רוי:רבי יעקב יצחק הורוויץ, דער חוזה פון לובלין

רבי יעקב יצחק הלוי הורוויץ-שטערנפעלד, געווענליך דערמאנט מען אים נאר מיטן נאמען הורוויץ, (תק"ה–תקע"ה, 1745–1815), באקאנט אלס "דער רבי פון לובלין" אדער "דער חוזה פון לובלין", איז געווען א בארימטער אדמו"ר אין דעם דריטן-פערטן דור פון די חסידישע צדיקים, און צווישן די ערשטע אדמו"רים צו דינען אין פוילן און גרינדן א הויף אין א גרויסער שטאט. זיין השפעה, דורך זיינע פילע תלמידים און צוליב די מיטאסן וואס זענען פארשפרייט געווארן ארום אים, איז געווען גרויס, און בפרט צווישן די חסידים פון פּוילן, גאליציע און אונגארן. דער חוזה האט זוכה געווען צו א צענטראלן ארט אין די לעגענדעס און אין דער חסידישער שבחים ליטעראטור, און אויך צו א מערקווירדיגע צאל אקאדעמישע שטודיעס.

ביאגראפיע

רבי יעקב יצחק הלוי הורוויץ, באקאנט מיט די צונעמען "דער חוזה פון לובלין" (א שפעטערדיגע צונאמען וואס באציט זיך צו זיינע "נבואה'ישע" כוחות, וואס איז פארשפרייט געווארן אין די חסידישע כתבים בלויז פון פילע יארן נאך זיין פטירה. לויט די חסידישע געשיכטע, זענען זיינע כוחות געקומען, צווישן אנדערע, פון א שטרענגע "שמירת עינים" וואס ער האט זיך געפירט אין זיין יוגנט), אדער "דער רבי פון לובלין", איז געבוירן געווארן אין יאר תק"ה (עס איז אויך פאראן א טראדיציע אז ער איז געבוירן געווארן אין יאר תק"ז) אין דער שטאט יוזעפאוו, אין קאנגרעס פוילן, צו זיין פאטער, הרב אברהם אליעזר, וואס האט געדינט אלס רב אין עטליכע קהילות אין דער לובלינער געגנט. זיין פאמיליע איז געווען מיוחס ביז רבי ישעיהו הלוי הורוויץ, דער מחבר פון דעם פאפולערן קבלה'ישן ספר "שני לוחות הברית". זיין מוטער איז געווען שפרינצא מאטל, די טאכטער פון הרב יעקב קופל פון לוקוב. פרטים פון זיין קינדהייט און יוגנט זענען נישט קלאר, און אפילו דער פראצעס פון זיין דערנענטערונג צו חסידות איז אונז נישט באקאנט פון דרויסן וואס ווערט פארציילט אין חסידישע לעגענדעס. אבער עס איז אונז יא באקאנט (אויך פון אמירות אין די ספרים פון דעם חוזה אליין), אז ער האט געלערנט ביי דעם גרויסן מגיד רבי דוב בער פון מעזריטש אין ראוונע צום סוף פון די טעג פון דעם מגיד, וואס האט אים זייער באאיינפלוסט. ער האט אויך געלערנט אין דער ישיבה פון רבי שמואל שמעלקה הורוויץ, פון די אויסגעקליבענע מענטשן פון הלכה וואס איז אויך געווען צווישן די נאענטע תלמידים פון דעם מגיד, אין זיין ישיבה אין שיניאווע. אויסער דעם, דערמאנט ער רבי לוי יצחק פון בערדיטשעוו און רבי יחיאל מיכל פון זלאטשאוו צווישן זיינע רבי'ס, און אוודאי רבי אלימלך פון ליזשענסק, וואס איז געווארן זיין רבי מובהק אין דער צייט וואס ער איז אריבער פון דער לובלינער געגנט צו גאליציע. זיין גוטער חבר פון די תלמידים פון רבי אלימלך איז געווען רבי ישראל האפשטיין, שפעטער דער "מגיד" פון קאזשניץ, מיט וועמען ער האט געהאלטן א נאענטע קשר ביז צום סוף פון זיינע טעג.

רבי יעקב יצחק איז אריבער קיין לאנצוט אין גאליציע עטוואס פאר דעם יאר 1772, דאס יאר ווען פוילן איז צעטיילט געווארן און גאליציע איז געווארן א טייל פון דער עסטרייכישער אימפעריע. ער איז דארט אריבער וואוינען צוליב זיין ערשטן חתונה (אדער דעם צווייטן לויט א חסידישע לעגענדע וואס פארציילט אז ער האט באלד נאך דער חתונה פארשיקט זיין ערשטע ווייב, ווייל ער האט געזען מיט רוח הקודש אז זי וועט זיך שמד'ן, און אזוי איז טאקע געווען). דארט איז ער אונטערגעשטיצט געווארן דורך זיין שווער, פאטער פון רביצין תהילה שפרינצא, האט ווייטער געמאכט זיינע שטודיעס, און זיין נאענטע קשר מיט רבי אלימלך. לויט די בארימטע חסידישע מסורה, איז דער חוזה געווען צווישן די פיר נאענטע תלמידים פון רבי אלימלך, צוזאמען מיט רבי ישראל פון קאזשניץ, רבי מנחם מענדל פון רימאנאוו און רבי אברהם יהושע העשיל פון אפטא. עס איז וויכטיג צו באמערקן אז אנדערש ווי טייל פון זיינע חברים, האט דער חוזה נישט געדינט זיין גאנצע לעבן אין אן אפיציעלע רבנישע אדער קהל'ישע פונקציע, נאר ער האט פונקציאנירט בלויז אלס א חסידישער "צדיק". דער חוזה איז אויך געווען באפריינדעט מיט רבי נחמן פון ברסלב און האט געשריבן א "הסכמה" צו זיין ספר "ליקוטי מוהר"ן".

בערך אין יאר 1780, פילע יארן פאר דער פטירה פון רבי אלימלך אין 1787, האט דער חוזה אנגעהויבן צו פונקציאנירן אלס א צדיק אין א חסידישן הויף וואס ער האט אויפגעשטעלט אין לאנצוט. עס זענען דא וואס טענהן אז דאס טוען, וואס האט מסתמא געפירט צו א געוויסע שפאנונג צווישן די צוויי, איז געווען א רעאקציע צו א וואקסנדיגער אפגעזונדערטקייט פון רבי אלימלך, און ווי עס ווערט פארציילט אין חסידישע ספרים, איז רבי אלימלך אין זיין עלטער געווארן זייער איינגעשפארט און האט אויפגעהערט צו רעדן מיטן עולם חסידים. פון דער אנדערער זייט, אין מקורות פון דער צייט ווערט נישט דערמאנט קיין שפאנונג אויף דעם הינטערגרונט, און לויט דער טראדיציע פון חסידי קאמארנא, האט רבי אלימלך אפילו געשטיצט אז זיינע חסידים זאלן אויך פארן צו די הויפן פון אנדערע צדיקים. נאך דער פטירה פון זיין רבי'ן, האט דער חוזה אויך אנגעהויבן צו האלטן דרשות פארן ציבור אין לאנצוט. אין דער תקופה, אין אנהייב פון זיין וועג אלס א חסידישער פירער, האט דער חוזה אנגעהויבן צו שרייבן זיינע דרשות, און זיינע דריי ספרים, "זאת זכרון", "זכרון זאת" און "דברי אמת", זענען דעמאלטס געשריבן געווארן. זיי זענען ארויסגעגעבן געווארן בלויז פילע יארן שפעטער, נאך דעם פטירה פון דעם חוזה, און אין אן אנדער סדר ("דברי אמת", און דערנאך "זאת זכרון", און צום סוף, "זכרון זאת"). אין לאנצוט האט דער חוזה געדאוונט אין דער גרויסער שול פון דער קהילה און האט נישט געפירט קיין באזונדערן מנין פאר זיינע חסידים, וואס קען אפשר מסביר זיין די פאקט אז מיר האבן נישט קיין גענויע עדות אויף קעגנערשאפט קעגן אים אין יענער תקופה. און בלויז שפעטער, ווען דער חוזה איז אריבער קיין לובלין, איז ער בארימט געווארן אלס א צדיק און א בארימטער חסידישער פירער, און האט אויך פארדינט א פעסטע קעגנערשאפט און האט געצויגן צו זיך די פיילן פון די משכילים און מתנגדים.

אנגעבליך אין דער צווייטער העלפט פון די תר"מ יארן האט דער חוזה פארלאזט לאנצוט. אנהייב איז ער אריבער צו אן אנדער שטעטל אין גאליציע, ראזדאוו, און האט דארט געוויילט בערך א יאר, און דערנאך צו וויניאווע, א פארשטאט צפון-מערב פון דער גרויסער שטאט לובלין. אין וויניאווע, ווי אין אנדערע פארשטעט פון לובלין אין יענער צייט, האט עקזיסטירט א באזונדערע קהילה פון יענעם פון לובלין. כמעט און מיר האבן נישט קיין מקורות איבער די צייט פון דעם חוזה'ס וואוינען דארט, אבער שוין פאר זיין אנקום צום ארט זענען דארט געווען חסידים וואס האבן דארט געוואוינט, און מעגליך אז דאס האט אים געצויגן דארט אלס א דורכגאנגס סטאנציע אויפן וועג צו דער גרויסער שטאט. דער היסטאריקער אוריאל גלמן פארענדיגט די דאזיגע תקופה אין זיין לעבן און שרייבט, "אין ליכט פון זיין אריבערגאנג קיין לובלין עטליכע יאר שפעטער, וואס איז בכלל נישט באגלייט געווארן מיט ספּעציעלע שוועריגקייטן, איז מסתבר אז נישט די קעגנערשאפט צו חסידות האט אפגעהאלטן דעם חוזה פון אריינגיין אין די טויערן פון לובלין. די ערקלערונג צו זיינע טריט דארף מען זוכן דווקא אין דעם מעלה וואס האט געקענט וואקסן פון וואוינען אין א קליין און אנטוויקלט ארט נעבן דער גרויסער שטאט… זיין וואוינען אין וויניאווע איז דעריבער געווען א קריטישע שטאפל אין דעם פראצעס פון ווערן א דאמינאנטער חסידישער פירער און האט צוגעגרייט דעם באדן פאר דעם אריינגאנג אין די גרענעצן פון דער שטאט נאכדעם וואס ער האט זיך באוויזן אין רעפוטאציע, אין פירערשאפט און אין א ריבוי פון זיינע מעריצים" ("השבילים היוצאים מלובלין", זייט 41).

אין לובלין האט דער חוזה אויפגעשטעלט זיין הויז און זיין בית מדרש אין שירוקא גאס, באקאנט אלס די "אידישע גאס" אין צענטער פון דער שטאט. דאס הויז האט איינגעשלאסן, צווישן אנדערע, א וואוינונג פון זיין פאמיליע, אן אינערליכע הויף און א בית מדרש ("די קלויז"), וואס לויט גלמן איז נישט געווען גענוג גרויס צו האלטן מער ווי 180 מענטשן. "די מעגליכקייט צו האלטן אזא צאל חסידים אין דער געזעלשאפט פון זייער רבי'ן אין דער זעלבער צייט… לערנט אז דאס איז נישט קיין קליינע און אומוויכטיגע שטיבל. אבער… די באשרייבונגען פון טויזנטער מענער און פרויען וואס קלאפן אויף דער טיר פון דעם חוזה אדער פון המונים וואס שטורעמען צו די טירן פון זיין היכל… שטימען נישט צו דער מציאות… כאטש פון מקורות פון יענער צייט וואס באשרייבן א שטורעם פון מענטשן צו דעם הויף אין לובלין ווייזט זיך אויס אז זי האט געלעבט מיט אקטיוויטעטן, און האט געצויגן צו זיך פילע באזוכער אין פארגלייך צו אנדערע הויפן אין איר צייט" (גלמן, דארט, זייט 46–47). זיין הויף איז באשריבן געווארן דורך זיין תלמיד רבי אורי, "דער שרף", פון סטרעליסק, אויף א בילדליכן אופן: "ווען מען קומט קיין לובלין זאל מען זיך פארשטעלן אז דאס איז ארץ ישראל, און דער הויף פון דעם בית מדרש איז ירושלים, און דער בית מדרש הר הבית, און די דירה אולם ועזרה והיכל, און זיין צימער איז קודש הקדשים און די שכינה רעדט פון זיין האלז, דאן וועט מען פארשטיין אונזער רבי'ן" (משה מנחם וואלדען, "נפלאות הרבי", זייט 87).

ווי עס שיינט איז דער חוזה געווען דער ערשטער חסידישער צדיק וואס האט מצליח געווען זיך צו באזעצן אין א גרויסער שטאט מיט א שטארקע אידישע קהילה מיט א באדייטנדע מסורה פון וויכטיגע רבנים. לובלין האט אפילו זוכה געווען צו די צונאמען "ירושלים דפולין" ביי די אידן. די דאזיגע ערשטמאליגע געשעעניש האט נישט אלעמאל מצליח געווען אין דער צוקונפט, און צום ביישפיל, ווען דער תלמיד פונעם חוזה, רבי קלונימוס קלמן הלוי עפשטיין איז אריבער קיין קראקע, האט ער פארדינט א גרויסער קעגנערשאפט, און נאר מיט גרויסע שוועריקייטן האט ער מצליח געווען אויפצושטעלן דארט זיין הויף. אין דער תקופה פון דעם חוזה איז דער אפיציעלער רב פון לובלין געווען רבי עזריאל הורוויץ, באקאנט אלס דער "אייזערנער קאפּ" צוליב זיין שארפקייט אין תורה. לויט די חסידישע לעגענדעס איז ער געווען א פארביסענער מתנגד צו חסידות בכלל און צום חוזה בפרט, אבער מעגליך אז די דאזיגע באשרייבונגען זענען איבערגעטריבן, און אפילו די חסידישע לעגענדע ווייסט צו פארציילן וועגן פריינטליכע שמועסן צווישן אים און דעם חוזה.

צווישן זיין אנדערע אקטיוויטעטן אלס א צדיק, האט דער חוזה אנגענומען מענטשן צו "יחידות" (א פריוואטע שמועס פון גייסטישע הדרכה), און האט פונקציאנירט אלס א "בעל שם" אין א פרואוו צו העלפן די מענטשן מיט זייערע פראבלעמען אין דעם גשמיות'דיגן געביט. מיט דער פטירה פון רבי אלימלך אין יאר 1787, איז דער שטאנד פון דעם חוזה געווארן שטארקער, און ער איז געווארן דער פירנדער חסידישער צדיק אין פוילן (צוזאמען מיט זיין חבר רבי ישראל אין קאזשניץ) און אין גאליציע. דער דאזיגער סטאטוס איז געהיט געווארן און איז ווייטער געווארן שטארקער ביז זיין פטירה, כמעט דרייסיג יאר דערנאך. אין לויף פון דער תקופה האט דער חוזה זוכה געווען צו וויכטיגע תלמידים וואס זענען דערנאך געווארן גרויסע צדיקים פאר זיך אליין, איבער פוילן, גאליציע און אונגארן, וואס האט געפירט צו פארשטארקערן דעם מעמד און די השפעה פון דעם חוזה אליין. מיט דעם אלעם האט ער, ווי זיין רבי רבי אלימלך פאר אים, געליטן פון א פרישה פון זיין הויף דורך איינער פון די אויסגעקליבענע חסידים זיינע, רבי יעקב יצחק ראבינאוויטש, באקאנט אלס "דער איד הקדוש" פון פרשיסחא (1766–1813). די דאזיגע באדייטנדע פרישה, וואס איז אויך באקאנט אלס "די מרידה", פון דעם "איד", צוזאמען מיט נאך תלמידים פון דעם חוזה, וואס האבן צוזאמען מיט אים פארלאזט, ווערט גערעכנט אלס א זייער באדייטנדע געשעעניש אין דער היסטאריע פון חסידות פוילן, וואס האט געפירט צו גרינדן א הויף און א חסידישע אסכולה "קאנקורירנד" צו דעם פון חוזה; חסידות פרשיסחא, וואס ווערט געווענליך גערעכנט אלס מער עליטיסטיש און ווייניגער מיסטיש–מאגיש פון דער אריגינעלער און מער פאלקסטימליכער חסידות וואס דער חוזה האט רעפרעזענטירט (עס דארף באמערקט ווערן אז אין די לעצטע יארן זענען פארעפנטליכט געווארן שטודיעס וואס זעען אין דער דאזיגער שילדערונג א פלאכע באשרייבונג, און די מציאות אלס מער קאמפליצירט). דער צווייטער בארימטער פארלאזער איז געווען רבי שמחה בונים, וואס נאך דער פטירה פון דעם איד האט אים איבערגענומען אלס פירער פון רוב חסידי פרשיסחא. די פרישה פון דעם איד האט געפירט צו א גרויסער שפאנונג צווישן דעם חוזה און זיין באליבטן תלמיד, און די שפאנונגען האבן זיך דערנאך געצויגן צווישן די צוויי אסכולות אין חסידות פוילן. די באציאונג צווישן דעם חוזה און צווישן דעם איד און די פרישה פון דעם איד פון דעם הויף אין לובלין זענען געשטאנען אין צענטער פון דער היסטארישער ראמאן פון מרדכי מארטין בובער, "גוג ומגוג" (תש"ד). לויט גלמן, "איז דער חוזה נישט געווען זייער פארמישט אין אינערליכע חסידישע פאליטיק. געווענליך האט ער זיך אויסגעמיטן אריינצומישן זיך אין מחלוקות… ער איז געווען פארמישט אין ארגאניזירן עקאנאמישע שטיצע פאר חסידים וואס זענען ארויף קיין ארץ ישראל" ("השבילים היוצאים מלובלין", זייט 185).

זיין נפילה און פטירה

די דראמאטישע געשיכטע פון דער פטירה פון דעם חוזה האט זוכה געווען צו פילע ווערסיעס, סיי צווישן די חסידים אליין, און סיי צווישן די משכילים. אויך די חוקרי החסידות האבן זיך אסאך באשעפטיגט מיט איר. אין דער חסידישער לעגענדע ווערט זי א מיטאס-קאסמישע געשיכטע וואס איז פארבונדן מיט די פרואוון פון דעם חוזה און זיינע חברים צו פארגיכערן די משיחישע גאולה, אויף דעם הינטערגרונט פון די גרויסע מלחמות פון פראנקרייך אונטער נאפאלעאן, און בפרט צווישן אים און צווישן די צארישע רוסלאנד.

אין דער נאכט פון שמחת תורה תקע"ה (1814) זענען אנגעקומען פילע חסידים צו פייערן צוזאמען מיט דעם חוזה אין זיין בית מדרש. ערגעץ ווען אין דער נאכט איז ער אריין אין א זייט-צימער און איז געפאלן פון פענסטער ("די גרויסע נפילה" אין דעם שפראך פון די חסידים). ער איז שווער פארוואונדעט געווארן, איז צוריקגעברענגט געווארן צו זיין הויז, וואו ער איז געלעגן כמעט צען חדשים ביז ער איז נפטר געווארן אין צום ט' באב תקע"ה (1815), אין עלטער פון זיבעציג יאר. די חסידישע לעגענדע האט באשריבן די געשעעניש אויך אלס א גייסטישע נפילה צוליב א מאגישע פלאן צו ברענגען דעם משיח דורך דער שמחה פון יום טוב, דורך דעם חוזה, רבי ישראל פון קאזשניץ און רבי מנחם מענדל פון רימאנאוו, אלע שטיצער פון נאפאלעאן (אנטקעגן דעם ערשטן רבי פון חסידות חב"ד, רבי שניאור זלמן פון לאדי, וואס האט געשטיצט רוסלאנד, און האט געזען אין נאפאלעאן א גרויסע געפאר פאר אידישקייט). לויט איין ווערסיע, ווען דער חוזה וואלט געוואוסט אז רבי ישראל פון קאזניץ איז שוין נפטר געווארן (אום ערב סוכות), וואלט ער פארשטאנען אז דער פלאן האט נישט קיין שאנס צו מצליח זיין און וואלט עס מבטל געווען פון פאראויס. אגב, אויך רבי מנחם מענדל פון רימאנאוו איז נפטר געווארן עטליכע חדשים נאך דער געשעעניש. די חסידישע לעגענדע באשרייבט א קאמף צווישן דעם חוזה און צווישן "כוחות הטומאה" אין דער נאכט פון שמחת תורה, וואס צום סוף האבן זיי מצליח געווען אים צו אראפווארפן (אדער ארויסציען) פון פענסטער.

לויט דער ווערסיע פון די משכילים, א מער פשוטע הסבר – דער חוזה האט געטרונקען מער ווי געדארפט, איז שיכור געווארן, און איז געפאלן פון פענסטער. די דאזיגע געשיכטע האט זייער צוגעפאסט צו זייער לעכערישן באציאונג צום חוזה שוין פאר דעם. דער חוקר דוד אסף, באזירנדיג זיך אויף עדות איבער דעם דעפרעסיוון כאראקטער פון דעם חוזה, שוין פון זיין יוגנט, ברענגט אויך ארויף די מעגליכקייט אז עס האנדלט זיך פון א זעלבסטמארד פרואוו. עס איז כדאי צו באמערקן אז אין די ספרים פון דעם חוזה (וואס ווי מיר האבן באמערקט, זענען געשריבן געווארן צענדליגע יארן פאר זיין פטירה), איז נישט פאראן קיין באווייזן צו אן אקוטן משיחישן שפאנונג פון זיין זייט. און אזוי שרייבט גלמן, "כללו של דבר, די ווערטער פון דעם חוזה אין זיינע ספרים גייען נישט ארויף ביז אן אקטיווע משיחישע באגריף, ווי יענע וואס ווערט באשריבן אין דער חסידישער לעגענדע ליטעראטור איבער אים, וואס איז אפאקאליפטיש און דראמאטיש…. די משיחישקייט פון דעם חוזה אין זיינע כתבים איז ענליך צו די וואס געפינט זיך אין דער חסידישער ליטעראטור פון יענער צייט, וואס איז א ספיריטואליסטישע טויש…. אויך די ווערטער וואס זענען געברענגט געווארן אין זיין נאמען פון די כתבים פון זיינע תלמידים ווייזן א בילד פון אן אסכאטאלאגישע באטרעף וואס שטימט אין אלגעמיינע ליניעס צו זיינע שטעלונגען אין זיינע ספרים" (גלמן, "השבילים", זייט 179).

דער חוזה איז באערדיגט געווארן אין דעם אלטן אידישן בית הקברות אין לובלין. זיינע חסידים האבן געמוזט איינזאמלען נדבות כדי אויפצושטעלן א מצבה אויף זיין קבר, אזוי ווי זיי האבן געמוזט איינזאמלען נדבות פאר זיין רפואה פאר ער איז נפטר געווארן, וואס ווייזט אויף זיין נידעריגן עקאנאמישן מצב אין סוף פון זיינע טעג. מיט דער צייט איז אויך אויפגעשטעלט געווארן אן "אוהל" ארום זיין קבר, וואס איז געווארן ביי די חסידים א הייליגע ארט פון תפילה און בקשה. פון דער אנדערער זייט, איז ער נישט געווארן אן ארט פון מאסן עליה לרגל, אזוי ווי דער קבר פון זיין רבי'ן, רבי אלימלך אין ליזשענסק. זיין השפעה, צוזאמען מיט יענער פון רבי אלימלך, איז באמערקווירדיג אויף זייער געמיינזאמען אוראייניקל, רבי קלונימוס קלמן שפירא פון פיאסעצנא (1889–1943), וואס דערמאנט זיי ביידע אין זיינע ספרים, און וואס איז אומגעקומען אין חורבן. עס איז אויך פאראן א מסורה אויף א ניגון וואס דער חוזה האט קאמפאנירט, וואס מען האט געזונגען אין פארשידענע חסידישע הויפן.

נאך דעם פטירה פון חוזה, האט זיין חסידישער הויף אויפגעהערט צו עקזיסטירן, אבער די לובלינער חסידים האבן ווייטער באזוכט זיין בית מדרש אלס א חסידישע שול. עס איז נישט קיין וואונדער אז קיינער פון זיינע זין אדער פילע איידימער האט אים נישט איבערגענומען אין אדמו"רות, ווייל אין יענער תקופה איז דער אינסטיטוציע פון צדיקות אלס א אינסטיטוציע פון ירושה פון פאטער צו זון נאך נישט געווען פארשפרייט אין חסידות. נאר ארום פערציג יאר נאך זיין טויט, אין מיטן פון דעם 19טן יארהונדערט, מיט דער אנקום פון די צדיקים רבי יהודה לייב ("לייבעלע") אייגער און זיין חבר/תלמיד רבי צדוק הכהן ראבינאוויטש, איז לובלין ווידער געווארן א וויכטיגער חסידישער צענטער. עס איז כדאי צו באמערקן די געוואלדיגע השפעה פון דעם חוזה אויף רבי לייבעלע, וואס נאכדעם וואס ער איז געווארן פון א "מתנגד" צו א חסיד, איז ער אויפגעוואקסן פון חסידות פרשיסחא וואס האט זיך אפגעטיילט פון דעם בית מדרש פון דעם חוזה עטליכע דורות פריער. נאך דער פטירה פון רבי לייבלה האט זיין בכור און ממשיך דרך, רבי אברהם, ארויסגעגעבן זיינע דרשות פאר שבת און ימים טובים; "תורת אמת", און "אמרי אמת". ער איז דער וואס האט באשטימט די טיטלען פון די ספרים, און לויט וואס ער האט געשריבן אין דער הקדמה צו דעם ערשטן באנד פון "תורת אמת", האט ער אזוי געטון (אויסער א רמז צווישן דעם נאמען פון דעם ספר און צווישן דעם נאמען פון דעם מחבר לויט גימטריא), בעיקר צו אונטערשטרייכן די באזונדערע גייסטישע פארבינדונג וואס רבי לייבלה האט געשפירט מיט דעם נפטר געווארענעם חוזה פון לובלין, און צו זיין ספר "דברי אמת". און אזוי האט ער געשריבן איבער דעם נאמען פון דעם ספר און איבער דער השפעה פון דעם חוזה אויף זיין פאטער:

להיות שם הספר הקדוש הזה מעין שם הספר הקדוש דברי אמת מרבינו איש אלהים קדוש ונורא הרבי הקדוש הראשון מלובלין [החוזה]… כי אנכי ידעתי וגם ראיתי כבוד קודשו אבא מרן רבינו הקדוש… לא זז מחבבו של הספר הקדוש הזה…. כי החזיק בו כמו רבו ממש, ושהייתה לו שייכות גדול בשרש נשמתו הקדושה…. מדי שבת בשבתו, טרם פתחו דלתות היכל קדשו לבא אל בית מדרשו לסעודתא דמעלי שבתא [סעודת ליל שבת] פתח את הספר הקדוש הנ"ל ["דברי אמת" של החוזה] והביט בו רגעים אחדים… פתח דפי הספר נגד עיניו הקדושים ובזה בא אל הקודש, לסעודת השבת קודש.

….בהוודע לכבוד קדשו אבא… כי נמצא עוד הכתבי יד קדשו של הרבי הקדוש… אצל אחד מנכדיו, הרבה להשתדל להשיגם… ובבואי אמר לי בזה הלשון, "על טוב באת. פקח עיניך וראה, התנוצצות אור הקדושה הזורח מהאותיות הקדושים מעשי ידי איש האלהים, שאינו דומה כלל להנדפס. ("תורת אמת" כרך א', עמ' א: - ב.).

זיין זון שילדערט דארט ווייטער דעם גרויסן התלהבות פון רבי לייבעלע, ווען ער האט אמאל געדריקט די האנט פון אַן אייניקל פון דעם חוזה, וועלכער האט אמאל געדריקט די האנט פון זיין זיידן, און געזאגט, "אודה לה' אז איך האב געהאט די זכיה צו אנכאפּן א האנט פון איינעם פון זיינע קינדער וואס האט אנגעכאפּט דער הייליגער האנט". און זיין זון ענדיגט דעם ענין מיט די ווערטער, "כהנה וכהנה יש ויש אתי ראיות חזקות…. אז עס איז געווען ביי כ"ק אבא מרן… א גרויסע שייכות מיט דעם הייליגן און נוראדיגן ערשטן רבין פון לובלין" (שם). די דאזיגע הערצה פון רבי לייבלען צום חוזה באצייכנט א סארט צוריקקער און שלוס פון א קרייז אין דער געשיכטע פון חסידות נאכן שפּאלט צווישן חסידי החוזה און חסידי פּשיסחא.

זיינע תלמידים

דער חוזה האט געהאט פיל תלמידים. יצחק אַלפסי ציילט אפּ 188 [!] תלמידים (אלפסי, "החוזה מלובלין: רבי יעקב יצחק הלוי הורביץ", זייט רמב-רפד). אוודאי איז וויכטיג צו דעפינירן לויט וועלכע קריטעריעס באשליסט מען אז איינער איז א תלמיד פון אַן אנדערן, אדער נישט. יעדנפאלס, צווישן זיינע בארימטע תלמידים, וואס זענען שפּעטער געווארן פירנדע צדיקים פאר זיך אליין, רעכענען זיך אויך נישט ווייניג. צווישן די הויפּט קען מען דערמאנען; רבי יעקב יצחק "דער איד הקדוש" פון פּשיסחא; רבי שמחה בונים פון פּשיסחא (און אין זיין יוגנט, ביז ווען ער האט זיך אויך אפּגעטיילט אין דער "פרשיסחער מרידה", רבי מנחם מענדל פון קאצק); רבי אורי, "דער שרף", פון סטרעליסק; רבי שלום רוקח פון בעלז, רבי נפתלי צבי פון ראפּשיץ; רבי ישראל יצחק קאַליש פון ווארקא; רבי צבי אלימלך שפירא פון דינאָוו (בעל ה"בני יששכר", און דער גרינדער פון די דינאָוו און מונקאַטש דינאַסטיעס); רבי יחזקאל פון קאָזמיר; רבי יעקב צבי יאַליש; רבי צבי הירש אייכנשטיין פון זידיטשאָוו און זיין ברודער, רבי אלכסנדר סנדר פון קאָמאַרנא (אויך רבי אלכסנדר סענדער'ס זון, רבי יצחק אייזיק יהודה יחיאל פון קאָמאַרנא, האט באזוכט דעם חוזה אלס קינד, און איז טיף באאיינפלוסט געווארן פון דעם באַגעגעניש, אזוי ווי ער שילדערט אין זיין ספר "מגילת סתרים". ער שרייבט אויך דאָרט אַז ער איז געבוירן צוליב אַ צוזאָג פונעם חוזה צו זיין טאטן); רבי דוד פון לעלוב; רבי מאיר פון אפּטא; רבי משה טייטלבוים (דער "ישמח משה"); רבי קלונימוס קלמן הלוי עפשטיין פון קראקע ( מחבר הספר "מאור ושמש"), רבי מאיר פון פרעמישלאַן; רבי חיים מאיר יחיאל שפירא "דער שרף פון מאָגלניצא"; רבי יצחק פון נעשכיז; רבי אליעזר פון דזשיקאָוו; "דער גוטער איד" פון ניישטאַט; רבי חיים פון צאַנז; און רבי יצחק מאיר אַלטער (דער "חידושי הרי"ם" און גרינדער פון חסידות גור), אויך פון די אַוועקגייער אין "מרד פשיסחא".

שיטתו

דער צדיק

דער ענין פון צדיק, די אינסטיטוציע פון "צדיקות", און די באציאונג צווישן דעם צדיק און צווישן זיינע חסידים, איז א צענטראלער ענין אינעם חוזה'ס השקפה. אין דעם איז ער ווייטער געגאנגען מיט דער ליניע פון זיין רבי'ן, רבי אלימלך, און אזוי ווי יצחק אלפסי שרייבט, "דער 'חוזה' פון לובלין איז געווען דער קלאסישער המשך פון דער פּויליש־גאליציאנישער חסידות פון זיין רבין רבי אלימלך פון ליזשענסק…. ווי אין ליזשענסקער תורה, נעמט דער צדיק אָן א הויפּט ארט אין דער תורה פון 'חוזה'. זיין אויפגאבע איז אויפצוהייבן דאס פאלק צו הויכע גייסטיגע מדריגות און משפּיע זיין טובות אויף ישראל….דער צדיק האט א כח צו העלפן די וואס ווענדן זיך צו אים" (אלפסי, "החוזה מלובלין", זייט קכ–קכא). די "הילף", אין דעם מאטעריעלען געביט פון "בני, חיי ומזוני" (קינדער, לעבן, דאס הייסט רפואה, און מזונות, דאס הייסט פרנסה), ווערט געמאכט סיי דורך דער עקסטאטישער תפילה פון צדיק, און סיי דורך "מופתים", וואס דורך זיי זענען זיך די פּשוטע לייט מחזק מיט זייער "אמונה פשוטה". דערקעגן, אוריאל גלמן ("השבילים היוצאים מלובלין", זייט 95–100), שטרייכט אונטער די השפּעה פון מגיד פון מעזריטש און ספרים פון א תלמיד פון בעש"ט, רבי יעקב יוסף פון פּולנאה, אויף דעם חוזה'ס באגריף פון צדיק און די הנהגה. אין דעם קאנטעקסט דערמאנט ער אז די ספרים פונעם חוזה זענען געשריבן געווארן פאר דער רעדאקציע און דרוק פון ספר "נועם אלימלך", משא"כ, ספר "תולדות יעקב יוסף" פון רבי יעקב יוסף וואס איז שוין געדרוקט געווארן פריער. גלמן דערמאנט אז אין אלץ וואס האט צו טאן מיט דער באציאונג צו דער גשמיות'דיגער וועלט, קען מען דערקענען ביים חוזה א נאנטקייט צו דעם דרך פון מגיד מער ווי דער שטרענגער דרך פון רבי אלימלך. דאס האט אוודאי אַן איינפלוס אויף דער אפּלערנונג פון צדיק דורך דער חוזה, וועלכער הייבט אויך ארויס די השפּעה פון צדיק אויף דעם גשמיותדיגן צושטאנד פון זיינע חסידים. גלמן אידענטיפיצירט "אהבת ישראל" אלס א הויפּט גורם פאר דער מאדעל פירערשאפט וואס דער חוזה האט פאר זיך אנגענומען:

"מעיון בכתבי החוזה עולה, כי נקודת המפתח שהנחתה אותו הייתה בראש ובראשונה מה שהוא מכנה 'אהבת ישראל'. הוא חוזר על כך פעמים רבות בספריו…עד כי אין סיבה לראות בכך ססמה בעלמא אלא ביטוי אותנטי לתחושותיו….אהבת הצדיק לכלל ישראל נגזרת לדבריו מעצם מעמדו: 'נפשינו' הוא הצדיק של הדור, הוא נפשינו שכלול מהרבה מישראל כמו משה היה כלול מס' (שישים) רבוא. ועל כן הצדיקים הם אוהבים את ישראל מאוד ומוסרים נפשם עליהם באהבתם אותם כמו נפשם, כי הם כלולים מהם והם חלקם'" (גלמן שם, זייט ,99 בשם "זאת זכרון" ו"זכרון זאת").

און אין די ווערטער פון דער חוקרת ברכה זק, "נישטא קיין ספק אז די ליבע פונעם חוזה צו זיינע חסידים, און זיין זארג פאר דעם אויספילן פון זייערע חסרונות, די גשמיותדיגע און די רוחניותדיגע, איז באגלייט געווען מיט א באזונדערע מיסטישע טעטיגקייט. אבער…במציאות איז זי זיכער געווען פארבונדן מיט א פול און טוענדיג לעבנס-סיסטעם" (ברכה זק, "עיון בתורתו של החוזה מלובלין", זייט 239).

די עבודה בגשמיות

דער באגריף עבודה בגשמיות, אזוי ווי עס ווערט גערופן אין מחקר, צייגט אָן דרכי עבודת ה' וואס זענען אידענטיפיצירט מיט א גשמיותדיגער טעטיגקייט וואס ווערט נישט דעפינירט ווי אַן "אפיציעלער" מעשה מצוה, און דאך זענען זיי א פּאסיגער וועג זיך אויפצוהייבן רוחניותדיג. צווישן די וועגן פון עבודה בגשמיות געפינט זיך, צום ביישפּיל, עסן אין קדושה. לויט אייניגע פון די מקובלים און לערערס פון חסידות, ווען א מענטש עסט מיט קדושה, הייבט ער זיך אויף און איז ביכולת צו דערגרייכן הויכע רוחניותדיגע מדריגות. כאטש עסן סתם ווערט נישט דעפינירט ווי א מצוה און איז נישט קיין טייל פון דעם גאנצן סכום פון די רעליגיעזע חיובים, ווען עס ווערט געטון אין קדושה און צוליב עבודת ה', גייט עס דורך א טראנספארמאציע און קומט אריין אין דער קאטעגאריע פון קדושה. אזוי אויך אנדערע פיזיאלאגישע קאטעגאריעס און סתם מענטשליכע באדערפענישן, וואס ווערן געמאכט מיט כוונה און דביקות, קענען זיין א טייל פון אַן אויפבוי פון עבודת ה'.

דער ענין פון עבודה בגשמיות ווי א טייל פון עבודת ה' געפינט זיך שוין אין די כתבים פון די ערשטע מקובלים. דער רמב"ן, צום ביישפּיל, אין אגרת הקודש וואס ווערט צוגעשריבן צו אים, באשרייבט דעם זיווג ווי א פעולה מיט א רעליגיעזן באדייט, ווען עס ווערט געטון פון א פּאסיגער כוונה. דאס זעלבע איז אויך אויך לגבי מקובלים פון שפּעטער.

אין חסידות באקומט דער באגריף נאָך אַ קאָלאָר. לויט דעם דרך פון חסידות וועלכער האָט געשטארקט דעם רעיון פון דער געטליכער אימאַנענץ אין דער בריאה, און אונטערגעשטראכן די רוחניותדיגע געגנווארט וואס געפינט זיך אין יעדן באשעפעניש, לויט דער תורה פון די ניצוצות הנפולים פון אר"י, באקומט אויך דער באגריף פון עבודה בגשמיות א נייע פּנים. שלילתו פון בעש"ט די סיגופים ווי א פּאסיגער דרך צו עבודת ה' האט אויך פארטיפט דאס אריינדרינגען פון דעם רעיון.

צוזאַמען מיט דער אידענטיפיקאַציע פון א טייל פון די לערערס פון חסידות מיט דעם באגריף עבודה בגשמיות, געפינען מיר אויך אַן אנטקעגנשאפט און אוועקשטייאונגען פון דעם רעיון. אזוי ווי עס וועט ערקלערט ווערן ווייטער, האבן אייניגע פון די גרעסטע פון חסידות אין די ערשטע דורות אונטערגעשטראכן די ריזיקעס וואס עקזיסטירן אין אזא עבודה, און האבן פארקלענערט איר אפּליקאציע צו געוויסע קאנטעקסטן אדער צו העכערע מענטשן. אויף דער שטעלונג פון דער חוזה צו עבודה בגשמיות אין פארגלייך צו די אבות החסידות, שרייבט די חוקרת ציפי קויפמאן, וואס האט געווידמעט א גאנצן ארטיקל צום ענין פון עבודה בגשמיות ביים חוזה, "ביחס לעבודה בגשמיות בראשית החסידות מציג החוזה מלובלין תמונה מורכבת, שביסודה יש לראות בה דוקא העצמה של מוטיב זה".

דער חוזה'ס עיקר רבי איז געוויס געווען רבי אלימלך פון ליזשענסק. וואס איז געווען זיין שטעלונג אין דעם ענין? אין די הגות פון ר' אלימלך פון ליזשענסק, איז דער באציאונג צו עבודה בגשמיות – און צום פארקערטן, צו סגפנות – קאמפליצירט. פון איין זייט שטעלט פעסט ר' אלימלך אין עטליכע פלעצער אז עס איז דא א מעלה אין סיגופים און אז "דער מענטש דארף אנהייבן פון אנהייב מיט א גשמיות'דיגע זאך אביסל...דהיינו אז ער זאל זיך מסגף זיין מיט תענית" ("נועם אלימלך", לך לך, ד"ה אחר), און אזוי אויך "דארף מען פאררעכטן זיין נפש און איברים...דהיינו אז ער זאל זיך מסגף זיין מיט א סארט סיגוף" (דארט, כי תצא, ד"ה כי יהיה). אבער פון דער אנדערער זייט, אין אנדערע פלעצער ערקלערט ר' אלימלך אז עבודה בגשמיות איז א גרויסע מעלה, אויב נישט פארן המון, כאטש פארן איש המעלה: "דער צדיק...שטארקט זיך און באמיט זיך, זיך צו מקדש זיין מער און מער ביי זיין עסן זיך אנצוקלעבן מיט א שטארקע קשר און דביקות...ער איז זיך מקדש מער ווי ביי זיין דאווענען, אבער נישט אזוי איז מיט די איבעריגע מענטשן וואס ביי זייער דאווענען קענען זיי זיך מקדש זיין מער ווי ביי זייער עסן" (דארט, קרח, ד"ה ואמרת).

קויפמאן באטאנט אז די שטעלונג פון דעם חוזה אין דעם ענין איז מער פאזיטיוו ווי פון זיין רבי, ר' אלימלך. אין די כתבים פון חוזה פון לובלין, ערשיינט איינמאל און נאכאמאל דער באשעפטיגונג מיט די מעלות און געפארן פון עבודה בגשמיות. דער חוזה פארגלייכט צווישן דער באשעפטיגונג מיט "קירוב לבבות" און צווישן עסן. אין ביידע ליגט א פאטענציאל פון א "מצוה גדולה להוציא יקר מזולל" אבער זיי זענען פארבונדן מיט געפארן און דערפאר "איז נישט ריכטיג פאר א מענטש זיך אריינצולייגן אין דעם". דער חוזה פארבינדט צווישן עבודה בגשמיות און צווישן זיך פארבינדן מיט זינדיגע כדי זיי צו מתקן זיין. אין זיך פארבינדן מיט זינדיגע איז פארהאן א סכנה "ווייל א מענטש ווערט באשמוצט מיט די עבירות פון דעם זינדיגער איידער דער זינדיגער טוט תשובה און אויך איז דאס א ספק אויב מען וועט אים צוריקברענגען אין תשובה", און דערפאר טאר מען זיך נישט באשעפטיגן מיט א זינדיגן אויב ער בעט נישט פאר גייסטישע הילף: "וועט זיך מאכן פון זיך אליין אז עס קומט א זינדיגער אים צו געבן א תשובה טאר מען אים נישט אפשטויסן ווייל דאס איז פון ה'... אפשר איז זיין שורש הנפש... אז ער איז מוכרח צו ווערן פארראכטן דורך אים דוקא" (זכרון זאת, עמ' ל-לא). ענליך איז אויך אין עבודת האכילה איז דא א ריזיקע: "עניני אכילה וואס מען איז מברר ניצוצות, ווער עס זאמלט נישט זיין גאנצע מחשבה און חשק אריין אין דעם מאכל צו גשמיות, ווי א מענטש וואס דערטרינקט זיך אין א טייך".

מיט דעם אלעם, שליסט נישט אויס דער חוזה די עבודה בגשמיות און ער לאזט איבער די מעגליכקייט צו דינען דעם אייבערשטן דורך עסן: "מען זאל אריינגיין צו קדושה כדי צו עסן א גייסטישע עסן און ווי עס שטייט געשריבן 'ויחזו את האלקים ויאכלו וישתו' (שמות כ"ד, יא), און די כוונה זאל נישט זיין פאר דעם" (דארט, עמ' לא). מען קען דעריבער לויט דעם חוזה אנקומען צו "א גייסטישע עסן" אבער מען טאר נישט צילן דערצו אויף א דירעקטן אופן. עס דאכט זיך אז עס איז פארהאן א געוויסע אומקלארקייט אין דעם פסקה. לכאורה וואלט מען געקענט זאגן אז דער חוזה האלט אז דער עצם עסן אויך אן קיין שום כוונה איז בגדר "א גייסטישע עסן" און פאר אונז ליגט אַן עקסטרעמע צוגאנג לגבי עבודה בגשמיות, אבער די ווארענונג וואס ער שטעלט פאראויס "ווי א מענטש וואס דערטרענקט זיך אין א טייך" באווייזט אז ער צילט נישט צו אזא פארשטאנד. מעגליך איז אז דער סתום'דיגער כאראקטער פון זיינע רייד שפיגלט אפ דעם פסוק וואס ער קלייבט אויס צו ברענגען: "ויחזו את האלקים ויאכלו וישתו".

די אמביוואלענץ קומט צוריק אויך אין אן אנדער ספר פון דעם חוזה, דברי אמת, ווען ער דיסקוטירט די באציאונג צו תאוות גשמיות: "פאר א מענטש א צדיק אויב עס קומט צו אים א גשמיות'דיגע תאוה וואס ער דארף עס נישט, דארף ער פארבינדן זיין מחשבה מיט דעם בורא ב"ה און עס ארויפברענגען צו מערן צו אים אהבה צו וואס מען דארף שטענדיג ליב האבן דעם בורא ב"ה". אויך דא טרעפן מיר אַן אנערקענונג אין די וויכטיקייט פון דער גשמיות'דיגער ערפארונג אלס א מיטל צו דערגרייכן דבקות, ווען דער חוזה ענדיגט מיט "אעפ"כ האט די גשמיות זיי געהאלפן אז מען זאלן זיך אנכאפן דערין" (דברי אמת, שם).

ברכה זק זעט אין דעם דגש אויף די גשמיות'דיגע שפע אין די תפקיד פונעם צדיק אין די תורה פונעם חוזה, דער וועג איבערצולאזן שטערונגען פון גייסטישע הצלחה. און אזוי שרייבט זי: "איינע פון די מערסט איבערראשנדע זאכן אין די לערע פונעם חוזה איז די תכיפות וואס ער ברענגט ארויס די וויכטיקייט פון בעטן די חומריות'דיגע באדערפענישן. ספעציעל איז אימפּאָנירנד די פאָרשטעלונג פון דער ווערט פון די עקאנאמישע באדינגונגען און זייער וויטאליטעט צו פירן א געהעריגע חסידישע לעבנס־סיסטעם. דאס בעטן באדערפענישן, וואס דער רייכטום איז אריינגערעכנט אין זיי, איז איינע פון די עיקר סערוויסעס וואס דער צדיק קען און דארף צושטעלן פאר זיינע חסידים" (זק, "עיון", עמ' 231–232).

די חוקרת פון אידישע מיסטיק, רחל אליאור, זעט א נאנטע פארבינדונג צווישן די אינהאלטן און צווישן די רעליגיעז-געזעלשאפטליכע מצב אין וועלכן דער חוזה האט געווירקט:

"ר' יעקב יצחק פארקערפערט אין א גרויסן מאס דעם שטאפל אין וועלכן עס ווערן פעסטגעשטעלט, הלכה למעשה, נייע נארמען אין די באדייט פון די רעליגיעזע התחדשות, וואס די חסידות האט מיטגעברענגט, ווייל ער שטייט בראש פון חסידות פולין אין דעם שטאפל אין וועלכן זי פארפעסטיגט א געדאנקליכן און געזעלשאפטליכן כאראקטער מיט אן אייגנארטיגען צביון....די מפנה וואס האט פאסירט אין דער חסידישער באוועגונג, וואס האט אויסגעבראכן אין יענער תקופה פון דער רשות פון יחידי סגולה צו דאס געביט פון ברייטע קרייזן....די נייע עפּאכע פון דער חסידישער באוועגונג, וואס פארקלאמערט זיך ארום דעם געשטאלט פונעם צדיק" (רחל אליאור, "בין היש' ל'אין'", עמ' 168–169).

דעריבער, זעט אליאור אין די תורה פונעם צדיק פון דער חוזה "א חיוב פון צושטעלן די ערדישע באדערפענישן כדי זיך צו באזיגן אויף מניעות'דיגע ערדישקייט אויפן וועג צו מקיים זיין דעם רעליגיעזן אידעאל", און דאס דורך "דעם שפע וואס איז איבערגעגעבן אין די הענט פון צדיק און פארזיכערט אין זיינע הענט", אלס א טייל פון "יסוד צו א נייע געזעלשאפטליכע עטאס....קיין שום געביט איז נישט מופקע מרשותו פון דעם שפע הצדיקי און קיין שום געביט איז נישט דא מער אין רשות פון יחיד אדער אין זיין דירעקטע פארבינדונג צום ג-ט...צרכים רוחניים וגשמיים" (דארט, עמ' 217). למעשה זעט אליאור אין די שיטה א תוצאה פון געזעלשאפטליכע גורמים און רעליגיעזע אידעאלן וואס האבן זיך געטראפן אין די סביבה פונעם חוזה:

העכסט ווארשיינליך עס ליגט פאר אונז ביאלאגישע פארבינדונגען צווישן א געזעלשאפטליכע מציאות...צווישן ספיריטואליסטישע האלטונגען, וואס האבן גענייגט צו פארמען א ארומנעמענדיגע דיאלעקטיק....די פארבינדונג צווישן דער מיסטישער דימענסיע און די געזעלשאפטליכע דימענסיע איז נישט אַן אויסשליסליכן תוצאה פון טוישנדיגע חיצוניות'דיגע געגעבנקייטן און א רעאקציע צו געזעלשאפטליכע אומשטענדן, נאר דאס איז א גלגול פון דער דיאלעקטישער מיסטישער געדאנק....אין פארפעסטיגן א נייע רעליגיעזע אידעאל, וואס באציעט זיך צו א פעולה אין דעם מעטאפיזישן און ערדישן געביט" (דארט, עמ' 218).

א קאמפליצירטע התייחסות צו עבודה בגשמיות, טרעפן מיר אויך ביי א תלמיד פונעם חוזה (וואס האט אויך געלערנט אין זיין יוגנט ביי רבי אלימלך), רבי קלונימוס קלמן הלוי עפשטיין פון קראקא, בעל ה"מאור ושמש". אין עטליכע פלעצער איז דער מאור ושמש מתנגד צו סיגופים און באשרייבט די מהפכה וואס דער בעש"ט האט געטאן אלס אזא וואס האט אפגעווארפן די סיגופים. מיט דעם אלעם, איז זיין באציאונג צו עבודה בגשמיות קאמפליצירט און ער לערנט אז דעם ענין געהערט פאר גרויסע צדיקים. אין איין ארט שילדערט ער א מענטש וואס איז פארזינקען אין תאוות אכילה און אנדערע תאוות ווען די איינציגע וועג פאר אים צו באזיגן זיין יצר איז זיך אנצוקלעבן צום צדיק. אבער דער "מאור ושמש" באטאנט אז נאר ביי א נידעריגן צדיק איז עס געזאגט, ווייל דער גרויסער צדיק "אשר כבר הוא מזוכך מכל וכל" קען נישט זיין פאר אזא מענטש אן עכטע אנקער, ווי ער שרייבט אין פרשת בהעלותך:

פון אים קען נישט לערנען דער מענטש וואס איז משוקע אין תאוות, ווייל דער צדיק האט געברענגט אלעס צו קדושה, דעריבער עסט און טרינקט ער פון פעטענס און וויין, און ער טראגט שיינע און גוטע בגדים, און ער זיצט אין גוטע דירות, און אין אלע די זאכן ארבעט ער זיין הויכע עבודה וואס ער הייבט ארויף קדושה'דיגע ניצוצין און ער לייגט אריין אלעס צו קדושה; און ווי קען דער שפל ערך לערנען פון אים, וואס ער זעט נישט פון אים קיין שום עבדות פון די עניינים וואס ער דארף, נאר ער דארף זיך קלעבן צו א צדיק וואס איז נאך נישט אנגעקומען צו די מעלות פון דעם צדיק הנ"ל...

נאך א שילדערונג פון עבודה בגשמיות טרעפן מיר אין אן אנדער פלאץ, וואו דער מאור ושמש צייכענט אויס דעם גאנג פון א גייסטישער עליה (רמזי יום א' של סוכות):

ואחר אשר יתקן כל מדותיו ויסיר כל המסכים המבדילים בינו לבין קונו - אז יעלה במעלות להדבק בבוראו בכל עתותיו ורגעיו, גם בעת עשיותיו הגשמיים כאכילה ושתיה והילוך, ותהיה מחשבתו קשורה באין - סוף ב"ה ואז יהיה בעולם המחשבה...

אויב אזוי, איז דער בעל מאור ושמש מתנגד צו סגפנות אבער ער כאפט נישט אן אינגאנצן פּאזיטיוו די עבודה בגשמיות. ער באשרייבט די עבודה בגשמיות אלס א געפארפולע עבודה וואס פאסט נאר פאר גרויסע צדיקים, ווען אויך ביי זיי ווערט דאס געכאפט אלס א נידעריגע קעגן א פולקאמע דבקות.

אין די הגות פון אן אייניקל פונעם חוזה (און אויך פון רבי אלימלך, דעם מגיד פון קאזשניץ און בעל ה"מאור ושמש"), רבי קלונימוס קלמיש שפירא פון פיאסעצנא (1889–1943), קומען מיר אן צו א שפיץ פון דער פאזיטיווער באציאונג צו עבודה בגשמיות, נישט נאר פאר די צדיקים, נאר פאר יעדן איד. רבי קלונימוס באשעפטיגט זיך ברייט מיט דער באציאונג צו גופניות און צו עבודה בגשמיות און האלט אז דער פאזיטיווער באציאונג צו דעם איז פון די הויפט נייעס פון דעם בעש"ט און חסידות. אין דעם זינען, שטעלט פאר די שיטה פון רבי קלונימוס א העכסט מהפכנית'דיגע שיטה, וואס שעצט די עבודה בגשמיות און זיכט דאס צו מנחיל זיין, מער ווייניגער, פאר אלע מענטשן און לאו דוקא פאר יחידי סגולה. זיין פעסטע מיינונג קומט פון א צונויפשטעלונג פון א היסטארישער משיח'ישער תפיסה און א פּאַנטעאיסטישער זעאונג. רבי קלונימוס ווארנט געוויס אין פילע פלעצער פון זיך פארזינקען אין גשמיות און אין העדאניזם, אבער למעשה זעען מיר א שטארקע זאגונג צום גוטן פון די עבודה בגשמיות – א זאגונג וואס איז געווארן באאיינפלוסט, צווישן אנדערע, פונעם וועג פון זיין זיידן דעם חוזה.

אויסגעקליבענע ביבליאגראפיע

(עס איז אסאך מער געשריבן געווארן איבער דעם חוזה, סיי תורנית'דיגע כתבים און סיי אין פארשונג)

די ספרים פונעם חוזה זענען געדרוקט געווארן אסאך מאל. די ערשטע אויפלאגעס:

"דברי אמת", זולקווה תק"ץ-תקצ"א (אויפן דעקל פון דעם בוך ווייזט זיך אן די יאר תקס"ח, א פעלשונג צוליב אימת הצנזורה).
"זאת זכרון", למברג תרי"א.
"זכרון זאת", ורשה תרכ"ט.

צווישן די נייע אויפלאגעס: (די דריי ספרים אין איין באנד), אשדוד תשס"ד.

ספרות תורנית

רבי יהודה ליב איגר, "תורת אמת", לובלין תרמ"ט.
אברהם יצחק ברומברג, "מגדולי החסידות: החוזה מלובלין", ירושלים תשכ"ב.
רבי אלימלך וייסבלום מליז'נסק, "נועם אלימלך" ו"ליקוטי שושנה", ירושלים תשנ"ט.
משה מנחם ולדן, "אהל הרבי", פיעטרקוב תרע"ג.
משה מנחם ולדן, "נפלאות הרבי", ורשה תרע"א.
רבי יצחק אייזיק יהודה יחיאל ספרין מקאמארנא, "מגילת סתרים", ירושלים תש"ד.
רבי קלונימוס קלמן הלוי עפשטיין, "מאור ושמש", ירושלים תשנ"ב.
הרב יקותיאל אריה קמלהר, "דור דעה", ניו יורק תשי"ב, עמ' רכג'-רכט'.
רבי קלונימוס קלמיש שפירא מפיאסצנא, "הכשרת האברכים" ו"מבוא השערים", ירושלים תשכ"ו.

פארש ליטעראטור

רחל אליאור, "בין "היש" ל"אין"- עיון בתורת הצדיק של ר' יעקב יצחק החוזה מלובלין", בתוך: צדיקים ואנשי מעשה: מחקרים בחסידות פולין (בעריכת ר' אליאור, י' ברטל וח' שמרוק), ירושלים תשנ"ד, עמ' 167–218.
רחל אליאור, "יש ואין-דפוסי יסוד במחשבה החסידית", משואות, מחקרים בספרות הקבלה ובמחשבת ישראל מוקדשים לזכרו של פרופ' אפרים גוטליב (בעריכת מ' אורון וע' גולדרייך), ירושלים תשנ"ד, עמ' 53–74.
רחל אליאור, "תמורות במחשבה הדתית בחסידות פולין: בין 'יראה' ו'אהבה' ל'עומק' ו'גוון'", תרביץ סב, ג, (תשנ"ג), עמ' 381–432.
יצחק אלפסי, אנציקלופדיה לחסידות, ירושלים תשס"א, "אישים" כרך ב', עמ' רפב-רצא.
יצחק אלפסי, החוזה מלובלין, ירושלים תשכ"ט.
דוד אסף, נאחז בסבך: פרקי משבר ומבוכה בתולדות החסידות, ירושלים, 2008 פרק שני: 'המתנגדים התלוצצו שהשתכר ונפל': נפילתו של החוזה מלובלין, עמ' 137–178.
אהרן זאב אשכולי, "החסידות בפולין", ערך והקדים מבוא: דוד אסף, ירושלים תשנ"ט.
מרדכי מרטין בובר, "אור הגנוז: סיפורי חסידים", תל אביב תשס"ה, עמ' 233–246.
מרדכי מרטין בובר, "גוג ומגוג: מגילת הימים", תל אביב, תשכ"ח.
אוריאל גלמן, "השבילים היוצאים מלובלין: צמיחתה של החסידות בפולין", ירושלים תשע"ח.
שמעון דובנוב, "תולדות החסידות", תל-אביב תרצ"א, כרך ב', עמ' 215–219, 325–332.
מאיר וונדר, מאורי גליציה: אנציקלופדיה לחכמי גליציה, א-ו, ירושלים תשל"ח–תשס"ה.
ברכה זק, 'עיון בתורתו של החוזה מלובלין', צדיקים ואנשי מעשה: מחקרים בחסידות פולין (בעריכת ר' אליאור, י' ברטל וח' שמרוק), ירושלים תשנ"ד עמ' 239–219.
צבי לשם, "האור שבדפנות הכלים: היחס לעבודה בגשמיות בהגותו של ר' קלונימוס קלמיש שפירא מפיאסצנא", אסיף – תנ"ך ומחשבה ד (תשע"ז), עמ' 148–170.
מנדל פייקאז', "המהלך החדש במגמותיה הרעיוניות-החברתיות של החסידות בפולין ומחוצה לה: ר' אלימלך מליז'נסק וממשיכי דרכו", גלעד טו-טז (תשנ"ח), עמ' מג–פ.
ציפי קויפמן, "בכל דרכיך דעהו: תפיסת האלוהות והעבודה בגשמיות בראשית החסידות", רמת-גן תשס"ט.
ציפי קויפמן, "'כי מלאכיו ... לשמרך בכל דרכיך' – החוזה מלובלין על עבודה בגשמיות", קבלה 16 (תשס"ז), עמ' 259–298.
זאב קיציס, "המורים הגדולים של החסידות: מן הבעל שם טוב ועד רבי צדוק הכהן מלובלין", ראשון לציון, 2023 עמ' 186–208.
צבי מאיר רבינוביץ, "בין פשיסחה ללובלין: אישים ושיטות בחסידות פולין", ירושלים תשנ"ז.
אברהם רובינשטיין, "ספרי החוזה מלובלין", קרית ספר, לז (תשכ"ב), עמ' 126–123.
Jonathan Garb, "Shamanic Trance in Modern Kabbalah", Chicago 2011.
Elie Weisel, “Four Hasidic Masters and their Struggle Against Melancholy”, Notre Dame and London 1978, pp. 61-95.