אונטערשייד צווישן ווערסיעס פון "רוי:הלל הזקן"

'''הלל הזקן''' (אַרױסגערעדט: הילעל האַזאָקן) איז געװען אײנער פון די גרעסטע מענטשן אין דער ייִדישער געשיכטע, געלעבט אין דער צװײטער העלפט פון דער צײַט פון [[בית המקדש|בית–המקדש שני]] אין [[ארץ ישראל|ארץ–ישׂראל]], געװען [[נשיא]] פון [[סנהדרין]], געפירט מיט דער [[ישיבה|ישיבֿה]], װאָס האָט געהײסן „[[בית הלל]]“, און זײַנע מאָראַלישע לערעס זענען דער [[יסוד]] פון דער ייִדישער רעליגיעזער עטיק.

הלל איז געבױרן געװאָרן אין [[בבל|בבֿל]] ([[מסכת סוכה]] כ' און אַנדערע ערטער שטײט „עלה הלל מבבל“, דאָס הײסט, הלל איז געקומען קײן ארץ–ישׂראל פון בבֿל). װען ער איז געבױרן געװאָרן איז שװער צו זאָגן. אין „ספרי“ סדרה ברכה װערט געשטײט אַז הלל האָט געלעבט 120 יאָר, און װען ער איז געקומען פון בבֿל איז ער אַלט געװען 40 יאָר, נאַכער האָט ער געלערנט 40 יאָר, און דערנאָך איז ער געװען נשיא 40 יאָר. צוליב דעם, װאָס אין דער [[גמרא]] [[מסכת שבת]] ט"ו װערט געשטײט אַז הלל איז געװאָרן נשיא 100 יאָר פאַרן [[חורבן]] פון בית שני, קומט אױס, אַז ער איז געבױרן געװאָרן 180 יאָר פאַרן חורבן. דאָס הײסט, 112 יאָר פאַר דער געװײנלעכער צײַטרעכענונג. טײל געלערנטע פאָרשער האַלטן, אַז די צאָלֹ 120 איז נישט קײן פינקטלעכע.

הלל האָט געשטאַמט פון אַ משפחה, װאָס האָט זיך מתײחס געװען צו [[דוד המלך]] ([[תלמוד ירושלמי|ירושלמי]] [[מסכת תענית]] פ"ד און אַנדערע ערטער). ער האָט אין ארץ–ישׂראל געלערנט בײַ [[שמעיה]] און [[אבטליון]], װי מיר געפינען אין [[פרקי אבֿות]] א’ און אַנדערע ערטער פון דער [[משנה]]. אין דער גמרא [[מסכת יומא]] ל"ה װערט דערצײלט, אַז הלל איז דעמאָלט געװען אָרעם און ער האָט געאַרבעט צו פאַרדינען זײַן ברױט, אָבער אַ טײל פון פאַרדינסט האָט ער אַװעקגעגעבן פאַרן לערנען. דעם הױכן אַמט פון נשיא האָט הלל איבערגענומען פון די [[חכמים]] [[בני בתירה]] ([[מסכת פסחים]] ס"ו), און ער האָט אַװעקגעשטעלט דאָס סנהדרין און זײַן געגרינדעטע ישיבֿה אַזױ הױך, אַז די גמרא אין סוכה כ' דערצײלט, דאָס די [[תורה]] װאָלט געװען פאַרגעסן געװאָרן פון ייִדן, װען נישט הלל, װעלכער איז געקומען פון בבֿל און ער האָט איר באַנײַט. ער האָט אײַנגעפירט די [[מידות]], מעטאָדן, לױט װעלכע מען לערנט אַרױס די [[הלכות]] פון די [[פסוק|פסוקים]] אין דער תורה. ער האָט דורך זײַן ישיבֿה, די „[[בית הלל]]“, פעסטגעשטעלט אַ סך הלכות, װעגן װעלכע עס זענען געװען [[מחלוקת]]. ער האָט אױסגעדריקט דעם באַקאַנטן עטישן יסוד פון [[יידנטום|ייִדנטום]], זאָגנדיק צו אַ [[גר]], אַז „דעלך סני לחברך לא תעביד“ (װאָס דו האָסט נישט ליב, זאָלסטו נישט טאָן אַ צװײטן) איז דער יסוד פון דער גאַנצער תורה. און אַלץ איבעריקע איז אַ [[פירוש]] צו דער דאָזיקער לערע (תלמוד בבלי, מסכת שבת, פרק ב, דף לא, א גמרא).

די װערטער פון הלל װעגן מאָראַל און [[מדות טובֿות]] זענען פאַרשפרײט איבער משנה און גמרא. אין פרקי אבֿות א’ זאָגט הלל, „זײ פון די [[תלמידים]] פון [[אהרן הכהן|אהרן]], האָב ליב [[שלום]] און יאָג זיך נאָך שלום. האָב ליב די מענטשן און זײ מקרבֿ צו לערנען.“ אין פרקי אבֿות ב’ װערט דערצײלט װי הלל האָט געזען אַ קאָפ שװימען אױפן װאַסער און ער האָט צו אים געזאָגט, „װײַל דו האָסט אַנדערע דערטרונקען האָט מען דיך דערטרונקען, און דײַנע דערטרונקענער װעלן אױך דערטרונקען װערן“ (על דאטפת אטפוך וסוף מטײפיד יטופון). זײַן עניוות און סבלנות נישט צו פערן אין כּעס איז געװען באַקאַנט (שבת ל"א). הלל האָט מתקן געװען אַ רײ תקנות, װאָס זענען נױטיג געװען, װי [[פרוזבול]] און אַנדערע.

עס איז פאַראַן אַ מײנונג אַז דער נאָמען פון הלל װערט געבראַכט דורכן היסטאָריקער פון חורבן הבית [[יאָסעפוס פלאַװיוס]] אין „[[אַלטערטימער]]“ [[בוך]] 15, קאַפיטאַל 10, װאוּ ער זאָגט אַז װען [[הורדוס|הורדוס המלך]] האָט אײַנגענומען [[ירושלים]] און ער האָט דערמאָרדעט אַ סך ייִדן, האָט ער פונדעסטװעגן מכבד געװען די צװײ [[פרושים]] „פאָליאָ און סאַמעאַס, זײַן [[תלמידים]]“. עס איז פאַראַן אַ גרױסע מײנונגס–פאַרשײדנקײט בײַ די געלערנטע פאָרשער (פראַנקל, דערנבורג, גרעץ, װײַס, הלוי אין „דורות הראשונים“), צי מען מײנט דערמיט הלל ושמאי, צו שמעיה ואבֿטליון, צי אבֿטליון און שמאי.