אונטערשייד צווישן ווערסיעס פון "באַניצער:יצחק/ויכוח הרמב"ן"

{{coord|41|23|02|N|2|10|35|E|type:landmark|display=title}}{{דרעפט}}

דער '''ויכוח הרמב"ן''', (אויך באוואוסט אלס '''ויכוח בארצעלאנע'''), איז געווען א פארמאלע דעבאטע צווישן דער [[רמב"ן]], א פירנדער ראשון, פילאזאף, דאקטער, מקובל און מפרש התנ"ך, און דער [[דאמיניקאנער]] מאָנאַך פּאַבלאָ (פּאולוס) קריסטיאני, א משומד וועם דער רמב"ן רופט "פראי פול (Friar Paul)". עס איז פארגעקומען אין קעניגליכן פאלאץ פון דזשעימס (חיימע) דער ערשטער, קעניג פון [[אראגאן|אַראַגאָן]] (היסטארישער געביט אין שפאניע) אין אנוועזנהייט פונעם קעניג, זיין הויף, און פילע פּראמינענטע קירכליכע מכובדים און ריטער.

די דעבאטע איז אפגעהאלטן געווארן במשך 4 טעג אין יולי 1263 (ה'כ"ג) אין שטאט [[בארצעלאנע]] אין קאטאלאניע, און עס האט זיך געענדיגט מיט א זיג פאר'ן רמב"ן. אבער שפעטער האט דער רמב"ן צוליב דעם געדארפט אנטלויפן פון שפאניע און ער איז ארויפגעגאנגען קיין ארץ ישראל.

אין כיימע דער ערשטער'ס צייט איז אַראַגאָניע געווען איינע פון די הויפּטנעסטער פון דעם מאָנאַכן־אָרדן דאָמיניקאַנער. דער ראש פון דעם אָרדן ריימונד דע־פּעניאַפאָרטע איז געווען דעם קעניג'ס גייסטליכער. דורך די באמיאונגען פון די מאָנאַכן, וואס זענען שטענדיג געווען פארבונדן מיט'ן רוימישן פּויפּסט, איז אין אַראַגאָניע איינגעפירט געווארן די אינקוויזיציע אויף צו רודפ'ן די קאַטאַרן און אנדערע כופרים פון די קריסטן; אין-איין-וועגס האבן די מאָנאַכן געשטרעבט צו אנטוויקלען א ברייטע מיסיאנערישע טעטיגקייט צווישן אידן און מאַוורען. די גייסטליכקייט האט מיט אומרואיגקייט געקוקט אויפן וואוקס פון די אידישע קהילות אין אַראַגאָניע און אויפן שוץ וואס דער קעניג גיט זיי; זי איז געווען אויפגערעגט דערויף, וואס דער קעניג איז עובר אויף די קאַנאָנען פון דער קירך, וואס ער לאזט צו אידן צו די הויכע אמטן פון "באַיולוסן" (שטאָט-פארוואלטער) און פינאנץ־אגענטן. זיין גייסטליכער פּעניאַפאָרטע און איינפלוסרייכע בישאפּן האבן געפּרואווט ווירקן אויפן קעניג, ער זאל אננעמען א שטרענגערע קריסטליכער שטאנד; אבער כיימע 1, וואס האט געבויט א נייע מלוכה, האט מורא געהאט איר צו צעשאקלען.

נאר אינגאנצן פרוכטלאז איז די אַגיטאַציע פון די קלעריקאַלן ביים אַראַגאָנישן הויף נישט געבליבן. צום סוף פון זיין לעבן האט דער אלטער קעניג, הגם ער האט נישט אויפגעהערט צו זיין גוט צו אידן אין פינאנציעלן הינזיכט, זיך פארגענומען אויסצוקויפן זיין "זינד" מיט אייניגע הנחות לטובת די הייליגע פאטערס. ער האט ערלויבט "די ברידער די פּרעדיגער" צו פירן א רעליגיעזע פּראפּאגאנדע צווישן אידן, נישט אפּשטעלנדיג זיך אויך פאר שטערן די רעליגיעזע פרייהייט וואס איז געווען גאראנטירט די קהילות.

די דאָמיניקאַנער האבן אין זייערע שולעס צוגעגרייט מאָנאַכן, וואס זענען געווען באהאוונט אין דער העברעאישער ליטעראטור און געניט אין פירן רעליגיעזע וויכוחים. באזונדערס האבן ביי זיי געהאט א ווערט גע'שמד'טע אידן, וואס האבן געקענט אויפדעקן די "בלאָנדזשענישן" פון דעם תלמוד און די "פאלשקייטן" פון די רבנים. אזא אַגיטאַטאָר האט זיך באוויזן אין דרום־פראנקרייך און אַראַגאָניע, קורץ נאכדעם ווי די דאָמיניקאַנער האבן אויסגע'פּועל'ט די פארברענונג פונעם תלמוד אין פּאריז מיט דער הילף פון דעם משומד [[ניקאלאי דאנין|ניקאלאי דאָנין]]. דאס איז געווען דער משומד פּוילוס כריסטיאַני אדער "ברודער פּאַבלאָ" (פראַי פּאול), א מאָנאַך פון דעם דאָמיניקאַנער אָרדן. דער דאזיגער משומד, וואס האט געהאט אנגענומען דעם נאמען פון דעם [[שאול התרסי|פארצייטישן אַפּאָסטאָל]], איז ארום 1260 ארומגעפארן איבער [[פראוואנס|פּראָוואַנס]] און [[קאטאלאניע|קאַטאַלאָניע]] און האט געפּרואווט ארויסרופן רבנים אויף רעליגיעזע וויכוחים, און האט זיך געפלייסט צו אויפווייזן די ריכטיגקייט פון די קריסטליכע דאָגמעס מיט ראיות גענומען פון תנ"ך און אפילו פון תלמוד, אבער אָן קיין ערפאלג.

דאן האט דע פּעניאַפאָרטע באשלאסן צו אראנזשירן אַן עפנטליכן וויכוח צווישן אידן און קריסטן אין דער געגנווארט פון קעניג יאקאב. קריסטיאני האט אויסגעוועלט דעם רמב"ן, רבי משה בן נחמן פון [[געראנע]], פאר א קעגנער אין דעם ויכוח. דאס איז נישט געווען דער רמב"ן'ס ערשטע באגעגעניש מיט יענעם משומד, דער רמב"ן האט שוין געהאט א דיספּוט מיט אים אין זיין היימשטאט געראנע.

קריסטיאני האט זיך פארלאזט אויף די איינגעהאלטנקייט וואס זיינע קעגנער וועלן מוזן ארויסווייזן אויס מורא פונעם צארן פון די קריסטליכע אדללייט, און האט פארזיכערט דעם קעניג אז ער קען אויפווייזן די ווארהייט פון קריסטנטום פון די גמרא און אנדערע חז"ל שריפטן.

צווישן די קריסטליכע דיספּוטאנטן זענען געווען רעימאנד מארטיני, ארנאלד דע סעגארא, און נאך גלחים אין שפיץ פון רעימאנד דע-פעניאפארט. דער איינציגער פאָרשטייער פאר דער אידישער זייט איז געווען דער רמב"ן. די פיר סעסיעס פונעם ויכוח זענען פארגעקומען יולי 20, 27, 30 און 31, 1263 (לויט אן אנדער רעכענונג, יולי 20, 23, 26 און 27){{הערה|1={{יודאיקה|Haim Beinart|Barcelona, Disputation of|לינק=https://www.encyclopedia.com/religion/encyclopedias-almanacs-transcripts-and-maps/barcelona-disputation}}|שם=יודאיקה}}.

 

צוויי שילדערונגען וועגן דער ויכוח, איינס אויף לשון-קודש געשריבן דורכ'ן רמב"ן און א קורצערע אויף [[לאטיין]], זענען די הויפט קוואלן פאר דער געשיכטע פון ​​דעם וויכטיגן עפּיזאד אין אידיש-קריסטליכן פאלעמיק. לויט ביידע מקורות, זענען די איניציאטיוו פון דער ויכוח און איר אגענדע געשטעלט געווארן דורך די קריסטליכע זייט, כאטש דער רמב"ן'ס שילדערונג לאזט שפירן א שטערקערע באטייליגונג פון רמב"ן אין פינאליזירן די פונקטן צו ווערן דיסקוסירט{{הערה|שם=יודאיקה}}.

 

===ערשטער טאג===

דער רמב"ן האט פארלאנגט אז מען זאל אים לאזן רעדן פריי. דערויף האט פאולוס געענטפערט אז ער זאל נישט באליידיגן די קריסטליכע אמונה. דער רמב"ן האט גע'טענה'ט אז אויב דער גלח וועט זיין פריי צו רעדן וועגן אידנטום מוז ער, דער רמב"ן, אויך זיין פריי צו רעדן וועגן קריסטנטום. נאטירליך, וועט ער אליין נישט רעדן קיין באליידיגנדע זאכן, אבער די פרייהייט צו רעדן מוז מען אים געבן. יעדער האט מסכים געווען, אבער במשך דער דעבאטע האט דער רמב"ן בלויז געמעגט ענטפערן וואס מען פרעגט אים, און נישט שטעלן קעגן-פראגעס צו זיין קעגנער.

 

באזירנדיג זיך אויף דברי חז"ל אין אלגעמיין און בפרט אויף [[אגדתא]] גמרות און [[מדרש]]ים, האט קריסטיאני געזוכט צו אויפווייזן דריי פּונקטן: אז דער משיח איז שוין ערשינען; אז ער איז געווען "גלייכצייטיג מענטשליך און געטליך", און איז געשטארבן צו פארצייען אויף די זינד פון מענטשהייט; און אז דערפאר זענען די מצוות פון אידישקייט מער נישט גילטיג.

דאן האט פּאולוס דערקלערט אז ער וועט אויפווייזן פון דער גמרא אז משיח איז שוין געקומען (און דעריבער מוזן זיי האבן געגלויבט אז דער משיח איז [[אותו האיש|ישו]]). דערויף האט דער רמב"ן אים גלייך געענטפערט אז לויט ווי עס איז באקאנט האט דער יוזל געלעבט און איז געקרייציגט געווארן אין דער צייט פון פאר'ן חורבן בית שני. "די חכמי התלמוד, און באזונדערס די אמוראים, האבן געלעבט א פאר הונדערט יאר נאכ'ן חורבן. היינט, אויב זיי וואלטן געגלויבט אז דער יוזל איז משיח, פארוואס זענען זיי געבליבן אידן, און זיך נישט געטויפט צו קריסטנטום אזויווי פּאולוס האט געטון? נאכמער, זיי האבן באשאפן דעם תלמוד און באשריבן דווקא יענע מצוות וועלכע זיי אליין האבן געהיט, און מיר היטן זיי אפ ביז היינטיגן טאג, כדי מיר זאלן וויסן די דינים און מנהגים ווי מען האט זיך נוהג געווען ביי אידן זינט משה רבנו ע"ה." "פראַי פּול פארשטייט באשיימפּערליך בעסער דעם תלמוד ווי די בעלי־התלמוד גופא", האט דער רמב"ן איראניש באמערקט.

אויף צו אויפווייזן זיין ערשטן טעזיס האט כריסטיאַני געברענגט דעם פּסוק "לא יסור שבט מיהודה… עד כי יבא שילה", וואס ער האט עס געטייטשט אזוי: "פון יהודה'ן וועט נישט אפּגעטון ווערן דער מלוכה־צעפּטער, ביז עס וועט קומען דער משיח", און האט ווייטער גע'טענה'ט אזוי: דער צעפּטער איז דאך שוין פון לאנג אוועק פון אידן, איר האט נישט קיין מלך, נישט קיין מלוכה, אידן האבן דאס אנגעווארן גראד דעמאלט, ווען קריסטוס איז געקומען. דערויף האט דער רמב"ן געענטפערט: עס איז געווען נאך א צייט, ווען אידן האבן צייטווייליג געהאט אנגעווארן זייער מלוכה, און פארט וועלן אויך קריסטן מוזן מודה זיין, אז דעמאלט איז דער משיח נישט געקומען — דאס איז געווען די צייט פון גלות־בבל.

פּאולוס האט אויסגעזוכט אויך אין דער תלמוד'ישער אגדתא אפּאר אומקלארע פראזעס, וואס לויט זיין מיינונג זענען זיי מרמז דערויף, אז משיח איז שוין געקומען. פּאולוס האט געברענגט דער מדרש איכה, וואס זאגט אז אין דעם טאג פון דער [[חורבן בית המקדש]] האט אן אראבער געזאגט פאר א איד אז יעצט איז משיח געבוירן געווארן{{הערה|{{מדרש רבה|איכה|א|נא}}}}. דערויף האט דער רמב"ן געענטפערט אז באמת גלייבט ער נישט אין דעם אגדה, און מעגליך אז עס האט אן אנדערע טיפערע ערקלערונג. אבער אויב ער וועט זי אפילו אננעמען פשוט ווי עס שטייט געשריבן, שטייט בלויז אז משיח איז געבוירן דעמאלט, עס שטייט נישט אז ער איז שוין געקומען, און דאס איז גאר א באווייז אז דער יוזל איז נישט דער משיח, ווארום ער איז דאך געבוירן און גע'הרג'עט געווארן אסאך יארן פאר'ן חורבן.

שפעטער האט פאולוס זיך ווידער אנגעכאפט אין די חז"ל. עס שטייט, זאגט ער, אין תלמוד בפירוש אז ר' יהושע בן לוי האט געפרעגט ביי אליהו הנביא ווען משיח וועט קומען און ער האט אים געענטפערט פרעג ביי משיח'ן אליין. "וואו איז ער דען?" האט ר' יהושע געפרעגט. "אין רוים, צווישן די חולים" – האט אים אליהו הנביא געענטפערט. ר' יהושע איז אוועק קיין רוים און אים געפרעגט. אלזא, האט גע'טענה'ט פאולוס, איז דאך ווידער א באווייז אז משיח איז יא געקומען און ער זיצט איז רוים. האט אים דערויף געענטפערט דער רמב"ן, אז טאקע דערפון איז א ראיה אז משיח איז נאך נישט געקומען; ר' יהושע האט אים דאך געפרעגט ווען משיח וועט קומען – הייסט עס אז ער דארף ערשט קומען.

דעם צווייטן טאג איז דער ויכוח אפגעראכטן געווארן אין זייער [[קלויסטער]] (וואו עס שטייט היינט א [[קאטעדראלע]]){{הערה|יעקב מאור, [https://www.jewishtraveler.co.il/barcelona-0123/ ויכוח ברצלונה בימי הרמב"ן], ותוליכנו לשלום וועבזייטל}}, וואו עס זענען זיך צוזאמגעקומען דער גאנצער שטאט, אידן און גוים, און דער בישאף מיט די מינאריטן און פראנציסקאנער (פארשידענע קריסטליכע שטרעמונגען) חכמים. דער משומד האט ווייטער געברענגט ראיות פון מדרשים, און דער רמב"ן האט געגעבן א גאנצע ערקלערונג וויאזוי צו פארשטיין מדרשים פון חז"ל, טענה'נדיג אז מדרש און אגדתא איז נישט קיין חיוב צו גלייב.

 

ווייטער האט דער רמב"ן געזאגט אז עס איז נישט מקוים געווארן ביי אים גארנישט וואס עס שטייט אין די נביאים אויף משיח. דער רמב"ן האט זיך מיט גריגשעצונג באצויגן צו דעם שיקזאל פון יאשקע וואס איז געווען פארפאלגט אין זיין אייגן לעבן און זיך באהאלטן פון זיינע פארפאלגער, בשעת די נביאים האבן געזאגט אז משיח וועט הערשן אויף די גאנצע וועלט. רוים, וואס איז געווען א מעכטיגע אימפעריע איידער יאשקע האט געלעבט, האט אנגעהויבן אונטערגיין נאכן אדאפּטירן קריסטנטום, "און איצט, האבן די דינער פון מוכאמאד א גרעסערע ממשלה ווי זיי."

 

דער נביא זאגט אז די פעלקער וועלן איבערשמידן זייערע שווערדן צו אקער-אייזנס און וועלן מער נישט לערנען זיך פירן מלחמה{{הערה|{{תנ"ך|ישעיה|ב|ד}}}}, און "פון די צייט פון יאָשקע ביז היינט איז די וועלט פיל מיט געוואלד און אומרעכט, און די קריסטן פארגיסן בלוט מער ווי די אנדערע פעלקער".

אנהייב פונעם פערטן טאג האט דער רמב"ן געבעטן דעם קעניג זאל אים באפרייען פונעם ויכוח, ווייל די אידן ציטערן פאר די קריסטן, וועלכע ווערן מער און מער אויפגעברויזט פון טאג צו טאג. אבער דער קעניג האט אים געבעטן פארצוזעצן.

דער רמב"ן האט אטאקירט די גאנצע באגריף פון די קאמבינאציע פון ​​מענטשליכע און געטליכע אייגנשאפטן אין יאָשקע וואס דער קעניג און דער משומד האבן פרובירט צו דעמאנסטרירן פון פילע ביבלישע און תלמודישע מקורות. דער רמב"ן האט אבער איבערגעדרייט די ראיות, אויפווייזנדיג פון די זעלבע שטיקלעך אנטקעגן די פּאָסטולאטן פון קריסטן און האט געוויזן, אז די נביאים האבן באטראכט דעם צוקונפטיגן משיח ווי א מענטש פון פלייש און בלוט, אָן אים צושרייבן געטליכע אייגנשאפטן.

==צום שלוס==

די ויכוח האט זיך קיינמאל פארמאל געשלאסן, נאר האט אונטערגעבראכן. לויטן לאטיינישן פראטאקאל פון די פארהאנדלונגען, האט זיך די ויכוח געענדיגט, ווייל דער רמב"ן איז פריצייטיג אנטלאפן פון שטאט. אין פאקט, אבער, איז ער געבליבן אין בארצעלאנע פאר איבער א וואך נאך די ויכוח איז געבראכן געווארן צו זיין אנוועזנד אין שול אויף דעם קומענדיגן שבת ווען א דער קעניג און די גלחים האבן געפלאנט צו קומען באזוכן אין שול{{הערה|ויכוח הרמב"ן, סיום}}. דער קעניג איז טאקע געקומען באזוכן די אידישע געמיינדע אין דער "סינאגאגע מאַיאָר" פון בארצעלאנא {{העב|בית הכנסת מאיור (ברצלונה)}}, איינע פון ​​די עלטסטע שולן אין אייראפּע, וואו ער האט געהאלטן א דרשה, אַן אומדערהערטע זאך אין די מיטלאלטער<ref name="Wein">{{cite book |url=|page=171 |last=Wein |first=Berel |title=Herald of Destiny: The story of the Jews in the Medieval Era 750–1650 |year=1993 |publisher=Shaar Press|isbn=9781422615096 }}</ref>. ער האט דאן געפרעדיגט אז יאשקע איז משיח, ווערטער וואס דער רמב"ן האט שארף אפגעוואנדן{{ביאור|עס זענען דא וואס זאגן אז דער רמב"ן האט דעמאלט געזאגט דרשה, באקאנט אלס "תורת ה' תמימה"{{הערה|[עודד ישראלי, "מדרשת 'תורת ה' תמימה' לפירוש התורה: אבני דרך ביצירתו של הרמב"ן", '''תרביץ''' – רבעון למדעי היהדות, שנה פג, חוברת א-ב (תשע"ה)}}.}}.

 

דזשעימס דער ערשטער האט באלוינט דעם רמב"ן מיט 300 גאלדענע דינרים און דערקלערט אז ער האט נאכנישט געהערט "אַן אומגערעכטע צוועק אזוי איידל פארטיידיגט". דעם פאלגנדן טאג האט דער רמב"ן פארלאזט אראגאן און קיינמאל זיך צוריקגעקערט.

 

==נאכווירקונגען==

 

 

 

 

דער רמב"ן האט, ווי שטענדיג, פארטיידיגט דעם כבוד פון דער אידישער תורה מיט מוט און מיט ווירדע. דער רמב"ן האט ערקלערט פאר'ן טריבונאל, אז ס'איז אומזיסט צו מאכן פון דעם א געפילדער, ווייל אין זיין ספר איז נישטא קיין איין ווארט מער ווי דאס וואס ער האט געזאגט בעת דעם עפנטליכן דיספוט מיט'ן משומד פאולוס קריסטיאנוס אין דער געגנווארט פון קעניג, און דאן איז דאך אים פון קעניג, ווי אויך פון אלעמען, געגעבן געווארן די ערלויבעניש צו רעדן וועגן קריסטנטום וואס ער וויל.

דער קעניג בהסכם מיטץ טריבונאל האט ארויסגעגעבן א פסק-דין, וואס זאל צופרידנשטעלן ביידע צדדים. פון איין זייט האט דער טריבונאל געגעבן גערעכט דעם רמב"ן, אנווייזנדיג אז ער האט געהאט דאס פולע רעכט אנצושרייבן דאס וואס ער האט געהאט געזאגט עפנטליך פאר א גרויסן עולם. פון דער אנדערער זייט אבער האט דער טריבונאל פרובירט באפרידיגן די בלוטדורשטיגע אפעטיטן פון די הייליגע דאמיניקאנער און פאולוס קריסטיאנוס. מחמת דעם איז באשלאסן געווארן, אז דער רמב"ן מוז פארלאזן דאס לאנד אויף צוויי יאר צייט און זיין ספר זאל פארברענט ווערן. עס האט געהייסן, אז הגם דער רמב"ן איז אין פרינציפ געווען בארעכטיגט צו דערציילן די אידן וואס אזוינס ער האט געזאגט בעת זיין וויכוח, איז אבער דער ספר דאך א שטיק באליידיגונג פאר די געפילן פון טרייע קריסטן.

די דאמיניקאנער זענען פון דעם פסק נישט געווען צופרידן. עס איז געווען פאר זיי צו מילד. זיי האבן דעריבער זיך געקליבן צו משפט'ן דעם רמב"ן נאכאמאל דורך זייער אייגענעם טריבונאל וועלכער האט אים געקענט פאר'משפט'ן צום טויט. דער קעניג יאקאב האט זיך אבער אנטקעגנגעשטעלט זייער שארף קעגן אט דעם דאזיגן פראיעקט. ער האט דעריבער געגעבן דעם רמב"ן אזא מין דאקומענט אין וועלכן עס איז געזאגט געווארן אז ער קען פראצעסירט און באשולדיגט ווערן בנוגע דעם ענין פון זיין ספר בלויז אין דער אנוועזנהייט פון קעניג. דאס האט די דאמיניקאנער שטארק פארדראסן, און זיי האבן דעריבער אפעלירט צום פויפסט קלעמענטי דעם 4-טן, זיך באקלאגענדיג דערויף וואס דער קעניג האט געלאזט אומבאשטראפט דעם רמב"ן. דער פויפסט, וועלכער איז בכלל נישט געווען אין גוטע באציאונגען מיט'ן קעניג, האט אים אנגעשריבן זייער א שארפן בריוו, אין וועלכן ער האט אויסגערעכנט אלע זיינע שרעקליכע חטאים וואס ער איז באגאנגען מיט זיינע מילדע באציאונגען צו אידן, און אים אנגעוויזן, אז פון איצט-אן זאל ער זיך נעמען צו די אידן אביסל שטרענגער. צי דער קעניג האט אויסגעפירט אלע געבאטן פון פויפסט איז נישט באקאנט, אבער איינס ווייסט מען אז דער רמב"ן האט געמוזט פארלאזן דאס לאנד.

דער ויכוח האט געהאט ווייטגרייכנדע קאנסעקווענסן. צווישן דעם 26טן און 29טן אויגוסט 1263, האט דזשעימס דער ערשטער באפוילן ארויסצונעמען פון דער גמרא די שטיקלעך וואס זענען געווארן באטראכט אלס באליידיגנד. דאס נישט צו טון איז געווארן באשטראפט מיט א קנס, און ספרים וואס זענען נישט געווארן צענזורירט ווי פארלאנגט זענען געווארן פארברענט. אויך די משנה תורה פון רמב"ם איז פאר'משפט געווארן צו ווערן פארברענט צוליב די רעפערענצן צום אותו האיש אין הלכות מלכים{{הערה|שם=יודאיקה}}.

דער בישאף פון געראנא האט שפעטער ערהאלטן א קאפּיע פון רמב"ן'ס שילדערונג פונעם ויכוח. פילייכט דורך זיין פארמיטלונג, זענען דאן אין יאר 1265 איינגעלייטעט געווארן פארהאנדלונגען קעגן רמב"ן פארנט פון דער אינקוויזיציע געריכט, אויף דער באשולדיגונג אז ער האט געלעסטערט יאשקע. דזשעימס'ס פלאן אים צו פאראורטיילן צו צוויי יאר חרם און צו פארדאמען זיין חיבור אויף די ויכוח צו ווערן פארברענט, האט קלאר נישט באפרידיגט די דאמיניקאנער. ער האט דעריבער באפוילן די קעיס צו פארהאנלען פאר אים פערזענליך, פלאנענדיג עס צו פארציען ביז דער פאנאטיזם וועט נאכלאזן{{הערה|שם=יודאיקה}}.

די קריגערישע קריסטליכע רעליגיעזע גרופעס האבן געדינט ווי דער אינסטרומענט פון ​​דער קירכע אין איר קריג קעגן אידישקייט. אויף דער בקשה פון די מאנאכן האט דער פּויפּסט קלעמענט דער פערטער באפוילן דעם ארכיבישאף פון טאַראַגאָנאַ צו זאמלען אלע די אידישע ביכער אין די מלכות פון אַראַגאָן און זיי איבערגעבן פאר די דאָמיניקאַנער און פראַנציסקאַנער צו דורכקוקן; פאולוס קריסטיאני איז רעקאמענדירט געווארן אלס א טראסטבארער און פעאיגער געהילף פאר דעם אויפגאבע{{הערה|שם=יודאיקה}}.

* [https://docs.google.com/document/d/1FofW6cgb4OK-7oE6BUJvkt3_dn8Q5AKaYjuDWiiWGVg/pub דער רמב"ן'ס באריכט, און די לאטיינישע באריכט, ביידע איבערגעזעצט אין ענגליש]

*{{אידיש24|שמואל פוקס|97897|וויכוח הרמב"ן}}