאטן צו עסן, אבער דער תרנגולא דאגמא (אַן אנדער סארט פויגל מיט א ווייבליכע נאמען) איז מותר; דער סימן אויף דעם איז די חז"ל'ס לימוד פון דעם פארבאט פון אַן עמוני לבוא בקהל (דברים כג, ד): "עמוני ולא עמונית". חולין סב, ב

כאַפּ־פראַזעס

קורצע און געדענקווירדיקע אויסדרוקן. ווי דער פאקט אז א פיש מיטן נאמען "ים-אייזל" (חמרא דימא) איז מותר בשעת אזוינער מיטן נאמען "ים-אקס" איז פאַרבאָטן, פּראדוצירט דעם סימן "טמא טהור וטהור טמא", ווייל דער חמור איז פאַרבאָטן און דער אָקס ערלויבט צום עסן. צו געדענקען אז טראכטן וועגן א זינד קען זיין ערגער פון זיי טאקע טון, איז אויפגעקומען דער סימן "ריחא דבישרא" (ד.ה. דער גערוך פון פלייש ברויזט אויף דעם אפּעטיט מער ווי די פלייש זעלבסט).

מנעמאניק ווערט אויך גענוצט ווי אַן איינפאַכער וועג צו געדענקען פאַרשידענע מימרות אין נאָמען פון איין אויטאָריטעט. דריי מימרות וועגן צדקה פון רבי אלעזר (בבא בתרא ט, א) האבן דעם סימן "גדול מקדש משה". דריי מימרות פון רב מנשה וואס געפינען זיך אין פארשידענע טיילן פון מסכת חולין (ד, א; לא, א; נא, א) זענען מנעמאָניש פארבונדן דורך דעם זאַץ "מכניס איזמל בזכרים" (חולין ד, א).

ציל פון די סימנים

די סימנים האָבן געדינט עטליכע וויכטיקע צוועקן:

• היטן די הלכות: די סימנים האָבן געדינט ווי אַ מיטל צו היטן די סדר פון דער פאָלגנדער ריי פון זאַצן, אָדער די איבערגעבער פונעם זאַץ וואָס וועט באַלד געגעבן ווערן.
• געדענקען סדר און אָפטקייט: זיי האָבן געהאָלפן געדענקען ווי אָפט און אין וועלכע פּאַסאַזשן דער נאָמען פון דעם זעלבן איבערגעבער טרעפט זיך אין דער דיסקוסיע.
• הילף פאַר סטודענטן: זיי זענען געווען אַ גרויסע הילף פאַר די סטודענטן וואָס האָבן נאָך געמוזט אויסווייניג לערנען דעם תּלמוד.
• סופּערסקריפּטן און אינדעקסן: זיי האָבן געדינט ווי נוצליכע סופּערסקריפּטן און אינדעקסן, ווייל אַ פּאַסאַזש אין תּלמוד האָט מען קענען פּרעציזירטער באַצייכענען דורך זיי.

ביישפּילן פון סימנים

עס זענען פאַראַן פיל ביישפּילן פון סימנים אינעם תּלמוד און אין שפּעטערדיקער רבנישער ליטעראַטור:

• פאַר די זעקס סדרים פון דער משנה, איז דער פסוק ישעיהו ל"ג:ו' געבראַכט געוואָרן ווי אַ סימן: "והיה אמונת עתיך חסן ישועות חכמת ודעת", וואָס יעדער נאָמינאַלער וואָרט באַצייכנט אַ באַזונדערן סדר.
• דער סימן דצ"ך עד"ש באח"ב איז באַקאַנט פאַר די צען מכות אין מצרים.
• דער סימן יקנ"ה און ינה"ק זענען ביישפּילן פון סימנים וואָס אמוראים האָבן באַנוצט צו געדענקען די סדר פון די ברכות אין הבדלה.

אַן אנדער סארט סימן באשטייט בלויז פון ראשי תיבות. דאס באקאנטסטע ביישפּיל איז דער סימן דצ"ך עד"ש באח"ב פאר די צען מכות. אין דער הגדה של פסח ווערט עס אנגערופן "סימנים". אַן אַנדער ביישפּיל איז דאָס וואָרט מנצפ"ך פאַר די אותיות פונעם אַלפאַבעט וואָס האָבן אַ סופיט. דער תּלמוד מאַכט אַ מין מנעמאָניק פון דעם מנעמאָניק, זעענדיג אין אים אַ רמז צו דעם פאַקט אַז "די נביאים האָבן זיי איינגעפירט".

וויכטיקייט און עפעקטיוויטעט

די חכמים האָבן געהאַלטן אַז סימנים זענען אַן אַנטשיידענע הילף פאַרן זכּרון. רב חסדא האָט געזאָגט: "אין תורה נקנית אלא בסימנים". דער תּלמוד דערקלערט אַז די בני יהודה וואָס האָבן גענויקט אין זייער שפּראַך און האָבן געשטעלט סימנים, איז זייער תורה געבליבן ביי זיי, בשעת די בני גליל וואָס האָבן נישט גענויקט אין זייער שפּראַך און האָבן נישט געשטעלט סימנים, איז זייער תורה נישט געבליבן ביי זיי.

שפּעטערדיגע באניץ און מיינונגען

די גאונים און פוסקי הלכה אין מיטל־אלטער האבן אויך באנוצט אזעלכע זאצן צו פאָרמולירן זייערע פסקים. אבער, מיט דער צייט, ווען דער תלמוד איז געווארן גאר פארשפּרייט, האבן געוויסע לומדים געזען ווייניגער תועלת אין די סימנים און האבן זיי אפילו פארמינערט. דער של"ה (רבי ישעיהו הורוויץ) האָט שטארק פּראטעסטירט דעם מנהג צו איגנארירן די סימנים אין תלמוד, און האט באשטאנען אז זיי האבן גרויסע מיסטישע רמזים.

אין שפּעטערדיגע רבנישע ליטעראטור געפינען זיך אויך סימנים. דער סימן זמ"ן נק"ט ווערט באַנוצט דורך רמב"ם אין זיין הקדמה צו דער משנה צו באַצייכענען די סדר פון די זעקס סדרים פון דער משנה: זרעים, מועד, נשים, נזיקין, קדשים, טהרות. די הלכות טריפות הייבן זיך אָן: "שמונה מיני טרפות הן (עס זענען פארהאן אכט סארטן טריפות) וסימניך ד"ן חנ"ק נפ"ש" (שולחן ערוך, יורה דעה, כט, סעיף א). אַן אנדער ביישפּיל איז דער סימן יד שחט דם פאר די זיבן משקים: יין, דבש, שמן, חלב, טל, דם, מים (שולחן ערוך, אורח חיים, קנח, סעיף ד). דער סימן חיים ווערט גענוצט צו געדענקען די פיר וואָס זענען חייב צו מאכן ברכת הגומל: חבוש, יסורים, ים, מדבר (שולחן ערוך, אורח חיים, ריט, סעיף א).

פאַרבינדעטע באַגריפן

אַנדערע מנעמאָנישע הילף־מיטלען, אָפט געפונען אין דער משנה, גרופּירן משניות וועגן גאָר ניט פאַרבינדעטע טעמעס צוליב זייער אידענטישער אָנהייב־פאָרמולע.

ספרים

עס זענען פארהאן פארשידענע ספרי מנעמאָניק וואָס זענען געשריבן געוואָרן צוזאַמענצושטעלן און צו ערקלערן די סימנים אין תלמוד און אין שפּעטערדיגע הלכה־ווערק. צווישן זיי זענען:

• רבי דוד פארדו, "מאמר סימנין דרבנן", הודפס בסוף חיבורו למנצח לדוד, שאלוניקי, תקכה
• רבי יעקב בריל, דורש לציון, וינה, תרכ"ד
• רבי חנוך בורנשטיין, סימנא מילתא, פיעטרקוב, תר"ע
• רבי פנחס יעקב הכהן, ספר הסימנים השלם, לאנדאן, תשי"ג. החיבור כולל גם את הסימנים שבתלמוד ירושלמי, עם הוספות מכתבי יד
• רבי אליהו דוד רבינוביץ' תאומים, מגילת סמנים, תשס"ו
• רבי אהרן היימאן, תולדות תנאים ואמוראים, סימני הש"ס, לאנדאן תר"ע

---

• רבינוביץ, שמואל יעקב, מזכיר, ווילנא, תרנח
• חננאל עמר, סימנים עשה, ביתר, 5780

אַנדערע מנעמאָנישע טעכניקן

חוץ די ספּעציפישע סימנים וואָס ווערן גענוצט אין אידישן לימוד, זענען אויך פאַראַן אַלגעמיינע מנעמאָנישע טעכניקן וואָס קענען העלפן געדענקען אינפאָרמאַציע. צווישן זיי זענען:

• מעטאָד פון לאָקוס (Method of Loci): פאַרבינדן אינפאָרמאַציע מיט באַקאַנטע ערטער אָדער רומס.
• לינקינג אָדער טשעינינג (Linking or Chaining): פאַרבינדן אַ פּאָר זאַכן און דערנאָך יענע זאַכן מיט אַ דריטער, און אַזוי ווייטער, דורך שאפן אַ מעשׂה צווישן זיי.
• פּעג־וואָרט סיסטעם (Peg-Word System): פאַרבינדן ווערטער מיט נומערן און דערנאָך די אינפאָרמאַציע וואָס מען וויל געדענקען מיט די ווערטער וואָס זענען שוין פאַרבונדן מיט די נומערן.

מאָדערנע ביישפּילן

אַ היינטצייטיג ביישפּיל פון אַ סיסטעמאַטישן באַנוץ פון סימנים איז דער זיכרו פּראָגראַם (Zichru Program), וואָס איז אַנטוויקלט געוואָרן דורך רבי אברהם גאָלדהאַר צו העלפן מענטשן געדענקען דעם דף היומי. דער פּראָגראַם באַנוצט סימנים, וואָס באַשטייען געווענליך פון מאָדנע מעשׂיות און געדענקעניש־הינweise, צו העלפן געדענקען דריי הויפּט־פּונקטן פון יעדן דף גמרא וואָס מען לערנט. דער זיכרו פּראָגראַם אַרבעט דורך:

• צושיקן טעגלעך אַן אימעיל מיט דער מעשׂה און דעם סימן פאַר דעם טאָגיקן דף, ווי אויך אַ פּרטימדיקע רעזומע פון דער גמרא־דיסקוסיע וועגן די דריי פּונקטן אין דער מעשׂה.
• פראפעסיאנעלע גראַפישע אילוסטראַציעס און קאַרטון־ענליכע בילדער וואָס מאָלן אויס די מעשׂה פאַר יעדן דף.
• קוויזלעטס און פּאָפּ־קוויזן, ווי אויך אַנימירטע ווידעאָס, צו מאַכן גרינגער צו געדענקען און איבערחזרן די סטרוקטור פון יעדן דף.
• רבי אריה לעבאוויץ האָט רעקאָרדירט אַ שיעור וואָס האָט איבערגעקוקט אַלע זיכרו־פּונקטן פון יעדן קאַפּיטל אין מסכת סוכה.

דער פּראָגראַם איז געוואָרן זייער פּאָפּולער און האָט געהאָלפן פילע מענטשן בעסער פאַרשטיין און געדענקען וואָס זיי לערנען אין דף היומי. דער הצלחה פון זיכרו ווייזט די אַנדויערנדיקע וויכטיקייט און עפעקטיווייט פון סימנים אין יידישן לימוד.

דער "תּורה מעמאָרי פּאַלאַץ" (Torah Memory Palace - TMP) דער תּורה מעמאָרי פּאַלאַץ, געגרינדעט דורך העשי ווייס, ניצט אַן אַלטע מנעמאָנישע טעכניק באַקאַנט אַלס Method of Loci (מעטאָד פון לאָקי) אָדער זכּרון פּאַלאַץ (Memory Palace). מעטאָדאָלאָגיע (Loci et Res): די טעכניק איז באַזירט אויף ספּעציעלע זכּרון (spatial memory), דאָס הייסט, די פעאיקייט צו געדענקען זאַכן באַזירט אויף זייער אָרט אין אַ פיזישן ספּאַס. • מע נוצט אַ פּאַלאַץ (אַ גרויסער שטוב אָדער אַ באַקאַנטער בנין) ווי אַ פיילינג־קאַבינעט (אָרגאַניזאַציאָנעלער ראַם) פאר אינפאָרמאַציע. • יעדע סוגיא (אָדער אַ סעריע פון פיר סוגיות) ווערט איבערגעקאָדט אין אַ בילד און דאָס בילד ווערט אַרויפגעשטעלט אויף אַ ספּעציפישן הוק (אָרט) אין דעם פּאַלאַץ. • וויזואַליזאַציע: די פּראָגראַם ניצט הויך־קוואַליטעט, קאַרטון־שטיקעדיקע בילדער צו פאַרוואַנדלען די עזאָטערישע גמרא־רעיונות אין זאַכן וואָס מען קען זען און געדענקען. העשי ווייס באַטאָנט אַז "ווירדאַגע זאַכן אַרבעטן" אין זכּרון. • דער פּאַלאַץ איז צעטיילט; למשל, פאַר מסכת מגילה איז דער פּאַלאַץ צעטיילט אין פיר צימערן, וועלכע דעקן יעדע צען דאַפים (בלעטער). די טעכניק איז געמאכט פאַר קעגנצייטיגע לימוד־פּראָגראַמען ווי "אורייתא", וואָס לערנט צוויי און אַ האַלב בלאַט פּער וואָך. די הילף איז אויך מענט פאַר מענטשן וואָס שטרייען צו געדענקען, ספּעציעל אַלטע לערנער אָדער בחורים וואָס האָבן נישט קיין הצלחה אין נאָרמאַלן לימוד.

דרויסנדיגע לינקס

• יהודה אריה ממודנה, "מאמר לב האריה" אין פרויקט בן-יהודה