בדוקי עריכות אוטומטית, אינטערפעיס רעדאקטארן, אינטערפעיס אדמיניסטראַטאָרן, סיסאפן, מייבאים, מעדכנים, מייבא, אספקלריה רעדאקטארן
46,368
רעדאגירונגען
קיין רעדאגירונג באמערקונג
אין תקציר עריכה |
אין תקציר עריכה צייכן: רויע רעדאגירונג |
||
| שורה 2: | שורה 2: | ||
[[טעקע:Belz,Great synagogue and Beit Midrash.jpg|קליין|דער פאליש (לינקס) פונעם גרויסער שול אין בעלזא]] | [[טעקע:Belz,Great synagogue and Beit Midrash.jpg|קליין|דער פאליש (לינקס) פונעם גרויסער שול אין בעלזא]] | ||
[[טעקע:JewinKune.jpg|קליין|א איד אין די "קונע" אין פּאליש פון לעמבערגער שול, געבויט אין 1632]] | [[טעקע:JewinKune.jpg|קליין|א איד אין די "קונע" אין פּאליש פון לעמבערגער שול, געבויט אין 1632]] | ||
'''פּאָליש''' איז דער נאמען פון א פאדערשטער צימער וואס געפינט זיך אין א [[שול]], צווישן די גאס און דעם הויפט שול-זאל | '''פּאָליש''' איז דער נאמען פון א פאדערשטער צימער וואס געפינט זיך אין א [[שול]], צווישן די גאס און דעם הויפט שול-זאל. | ||
==מקור== | ==מקור== | ||
דער נאמען "פאליש" שטאמט פון לשון קודש "פלוש", וויבאלד עס איז אפן צום שול{{הערה|ספר מטעמים החדש, ערך בית הכנסת}}. לויט אנדערע שטאמט עס מעגליך פונעם דייטשן ווארט "פּאַלאַס" (palas), וואס באצייכנט א פרעסטיזשפולע בנין{{הערה|שם=brenner|Michael Brenner (Hrsg.), Renate Höpfinger (Hrsg.): ''Die Juden in der Oberpfalz'' (= ''Studien zur jüdischen Geschichte und Kultur in Bayern.'' Band 2). Oldenbourg Wissenschaftsverlag, München 2009, ISBN 3-486-58678-5, ISBN 978-3-486-58678-7, pp. 35–37.|כיוון=שמאל}}. דער שטיבל ווערט גערופן אין די פוסקים פרוזדור, אכסדרה, בית שער, אדער עזרה. | דער נאמען "פאליש" שטאמט פון לשון קודש "פלוש", וויבאלד עס איז אפן צום שול{{הערה|ספר מטעמים החדש, ערך בית הכנסת}}. לויט אנדערע שטאמט עס מעגליך פונעם דייטשן ווארט "פּאַלאַס" (palas), וואס באצייכנט א פרעסטיזשפולע בנין{{הערה|שם=brenner|Michael Brenner (Hrsg.), Renate Höpfinger (Hrsg.): ''Die Juden in der Oberpfalz'' (= ''Studien zur jüdischen Geschichte und Kultur in Bayern.'' Band 2). Oldenbourg Wissenschaftsverlag, München 2009, ISBN 3-486-58678-5, ISBN 978-3-486-58678-7, pp. 35–37.|כיוון=שמאל}}. דער שטיבל ווערט גערופן אין די פוסקים "פרוזדור", "אכסדרה", "בית שער", אדער "עזרה". | ||
דער פאליש דערמאנט דעם "עזרה" אינעם [[בית המקדש]], וועלכער איז געווען דער פאדער-הויף פונעם הייליגן בנין. דער [[ב"ח]] ברענגט א מקור פונעם [[תלמוד ירושלמי]], וואס לערנט אז א שול דארף האבן נישט נאר איין טיר, נאר צוויי טירן איינע נאך די אנדערע, מיט'ן ציל צו שאפן א פאסיגן אריבערגאנג פון דער וועלטליכער דרויסנדיגער סביבה צו דעם הייליגן ארט פון שול{{הערה|{{טור|אורח חיים|צ|מפרש=ב"ח}}; זעט אויך {{שלחן ערוך|אורח חיים|צ|מפרש=מגן אברהם|סק=לה|אן=חלק}}, און אנדערע נושאי כלים אויפ'ן ארט.}}. | דער פאליש דערמאנט דעם "עזרה" אינעם [[בית המקדש]], וועלכער איז געווען דער פאדער-הויף פונעם הייליגן בנין. דער [[ב"ח]] ברענגט א מקור פונעם [[תלמוד ירושלמי]], וואס לערנט אז א שול דארף האבן נישט נאר איין טיר, נאר צוויי טירן איינע נאך די אנדערע, מיט'ן ציל צו שאפן א פאסיגן אריבערגאנג פון דער וועלטליכער דרויסנדיגער סביבה צו דעם הייליגן ארט פון שול{{הערה|{{טור|אורח חיים|צ|מפרש=ב"ח}}; זעט אויך {{שלחן ערוך|אורח חיים|צ|מפרש=מגן אברהם|סק=לה|אן=חלק}}, און אנדערע נושאי כלים אויפ'ן ארט.}}. | ||
==היסטאריע== | ==היסטאריע== | ||
דער [[רבי יצחק אייזיק סאפרין|קאמארנער]] שרייבט אז ער האט מקובל אז די שולן אין צייט פון [[עזרא]] האבן שוין געהאט א פאליש{{הערה|שם=קאמארנא}}. | דער [[רבי יצחק אייזיק סאפרין|קאמארנער]] שרייבט אז ער האט מקובל אז די שולן אין צייט פון [[עזרא]] האבן שוין געהאט א פאליש{{הערה|שם=קאמארנא}}. אין די עלטסטע שולן אין דייטשלאנד און בעמען זענען צוערשט נישט געווען קיין פּאליש, נאר זענען צוגעבויט געווארן נאכדעם ווי אן אויסערליכער צוגאב צום בנין. אין | ||
[[רעגענסבורג]] און אין [[פראג|פּראָג]] איז צוגעבויט געווארן אין 14טן י"ה, אין [[ווארמס|וואָרמס]] האט ביז דעם 17טן י"ה נישט עקזיסטירט קיין פּאָליש, און אין מיטעלבערג, רופאך, באַמבערג און שפּייער האט עס בכלל קיינמאל נישט עקזיסטירט{{הערה|שם=דאוויד|{{צ-בוך|מחבר=דוד דאווידאוויטש|נאמען=שולן אין פוילן|מקום הוצאה=בוענאָס-איירעס|שנת הוצאה=תשכ"א|עמ=309}}}}. | |||
אין שטאט פלאָס, [[בייערן]] האט די אידישע קהילה אין יאר 1817 געקעמפט מיט דער לאקאלער רעגירונג פאר אן ערלויבעניש צו צולייגן א פאליש צו זייער נייע שול. ווען דער פאליש איז געבויט געווארן האט די רעגירונג עס באלד צעווארפן, אבער נאך שווערע פארהאנדלונגען האט מען עס ווידער אויפגעבויט. דער פאליש איז צום סוף אינגאנצן צעשטערט געווארן דורך די נאציס אין 1938{{הערה|[http://www.alemannia-judaica.de/floss_synagoge.htm דער שול פון פלאס]}}. | אין שטאט פלאָס, [[בייערן]] האט די אידישע קהילה אין יאר 1817 געקעמפט מיט דער לאקאלער רעגירונג פאר אן ערלויבעניש צו צולייגן א פאליש צו זייער נייע שול. ווען דער פאליש איז געבויט געווארן האט די רעגירונג עס באלד צעווארפן, אבער נאך שווערע פארהאנדלונגען האט מען עס ווידער אויפגעבויט. דער פאליש איז צום סוף אינגאנצן צעשטערט געווארן דורך די נאציס אין 1938{{הערה|[http://www.alemannia-judaica.de/floss_synagoge.htm דער שול פון פלאס]}}. | ||
| שורה 17: | שורה 18: | ||
==פונקציע און באניץ== | ==פונקציע און באניץ== | ||
דער פאליש דינט אלס א פלאץ פאר אינערליכער צוגרייטונג און קאנצענטראציע איידער מען גייט אריין אין שול. עס דינט אויך דארט אנצוטון דעם [[טלית]] און לייגן [[תפילין]], אנשטאט וואס אמאל פלעגט מען זיי אנטון אין הויז און אזוי קומען אין שול{{הערה|שם=קאמארנא|שלחן הטהור, סי' קנ סעיף ד}}{{הערה|שו"ת שבט הלוי חלק י' סימן ל"ג אות ז'}}{{הערה|שם=קאמארנא}}. צומאל פלעגט זיין א באזונדערן פאליש | דער פאליש דינט אלס א פלאץ פאר אינערליכער צוגרייטונג און קאנצענטראציע איידער מען גייט אריין אין שול. עס דינט אויך דארט אנצוטון דעם [[טלית]] און לייגן [[תפילין]], אנשטאט וואס אמאל פלעגט מען זיי אנטון אין הויז און אזוי קומען אין שול{{הערה|שם=קאמארנא|שלחן הטהור, סי' קנ סעיף ד}}{{הערה|שו"ת שבט הלוי חלק י' סימן ל"ג אות ז'}}{{הערה|שם=קאמארנא}}. צומאל פלעגט זיין א באזונדערן פאליש וואו די בעלי מלאכה אדער קלעזמער שפילער האבן געדאוונט וואס מ'האט גערופן דאס טרעגערישע פאליש, שניידערישע פאליש{{הערה|{{אוצר החכמה|ספר קהילה|הרובישוב - פנקס הרובישוב|155660|פנקס הרובישוב||page=43}}}}, יד חרוצים{{הערה|{{אוצר החכמה|מכון שמן רוקח|בית הכנסת שבבעלזא|83943|||page=86}}, לגבי די שול אין יאברוב.}}, און אמאל פלעגט די פאליש פון שטאטישער שול דינען אלס חסידישער שטיבל{{הערה|1={{אוצר החכמה|ספר קהילה|סאקאלאוו פאדליאסק|616989|page=41|עמ=43}}}}. | ||
דער פאליש דינט אויך פאר פארשידענע געלעגנהייטן און צוועקן; מען פלעגט דארט אוועקלייגן די ווייץ און די מיל פאר די מצות מצוה אין פאליש{{הערה|[[רבי אברהם דוד וואהרמאן]], אשל אברהם, או"ח סי' קנד, א}}. | דער פאליש דינט אויך פאר פארשידענע געלעגנהייטן און צוועקן. צומאל האט דאס אינדערוואכן געדינט פאר א [[חדר]] פאר קינדער{{הערה|{{אוצר החכמה|ספר קהילה|סאקאלאוו פאדליאסק|616989|page=72|עמ=74}};{{ש}}{{אוצר החכמה|ספר קהילה|נובהרדוק - פנקס נאווארעדאק|155656|page=67|עמ=68}}}}, אדער – ווי אין געוויסע פּוילישע קהילות – ווי אַן אכסניה (אדער אפילו אַן ארט צום האנדלען) פאר וואנדערער{{הערה|שם=דאוויד}}. מען פלעגט דארט אוועקלייגן די ווייץ און די מיל פאר די מצות מצוה אין פאליש{{הערה|[[רבי אברהם דוד וואהרמאן]], אשל אברהם, או"ח סי' קנד, א}}. צומאל טוט מען דארט אויך דאווענען{{הערה|שו"ת בית שלמה, או"ח סימן כ"ח;{{ש}}{{אוצר החכמה|יזכור בוך|וואיסלאוויץ|613743|page=104|קעפל=שול, פאליש און בית המדרש|עמ=104}}}}, און די פוסקים זענען דן אויב האט עס א דין קדושת בית הכנסת{{הערה|{{אוצר החכמה|ר' יצחק שמואל שעכטער|שו"ת ישיב יצחק|640865|page=45|באנד=לג|עמ=מה}};{{ש}}{{אוצר החכמה|ר' יעקב ישראל שמערלער|דבריו ליעקב|676302|page=73|באנד=ב}}}}. | ||
אין די צייטן פון [[ועד ארבע ארצות]] אין פוילן האט דער "בית-דין היהודים" – די צווייטע אין ראנג געריכטליכע אינסטיטוציע נאכן געווענליכן קהילה-בית-דין – וועלכער האט זיך פארנומען מיט הארבע פארברעכנס צווישן אידן און מיט סכסוכים צווישן אידן און קריסטן, על-פּי-רוב אפּגעהאלטן זיינע זיצונגען אין שול-פּאליש (אדער אין קהילה-בנין נעבן דער שול). צווישן די קערפּערליכע שטראפן, פארבונדן מיט דער בית-דין, איז געווען דאס שטיין אין דער "קונע", א שאנד-סלופּ וואס איז געווען אראנזשירט אין שול-פּאליש{{הערה|{{צ-בוך|מחבר=דוד דאווידאוויטש|נאמען=שולן אין פוילן|מקום הוצאה=בוענאָס-איירעס|שנת הוצאה=תשכ"א|עמ=333}}}}. | |||
דער פאדער-צימער איז געווענליך געווען געבויט עטוואס העכער פון דעם הויפט זאל, וואס איז א רמז אויף דעם פסוק "ממעמקים קראתיך ה'"{{הערה|{{צ-בוך|מחבר=דוד דאווידאוויטש|נאמען=שולן אין פוילן|מקום הוצאה=בוענאָס-איירעס|שנת הוצאה=תשכ"א|עמ=312}}}}. | |||
==רעפערענצן== | ==רעפערענצן== | ||